The contributions of J. E. Gilibert to the studies of Lithuanian flora

• Autorzy: Rickiene A.

Warianty tytułu

PL

Wkład J.E. Giliberta do badań flory Litwy

• Języki publikacji: EN

Abstrakty

EN

Jean Emmanuel Gilibert (1741–1814), francuski botanik, lekarz i polityk, część swojego życia spędził w Rzeczpospolitej Obojga Narodów. W latach 1775–1781 mieszkał w Grodnie, gdzie założył Królewską Szkołę Lekarską i ogród botaniczny, modernizował nauczanie medycyny i nauk przyrodniczych, a także przyczynił się do rozwoju badań. W 1781 r. przeniósł się do Wilna i tutaj na Uniwersytecie Wileńskim objął Katedrę Historii Naturalnej, i Ogród Botaniczny, zorganizował studia przyrodnicze i badania. W 1783 r. Gilibert opuścił Wilno, powrócił do Lyonu, gdzie praktykował jako lekarz i uczestniczył w życiu politycznym Francji. Podczas pobytu w Wielkim Księstwie Litewskim Gilibert kolekcjonował miejscowe rośliny z okolic Białegostoku, Brześcia, Merecza, Nowogródku, Nieświeża, Wilna, Waki, Trok, Warszawy. Od 1781 r. do końca życia ogłosił drukiem aż 16 prac poświęconych przyrodzie Wielkiego Księstwa Litewskiego. W większości z nich podał informacje o roślinach. Takie prace Giliberta, jak Flora Lituanica inchoata; Exercitium botanicum, in schola principe universitatis Vilnensis…; rozdziały zatytułowane Flora Lithuanica inchoata i Plantae rariores et communes Lithuaniae w książce Caroli Linnaei ... Systema plantarum Europae… oraz Exercitia phytologica… określane są (traktowane) jako Flora. W powyższych publikacjach cytuje ponad 1200 roślin występujących na terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego. W 1945 r. szwedzki uczony Nils Hylander opublikował artykuł, w którym zalecał zrezygnować ze wszystkich nazw naukowych zaproponowanych przez Giliberta w pracach Flora Lituanica inchoata i „Exercitia phytologica jako sprzecznych z zasadami nomenklatury binarnej Linneusza. W 1949 r. Roger McVought po dokonaniu analizy opracowania Giliberta Flora stwierdził, że spośród 1200 gatunków roślin, które opisał tu Gilibert, aż 850 nazw zostało przez niego zaproponowanych jako nowe, z których tylko 85–90 nazw teoretycznie mogłoby być używanych w wykazach roślin. Obecnie wszystkie Flory Giliberta są wciągnięte do Międzynarodowego Kodu Nomenklatury Glonów, Grzybów i Roślin (International Code of Nomenclature for algae, fungi, and plants) Appendix VI Opera utique oppressa. W tym rejestrze zamieszczono nazwy glonów, grzybów i roślin nieużywane i niepublikowane we współczesnych pracach z zakresu botaniki. Jeżeli właściwie wszystkie zaproponowane przez Giliberta nazwy roślin nie nadają się do publikowania, wówczas powstaje pytanie, jaką wartość mają prace Giliberta dla współczesnych badań flory Litwy. Zbadałam cytowania Giliberta w sześciotomowym rejestrze „Lietuvos TSR flora” [ 1-6 tomai. Valstybinė politinės ir mokslinės literatūros leidykla, Vilnius 1959-1980.] opublikowanym w latach 1959-1980, który do dziś dnia jest największym i najważniejszym wykazem roślin na Litwie. W tym wydaniu obok podstawowej nazwy gatunku rośliny zostały podane ważniejsze nazwy synonimiczne oraz wskazane bardziej znaczące źródła pisane, w których gatunek ten został przedstawiony. We wszystkich sześciu tomach rejestru wiele razy są cytowane dwie publikacje Giliberta: Flora Lituanica inchoata i Exercitia Phytologica. W 1. tomie wydania „Lietuvos TSR flora”, gdzie zostały opisane Pteridophyta i Gymnospermae, Gilibert cytowany jest tylko raz. W 2. tomie, w którym znajduje się opis roślin jednoliściennych z 18 rodzin i 135 podrodzin, Gilibert cytowany jest 55 razy. W 3. tomie, gdzie dokonano opisu roślin dwuliściennych z 27 rodzin i 143 podrodzin, jest cytowany 79 razy. W 4. tomie poświęconym roślinom dwuliściennym z 39 rodzin i 155 podrodzin, wśród których znajdują się rośliny należące do takich dużych rodzin, jak Rosaceae i Leguminosae, Gilibert cytowany jest 104 razy. W 5. tomie, w którym opisane są rośliny dwuliścienne z 32 rodzin i 188 podrodzin, w tym też rośliny z dużych rodzin, jak Labiatae i Scropulariaceae, Gilibert cytowany jest 133 razy oraz w 6. tomie, w którym przedstawione zostały rośliny dwuliścienne z 3 rodzin i 68 podrodzin, cytowany jest 72 razy. Niektóre rośliny, jak Zannichellia palustris L., Setaria verticillata (L.), Pulsatilla vernalis (L.) Mill., Euphorbia palustris L. do rejestru „Lietuvos TSR flora” zostały wpisane wyłącznie na podstawie danych Giliberta, ponieważ w tym czasie, kiedy powyższa publikacja była wydawana, brakowało dodatkowych informacji o występowaniu tych gatunków na terytorium Litwy. Część cytowanych nazw roślin podawanych przez Giliberta, które są zawarte w pracy „Lietuvos TSR Flora“, jest identyczna z nazwami proponowaymi przez Linneusza, część zaś nazw jest inna, utworzona przez Giliberta. Wszystkie nazwy roślin proponowane przez Giliberta cytowane w pracy „Lietuvos TSR Flora“ występują jako dodatkowe, uzupełniające źródło, jednakże częstość cytowania świadczy o tym, że wkład tego uczonego do badań flory Litwy jest istotny nie tylko pod względem historycznym, lecz i botaniczno-florystycznym.

