Cyjanowodór i cyjanki – w przeliczeniu na CNˉ : dokumentacja proponowanych wartości dopuszczalnych wielkości narażenia zawodowego

• Autorzy: Skowroń J. , Konieczko K.

Identyfikatory

DOI

10.5604/1231868X.1232633

Warianty tytułu

EN

Hydrogen cynide and cyanide salts: sodium, potassium, calcium, as CNˉ : documentation of proposed values of occupational exposure limits (OELs

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Cyjanowodór (HCN) oraz cyjanki: sodu – NaCN, potasu – KCN i wapnia – Ca(CN2), należą do substancji bardzo toksycznych. Cyjanowodór w temperaturze pokojowej jest bezbarwnym gazem lub cieczą o charakterystycznym zapachu gorzkich migdałów. Cyjanki: sodu, potasu i wapnia, występują w postaci białych, silnie higroskopijnych bryłek lub kryształów. Zastosowanie cyjanowodoru i cyjanków jest bardzo duże. Używa się ich do syntezy wielu związków chemicznych, m.in. akrylonitrylu oraz jako surowca wyjściowego do produkcji: niektórych tworzyw sztucznych, nawozów sztucznych, barwników i leków. Cyjanki są stosowane do: czyszczenia, hartowania i rafinacji metali oraz do otrzymywania złota i srebra z rud. Stosuje się je również do fumigacji (odymiania) w: syntezie chemicznej, kąpielach galwanicznych, przemyśle fotograficznym, a także do produkcji barwników i środków owadobójczych. Na działanie tych związków są narażeni pracownicy przemysłu: metalowego, elektrochemicznego, tworzyw sztucznych, farmaceutycznego, włókienniczego, chemicznego i spożywczego. W ogólnopolskiej bazie danych prowadzonej przez Wojewódzką Stację Sanitarno-Epidemiologiczną w Bydgoszczy w latach 2008-2013 nie odnotowano stanowisk pracy, na których stężenia cyjanowodoru oraz cyjanków: sodu, potasu, wapnia, przekraczały obowiązującą wartość NDSP 5 mg/m3 . Cyjanowodór i cyjanki działają drażniąco na błony śluzowe i skórę. Dobrze wchłaniają się do organizmu przez: błony śluzowe, drogi oddechowe, skórę i z przewodu pokarmowego. Opisane przypadki zatruć ostrych cyjanowodorem lub cyjankami wskazują na duże niebezpieczeństwo i zagrożenie życia, gdyż związki te szybko wchłaniają się do organizmu, a skutki ich działania układowego występują po kilku minutach od rozpoczęcia narażenia. Narażenie na cyjanek sodu o stężeniu około 286 mg/m3 lub na cyjanowodór o stężeniu powyżej 300 mg/m3 przez 1 min może doprowadzić do śmierci człowieka. Cyjanki: sodu, potasu lub wapnia, o stężeniu 25 mg/m3 (IDLH) stanowią bezpośrednie zagrożenie dla życia i zdrowia pracowników, jeżeli narażenie trwa około 30 min i nie są stosowane ochrony układu oddechowego. Dla cyjanowodoru wartość IDLH wyznaczono na poziomie 56 mg/m³. Rozwój objawów zatrucia przy narażeniu ostrym na cyjanowodór lub cyjanki u ludzi przebiega w trzech fazach: faza duszności i pod-niecenia, faza drgawek oraz faza porażenia. Na podstawie wyników badań pracowników narażonych podprzewlekle i przewlekle na cyjanki drogą oddechową wynika, że objawy narażenia były związane ze zmianami w ośrodkowym układzie nerwowym (bóle głowy, osłabienie, zmiany w odczuwaniu smaku i zapachu) oraz uszkodzeniem tarczycy (powiększenie, zmiany w wychwycie jodu, we krwi zwiększone stężenie TSH oraz zmniejszenie stężenie hormonów tarczycy T3 i T4). Wyniki także innych badań pozwalają przypuszczać, że przewlekłe narażenie na cyjanowodór w zakładzie hartowania metali było przyczyną zmniejszenia wskaźników czynnościowych płuc u pracowników. Brak jest danych w dostępnym piśmiennictwie na temat działania rakotwórczego cyjanowodoru i cyjanków u ludzi i zwierząt. Cyjanowodór działał mutagennie tylko na bakterie Salmonella Typhimurium szczepu TA100 bez aktywacji metabolicznej. Cyjanki nie wykazywały działania mutagennego w testach w warunkach in vitro i in vivo. Na podstawie wyników badań na chomikach stwierdzono działanie teratogenne cyjanku sodowego. Związek ten działał toksycznie zarówno na organizm matek ciężarnych, jak i powodował wzrost resorpcji płodów i występowanie wad rozwojowych u potomstwa. Przy obliczaniu wartości NDS uwzględniono wyniki badań pracowników przewlekle narażonych na cyjanowodór lub cyjanki, u których obserwowano zmiany w tarczycy. Za wartość LOA-EL przyjęto stężenie 4,7 mg/m3. Zaproponowano dla cyjanowodoru oraz dla frakcji wdychalnej cyjanków: sodu, potasu i wapnia, przyjęcie wartości NDS na poziomie 1 mg/m³ (w przeliczeniu na CN–). Ze względu na całkowicie inny mechanizm działania cyjanowodoru i cyjanków (sodu, potasu, wapnia) w warunkach narażenia przewlekłego (działanie na tarczycę) od narażenia ostrego, które jest związane przede wszystkim z działaniem hamującym układ enzymatyczny oksydazy cytochromowej c, co powoduje uniemożliwienie wykorzystania tlenu przez komórki (histotoksyczne niedotlenienie), dla omawianych związków zaproponowano pozostawienie obowiązującej wartości pułapowej (NDSP) na poziomie 5 mg/m³. Takie podejście jest odstępstwem od podstawowej metodologii przyjętej przez Zespół Ekspertów i Międzyresortową Komisję ds. NDS i NDN, co wiąże się z uznaniem cyjanowodoru i cyjanków za szczególnie uzasadniony przypadek, w którym należy jednocześnie ustalić wartość NDS i NDSP, ze względu na różne skutki krytyczne i mechanizmy działania tych substancji w warunkach narażenia ostrego i przewlekłego. Takie podejście jest spójne z duńską propozycją Komitetu DECOS (Dutch Expert Committee on Occupational Standards) z 2002 r. Według Komitetu istniejące dane o ostrym narażeniu ludzi na cyjanki wskazują, że najbardziej czułym skutkiem ich działania jest zgon. Nachylenie krzywej zależności dawka-odpowiedź i nasilenie ostrych skutków narażenia ludzi na cyjanki sugerują, że należy zachować największą ostrożność, aby zapobiec przekroczeniu pewnego poziomu narażenia, nawet przez krótki czas. Stąd w DECOS zaproponowano ustalenie wartości pułapowej na podstawie skutków ostrego narażenia na cyjanowodór na poziomie 10 mg/m³. W SCOEL (The Scientific Committee on Occupational Exposure Limit Values) wartość OEL zaproponowano na poziomie 1 mg/m³. Podkreślono, że ze względu na poważne skutki narażenia ostrego na cyjanowodór i cyjanki, w tym skutki śmiertelne, oraz stosunkowo strome nachylenie zależności dawka-skutek należy zapobiegać występowaniu pikowych stężeń tych substancji. Wartość dopuszczalnego stężenia 15 minutowego (STEL) zaproponowano na poziomie 5 mg/m3. Obie wartości znajdują się w załączniku do dyrektywy 2017/164/UE ustalającej czwarty wykaz wskaźnikowych wartości dopuszczalnego narażenia zawodowego. Brak jest podstaw do zaproponowania dla cyjanowodoru i cyjanków wartości dopuszczalnego stężenia w materiale biologicznym (DSB). Ze względu na szybkie wchłanianie przez skórę cyjanowodoru i anionów cyjankowych z roztworów wodnych, zaproponowano oznakowanie tych substancji wyrazem „skóra” (wchłanianie substancji przez skórę może być tak samo istotne, jak przy narażeniu drogą oddechową).

