Budownictwo z drewna opałowego („drzewogliniane” lub „drzewobetonowe”) na Białorusi

• Autorzy: Mazets J , Szewczyk J.

Warianty tytułu

EN

Stackwall construction (cordwood masonry, firewood masonry) in Belarus

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Zaprezentowano budynki mające nietypową konstrukcję ścian, mianowicie wzniesione z chrustu bądź polan opałowych, bądź też krótkich pieńków, które spajano zaprawą glinoziemną lub wapienną w rodzaju grubego „muru”. W Polsce nazywano je „murem czeskim”, „konstrukcją drankowapienną”, „konstrukcją Niewierowicza”, „konstrukcją drzewoglinianą” lub „drzewobetonową”, a na południowym Podlasiu, gdzie ta technika była bardzo popularna, „ścianą skałkową” lub „ścianą ze skałek”. Odmiany tej konstrukcji stosowano dawniej sporadycznie w tanim budownictwie w USA, Kanadzie, Niemczech, Szwecji, Norwegii, Finlandii, Czechach, Ukrainie, Rosji, Białorusi i Polsce, przy czym stosowanie tej konstrukcji udokumentowane jest dla okresu od lat dwudziestych XIX do połowy XX wieku. Przypuszczamy, że ten rodzaj konstrukcji mógł powstać w pierwszej połowie XIX wieku w północno-zachodnich regionach dzisiejszej Białorusi, będąc udoskonaleniem dawnych tradycyjnych technik budownictwa glinobitego (zwłaszcza popularnej na tamtych terenach konstrukcji wrzosoglinianej). Tę konstrukcję zastosowano w co najmniej kilkudziesięciu budynkach na Grodzieńszczyźnie i Wileńszczyźnie i w około trzystu budynkach na Białostocczyźnie. O ile jednak polskie budynki tego typu były już przedmiotem badań naukowych, to na Białorusi nie prowadzono systematycznych poszukiwań; zresztą ani polskie, ani białoruskie budynki mające tę konstrukcję nie były uważane za część dziedzictwa godnego ochrony konserwatorskiej. Tymczasem potrzeba ich badań i ewentualnej ochrony jest o tyle nagląca, że szybko znikają one z wiejskiego krajobrazu, bo większość z nich ma już około stu lat. Oprócz tej grupy obiektów (w odniesieniu do których stosowano nazwę „budownictwa ogniotrwałego metodą Niewierowicza”), występujących na Grodzieńszczyźnie, budynki o ścianach z polan opałowych zaistniały również w obwodzie brzeskim na południowo-zachodnich krańcach Białorusi, lecz ich ściany miały nieco inny układ polan. Zasięg występowania tej drugiej grupy obiektów wydaje się przedłużeniem zasięgu podobnych obiektów licznie występujących w Polsce na Białostocczyźnie. Niniejszy artykuł poświęcono zatem głównie podsumowaniu zebranej dotąd wiedzy na temat budownictwa z drewna opałowego na terytorium Białorusi, zwłaszcza na Grodzieńszczyźnie aż po okolice Oszmiany (faktycznie stanowiące dawniej część Wileńszczyzny), przy czym zaprezentowano też najświeższe szczegółowe informacje o kilku budynkach mających ściany z drewna opałowego, odnalezione przez współautorkę artykułu we wsi Strubnica rejonu Mosty, obwodu grodzieńskiego.

EN

The aim of the article is investigation of an unusual type of construction of the walls, built of twigs, chunks of firewood, or “cordwood”. Such pieces of firewood are laid up crosswise and mortared with cob, clay or lime mortar, to form a thick wall, called “stackwall” or “cordwood masonry wall”. Various variants of structure of that type were found in the United States, Canada, Sweden, Norway, Finland, the Czech Republic, Belarus and Poland. They have been used for cheap country houses in the 19th and the first half of the 20th century. Initially, this technology was supposedly invented in the northwestern regions of Belarus in the first half of the 19th century, on the basis of the local vernacular building technologies. Its consistent development in the second half of the 19th century led to its usage for the construction of several buildings in the Grodno region, N-W Belarus. Most of them were built on advanced technology developed by Nikolai Grigoryevich Neverovich. Nevertheless, the buildings erected with “the fireproof Neverovich construction” have neither been investigated systematically, nor assessed as the monuments of history or art. At the present time, they are gradually disappearing from the landscape, resulting in an urgent need for their research and conservation. In the nearby Brest region, an alternative type of such a construction has evolved, being similar to so called „Czech-type cordwood masonry” which was also found in Czech and N-E Poland. In particular, the very purpose of this article is to sum up the recent surveys of these structures in Belarus and their evaluation as an important cultural phenomenon. This article mentions about thirty buildings of this type, with the focus on a few examples of buildings in Strubnitsa village (Masty county, Grodno region).