Słowa kluczowe

EN

Gilibert Jean Emmanuel; Lithuanian flora; Polish science; Lithuanian science; French science; history of science; Enlightenment

PL

Gilibert Jean Emmanuel; flora na Litwie; nauka polska; nauka litewska; nauka francuska; historia nauki; Oświecenie

• Wydawca: Instytut Historii Nauki im. L. i A. Birkenmajerów Polskiej Akademii Nauk
• Czasopismo: Kwartalnik Historii Nauki i Techniki
• Rocznik: 2015
• Tom: R. 60, nr 1
• Strony: 69--94
• Opis fizyczny: Bibliogr. 40 poz., fot.

Twórcy

autor

Rickiene A.

• Nature Research Centre, Wilno

Bibliografia

• W. Sławiński: Dr. Jan Emanuel Gilibert, profesor i założyciel ogrodu botanicznego w Wilnie. „Ateneum Wileńskie”, 3, 9, 1925, s.8-45.
• W. Sławiński: Jan Emanuel Gilibert. Przyczynki do życiorysu profesora historji naturalnej i założyciela ogrodu Botanicznego Wszechnicy Wileńskiej. „Archiwum Historii i Filozofii Medycyny”, 4, 2, 1926, p. 233-249.
• P Daszkiewicz: Polityka i przyroda. Rzecz o Jeanie Emmanuelu Gilibercie. Neriton, Warszawa 1995.
• W. Grębecka: L’enseignement de la botanique à l’Université de Vilno (1781–1830), „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki”, 1979, 24, 3, p. 594-610.
• W. Grębecka: Z dziejów nauczania botaniki na Wszechnicy Wileńskiej (1781–1831). „Wiadomości botaniczne”, 1983, 27, 1, p. 45-56.
• W. Grębecka: Wilno – Krzemieniec botaniczna szkoła naukowa (1781–1841). Wydawnictwo Retro-Art, Warszawa 1998.
• S.B. Jundziłł: Pamiętniki życia Księdza Stanisława Jundziłła profesora botaniki i zoologii w Cesarskim Uniwersytecie. Wydał A. Kurpiel „Archiwum do dziejów literatury i oświaty w Polsce” 13, Polska Akademja Umiejętności, Kraków 1914.
• J. Mowszowicz: Z historii dawnego ogrodu botanicznego w Grodnie. „Wiadomości botaniczne”, 1966, 10., 1, p. 45-48.
• M. Natkevičaitė: Jonas Emanuelis Gilibert Lietuvos botanikos tėvas, „Gamta”1940, 1, 17, p. 1-7.
• J. E. Gilibert: Exercitia phytologica, quibus omnes plantae Europeae, quas vivas invenit in variis herbationibus, seu in Lithuania, Gallia, Alpibus, analysi nova proponuntur, ex typo naturae describuntur.... Plantae Lithuanicae cum Lugdunensibus comparatae. Volumen primum, Typis J. E. Delamolliere, Lugduni [Lyon] 1792.
• J. Paczoski: Zielnik Giliberta. „Wszechświat”, 1893, 12, 51, p. 811-812.
• W. Sławiński: Dr. Jan Emanuel Gilibert, op. cit., p. 8-45.
• L. J. Dorr, D. H. Nicolson: Taxonomic literature: a selective guide to botanical publications and collections with dates, commentaries and types. Supplement volume 8. .R.G. Gantner Verlag K.G., Liechtenstein 2009, A.
• M. Natkevičaitė: Lietuvos herbaras. “Lietuvos mokslas”, 1994, 2, 1, p. 66-76.
• N. M. Shyian, O. M. Optasyuk, L. V. Zavialova: The J. E. Gilibert collection in the National Herbarium of Ukraine (KW). “Ukrainian botanical journal” 2010, 5, p. 668-680.
• P. Kohler: Collections of eighteenth-century Vilna botanists in the Józef Jundziłł Herbarium. “Botanical Journal of Scotland”,1994, 46., 4, p.589–593.
• J. E. Gilibert: Flora Litvanica inchoata seu enumeratio plantarum: quas circa Grodnam collegit..., Collectio 1, 2, 3. Typis S. R. M., Grodnae 1781.
• J.E. Gilibert: Flora Litvanica inchoata seu enumeratio plantarum: quas circa Grodnam collegit..., Collectio 4, 5. Typis S. R. M. penes Academiam. Vilnae 1782.
• J. E. Gilibert: Exercitium botanicum, in schola principe Universitatis Vilnensis peractum die 15 mensis Julii, anno 1782, seu Enumeratio methodica plantarum tam indigenarum quam exoticarum, quas proprio marte determinaverunt Alumni in campis Vilnensibus, aut in horto Botanico Universitatis, quasque juxta leges artis demonstrarunt praeside Joanne-Emmanuel Gilibert. Vilnae 1782.
• Flora Litvanica online access from the Bavarian State Library (accessed September 2012). Collectio 1: http://www.mdz-nbn-resolving.de/urn/resolver.pl?urn=urn:nbn:de:bvb:12-bsb10304308-2; Collectio 2: http://www.mdz-nbn-resolving.de/urn/resolver.pl?urn=urn:nbn:de:bvb:12-bsb10304309-2; Collectio 3: http://www.mdz-nbn-resolving.de/urn/resolver.pl?urn=urn:nbn:de:bvb:12-bsb10304310-4; Collectio 4: http://www.mdz-nbn-resolving.de/urn/resolver.pl?urn=urn:nbn:de:bvb:12-bsb10304311-0; Collectio 5: http://www.mdz-nbn-resolving.de/urn/resolver.pl?urn=urn:nbn: de:bvb:12-bsb10304312-5
• Exercitium botanicum, in schola principe Universitatis online access from France National Library (accessed February 2014) http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k98262v/f5.image.langEN
• J. E. Gilibert (curante): Caroli Linnaei ... Systema plantarum Europae: exhibens characteres naturales generum, characteres essentiales generum & specierum, synonima antiquorum, phrases specificas recentiorum Halleri, Scopoli, &c., descriptiones rariorum, nec-non floras tres novas, Lugdunaeam, Delphinalem, Lithuanicam, non omissis plantis exoticis in hortis Europae vulgo obviis. Volumen 1. Sumptibus Piestre et Delamoliere. Coloniae Alobrogum [Köln] 1785.
• C. Linnaei ... Systema plantarum Europae vol.1 online access from HathiTrust Digital Library (accessed March 2014) http://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id= mdp.39015059748452;view=2up;seq=112
• J. E.Gilibert: Exercitia phytologica, quibus omnes plantae Europeae, quas vivas invenit in variis herbationibus, seu in Lithuania, Gallia, Alpibus, analysi nova proponuntur, ex typo naturae describuntur.... Plantae Lithuanicae cum Lugdunensibus comparatae. Volumen primum. Typis J. E. Delamolliere, Lugduni 1792.
• J. E.Gilibert: Exercitia phytologica vol.1. online access from France National Library (accessed February 2014). http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k97719v.r=.langEN
• J. E. Gilibert: Exercitia phytologica, quibus omnes plantae Europeae, quas vivas invenit in variis herbationibus, seu in Lithuania, Gallia, Alpibus, analysi nova proponuntur, ex typo naturae describuntur.... Caetereae plantae Lithuanicae cum Lugdununsibus comparatae. Volumen secundum. Typis J. E. Delamolliere, Lugduni [Lyon] 1792.