Słowa kluczowe

PL

białoruskie budownictwo ludowe; budownictwo z polan opałowych; konstrukcja Niewierowicza; drzewoglina; drzewobeton

EN

Belarussian vernacular architecture; cordwood masonry; firewood masonry; Stackwall construction; building with earth

• Wydawca: Oficyna Wydawnicza Politechniki Białostockiej
• Czasopismo: Architecturae et Artibus
• Rocznik: 2018
• Tom: Vol. 10, no. 1
• Strony: 31--50
• Opis fizyczny: Bibliogr. 36 poz., il., rys.

Twórcy

autor

Mazets J

• studentka Politechniki Białostockiej, Wydziału Architektury, ul. O. Sosnowskiego 11, 15-893 Białystok

autor

Szewczyk J.

• Politechnika Białostocka, Wydział Architektury, ul. O. Sosnowskiego 11, 15-893 Białystok

Bibliografia

• 1. (Budowanie...) (1821), Budowanie wieyskie z gliny surowey z wrzosem, „Dziennik Wileński” t. 2, 465- 468.
• 2. Gołębiowska M., Grynczel M. (2012), Przykłady budownictwa z polan opałowych w Sokółce, na podstawie badań terenowych z 2012 roku, „Ciechanowiecki Rocznik Muzealny” t. VIII, Muzeum Rolnictwa im. K. Kluka w Ciechanowcu, Ciechanowiec, 157-168.
• 3. Kusznerko M. (2011), Nowo odkryta grupa 12 budynków z drewna opałowego we wsi Uhowo, „Ciechanowiecki Rocznik Muzealny” t. VII, zeszyt 1, Muzeum Rolnictwa im. ks. K. Kluka w Ciechanowcu, Ciechanowiec, 101-113.
• 4. Kusznerko M., Szewczyk J. (2011), Budownictwo z polan opałowych w Uhowie na Podlasiu, „Architecturae et Artibus” 2 (8), vol. 3, 17-25.
• 5. Kelm T. (1996), Architektura ziemi. Tradycja i współczesność, Wydawnictwo MURATOR, Warszawa.
• 6. Kelm T., Długosz-Nowicka D. (2011), Budownictwo z surowej ziemi. Idea i realizacja, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa.
• 7. Krassowski K. (1834), Sposób stawiania budowli gospodarskich z wrzosu i gliny, i pokrycia onych dachem niepalnym, nakład i druk Marcinkowskiego, Wilno.
• 8. Krassowski K. (1839), Sposób stawiania budowli gospodarskich z wrzosu i gliny, i pokrycia onych dachem niepalnym, nakładem Rubena Raf. Księgarza Wileńskiego, Wilno.
• 9. Niewierowicz M. (1930, reprint 2014), Poradnik wiejskiego budownictwa ogniotrwałego z gliny i drzewa lub betonu i drzewa, Państwowy Bank Rolny, Wilno.
• 10. Sołowińska A. (2015), Budownictwo z polan opałowych w gminach Nur i Boguty w województwie mazowieckim, „Architecturae et Artibus” nr 2 (24), vol. 7, 27-32.
• 11. Szewczyk J. (2009), Glinodrzewne budownictwo wiejskie na Wileńszczyźnie, „Architecturae et Artibus” 2, t. 1, 65-74.
• 12. Szewczyk J. (2010), Budownictwo z polan opałowych („cordwood masonry” albo „stackwall”), Rozprawy Naukowe nr 203, Oficyna Wydawnicza Politechniki Białostockiej, Białystok.
• 13. Szewczyk J. (2013), Nietypowe budulce w architekturze, czyli o budowlanym zastosowaniu gliny, popiołu, łajna, moczu, sierści, słoniny i tym podobnych materii, o ich estetyce, semantyce i roli w architekturze, t. 1: Podstawowe części budynku, Rozprawy Naukowe nr 255, Oficyna Wydawnicza Politechniki Białostockiej, Białystok.
• 14. Szopa T. (1917), W sprawie odbudowy wsi. Z czego budować? „Kalendarz Ostrobramski” na rok 1918 (rok III), Księgarnia Józefa Zawadzkiego w Wilnie, Wilno, 51-60.
• 15. Tuliszkowski J. (1927), Podstawy budownictwa ogniotrwałego (serie „Nowoczesna Książnica Strażacka” / „Obrona przed pożarami” t. 3), wyd. J. Tuliszkowski przy wsparciu Głównego Związku Straży Pożarnej R. P., Polskiej Dyrekcji Ubezpieczeń Wzajemnych i Zrzeszenia Towarzystw Ubezpieczeń od Ognia, Warszawa 1927.
• 16. Козлович В. (≈2010?), Домик в деревне. Неккомерческие проекты по защите сельской культуры в Брестской области, publikacja internetowa w portalu prywatnego muzeum etnograficznego we wsi Michałki: http://michalki.by/index.php/stati/32- dom-na-pamyat, dostęp 07.07.2016.