• Exercitia phytologica vol. 2 online access from France National Library (accessed February 2014) http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k977202/f76.image.langEN
• J. E. Gilibert (par le citoyen): Histoire des plantes d’Europe, ou éléments de botanique pratique. Ouvrage …Tome second. Chez Amable eroy, Lyon 1798.
• Histoire des plantes d’Europe vol. 2. online access from Electronic Google book – free access (accessed February 2014) http://books.google.lt/books?id=HEyqIG3nylkC&pg=PA413&dq=inauthor:%22 Jean+Emmanuel+GILIBERT%22+1798&hl=lt&sa=X&ei=yCdqUuqCNuK24ATO3oGIAg&ved=0CEAQ6AEwAg#v=onepage&q=inauthor%3A%22Jean%20Emmanuel%20GILIBERT%22%201798&f=false
• J.E. Gilibert (par): Histoire des plantes d’Europe les plus communes, les plus utiles et les plus curieuses, ou, Elements de botanique pratique: ouvrage dans lequel on donne le signalement precis, suivant la methode et les principes de Linne, des genres et des especes leur synonymie, leurs proprietes, et une suite d’observations redigees d’apres nature. Tome troisième. 2e ed. Chez Amable Leroy, Lyon 1806.
• Histoire des plantes d’Europe Vol. 3. online access from Hathi Trust Digital Library (accessed April 2014). http://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=nnc1.cu04683463view=2up;seq=2
• J.E. Gilibert (par): Le Calendrier de flore pour l’année 1778 autour de Grodno et pour l’année 1808, autour de Lyon. Chez Amable Leroy, Lyon 1809.
• Le Calendrier de flore pour l’année 1778 autour….. online access from Electronic Google book – free access (accessed February 2014) http://books.google.lt/books?id=gWnF4Pu8pSQC&printsec=frontcover&dq=inauthor:%22Jean+Emmanuel+GILIBERT%22&hl=lt&sa=X&ei=6OhDUqH-N8fZtQbY1YDAA g&ved=0CDQQ6AEwATgK#v=onepage&q&f=false
• J. E. Gilibert (ed. par ): Démonstrations élémentaires de botanique contenant les principes généraux de cette science, les fondements des méthodes ...: la description des plantes ... suivant la méthode de Tournefort & celle de Linné... Tome première. Chez Bruyset Ainé. Lyon 1796.
• Démonstrations élémentaires de botanique vol. 1. online access from Hathi Trust Digital Library (accessed April 2014) http://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=ucm.5310800047;view=2up;seq=6
• P. Daszkiewicz: „Sur les forệts de Lithuanie” un texte de Jean Emmanuel Gilibert (1784), annoté et commenté par.... „Cahiers Lituaniens”, 2004, 5, p. 21-27.
• P. Usteri (edidit): Delectus Opusculorum Botanicorum. Volumum primum. Bibliopol academic, Argentorati [Strasbourg] 1793.
• Delectus Opusculorum Botanicorum vol.1. online access from Biodiversity Library (accessed April 2014) http://www.biodiversitylibrary.org/item /98062#page/3/mode/1up
• R. McVaugh: Questionable validity of names published in Gilibert’s floras of Lithuania. „Gentes herbarum” 1949, 8., 1, p. 83-90.
• A. Minkevičius (red.): Lietuvos TSR Flora 1-6 tomai. Valstybinė politinės ir mokslinės literatūros leidykla, Vilnius 1959-1980.