• 17. Крылов-Толстикович А. (1915/2015), Придворный календарь на 1915 год. Комментарии, Mocква, według kopii cyfrowej dostępnej online w Google Books: https://books.google.pl/books?id=- YO1BwAAQBAJ, dostęp 12.11.2016.
• 18. Лакотка А. І. (1996), Пад стрэхамі прашчураў, Полымя, Мінск.
• 19. Локотко А. И. (1999), Белорусское народное зодчество : середина XIX—XX вв. Навука і тэхніка, Минск.
• 20. Невѣровичъ Н. Г. (1909), На помощь деревнѣ! Какъ строить дешевую прочную и огнестойкую постройку изъ глины и хвороста, a тамъ гдѣ глины нѣтъ, — изъ бетоннаго раствора и полевой земли. 3-е изд., Гродненская Губернская Типографiя, Гродна.
• 21. Неверович Н. Г. (1911), Огнестойкие постройки типа Н. Г. Неверовича, кн. скл. газ. “Русское чтение”, Санкт-Петербург.
• 22. Неверович Н. Г. (1912a), Как же строиться деревне? Очерк по сел. огнестойкому строительству: С прил. руководства по возведению глинои бетонохворостных построек типа Н. Г. Неверовича, типография Штаба Виленского военного округа, Вильна.
• 23. Неверович Н. Г. (1912б), Руководство по выделке бетонной (цементно-песочной) плоской, фальцевой черепицы, типография Штаба Виленского военного округа, Вильна.
• 24. Прыхач У. (2014а), Дрэвагліннае будаўніцтва, „Ашмянскі веснік”60 (13 жніўня 2014 года).
• 25. Прыхач У. (2014б), Дрэвагліннае дойлідства, „Астравецкая праўда”28 (12 красавіка 2014 года), 15.
• 26. Прыхач У. (2014в), Мясцовыя помнікі “дрэвагліннай” архітэктуры, „Светлы шлях” 1 (4 студзеня 2014 года).
• 27. Прыхач У. (2014г), Глинобитные строения сохранились и на Островетчине, „Астравецкая праўда” – kopia cyfrowa dostępna online w: www. ostrovets.by/?p=37365#more-37365, opublikowano 15.04.2014/17:00, dostęp 16.12.2016.
• 28. Прыхач У. (2015а), Глінабітныя пабудовы: гістарычна і экалагічна, „Аматары гісторыі беларускага краю, Таварыства аматараў гісторыі імя Вацлава Ластоўскага” – kopia cyfrowa w: http:// amatary.by/glinabitnyya-pabudovy-gistarychna-iekalagichna/ , opublikowano 17.10.2015, dostęp 16.12.2016.
• 29. Прыхач У. (2015б), Мясцовыя помнікі дрэвагліннай архітэктуры, „Рэгіянальная газета” 32 (7 жніўня 2015 года),33 (14 жніўня 2015 года).
• 30. Прыхач У. (2015в), Помнікі дрэвагліннай архітэктуры ў нашым рэгіёне: самае экалагічнае і простае жытло, тэхналогію якога завезлі ў Амерыку, „Рэгіянальная газета” – kopia cyfrowa w: www.rh.by/by/349/70/12537/, opublikowano 11.09.2015/12:06, dostęp 16.12.2016.
• 31. [Сельское...] (1930), Сельское огнестойкое строительство, „Крестьянский сельскохозяйственный настольный календарь”, Государственное издательство, Москва, 66-67.
• 32. Сергачев С.А. (1991), Деревянная архитектура Беларуси XVI-XIX вв., Минск.
• 33. Сергачев С. А. (1992), Белорусское народное зодчество, Ураджай, Мінск.
• 34. Сергачев С. А. (2011), Народное зодчество Беларуси: З глiны печ стаiць, „Техническое нормирование, стандартизация и сертификация в строительстве” 4, 109-113, kopia cyfrowa dostępna online w Repozytorium Narodowego Białoruskiego Uniwersytetu Technicznego: http://rep.bntu.by/ bitstream/handle/data/2891/109-113.pdf, dostęp 12.12.2016.
• 35. Скачков А. (1929), Глино-хворостные огнестойкие сельские постройки, 3 изд. Вологда.
• 36. Трацевский В. (1989), История архитектуры народного жилища Белоруссии, Вышэйшая школа, Минск.

Uwagi

Pracę wykonano w ramach realizacji badań statutowych Pracowni Urbanistyki i Planowania Przestrzennego WA PB nr S/WA/1/17.

Opracowanie rekordu w ramach umowy 509/P-DUN/2018 ze środków MNiSW przeznaczonych na działalność upowszechniającą naukę (2019).