EN

Hydrogen cyanide (HCN) and its salts: potassium cyanide (KCN), sodium cyanide (NaCN) and calcium cyanide [Ca(CN2)] are very toxic. Hydrogen cyanide at ambient conditions is a colourless liquid or a colourless gas with the characteristic odour of bitter almonds. Sodium, potassium and calcium cyanides are white hygroscopic, crystalline solids with a slight HCN odour. Hydrogen cyanide is used mainly in a fumigation of ships, buildings, orchards and various foods, in electroplating, in the production of chelating agents such as EDTA, and in metal treatment processes. It is also used as a chemical intermediate. Cyanides are used in the extraction and recovery of gold and silver from ores, the heat treatment of metals, and electroplating. They are also precursors in chemical syntheses. Workers from metal, electrochemical, plastics, pharmaceutical, textile, chemical and food industries are exposed to these compounds. In 2008–2013, there were no workers exposed to the concentration of hydrogen cyanide and sodium, potassium and calcium cyanides exceeding the maximum admissible ceiling concentration MAC(C) 5 mg/m3 (the national database maintained by the Regional Sanitary Station in Bydgoszcz). Hydrogen cyanide and cyanides are irritating to mucous membranes and skin. They are absorbed by inhalation, dermal and oral exposure. The acute hydrogen cyanide and cyanides poisoning indicate a great danger and hazard, because these compounds are quickly absorbed into the body and their effects are present within a few minutes after the start of exposure. Exposure to sodium cyanide at a concentration of 286 mg/m3 or to hydrogen cyanide at a concentration greater than 300 mg/m3 for 1 min may be fatal. Sodium, potassium or calcium cyanides at concentrations of 25 mg/m3 are direct hazards to life and health of workers if exposure lasts about 30 min and without respiratory protection. For hydrogen cyanide this value was established as 56 mg/m3. The development of symptoms of acute poisoning by hydrogen cyanide or cyanides in humans occurs in three phases: breathlessness and excitement, convulsions and paralysis. The results of studies of subchronic and chronic exposures of workers to cyanides by inhalation indicate that symptoms of exposure were associated with changes in the central nervous system (headache, weakness, changes in the sensation of taste and smell) and damage to the thyroid (enlargement, changes in uptake of iodine, elevated concentration of thyroid stimulating hormone TSH and a reduction of thyroid hormones T3 and T4). Other studies suggest that chronic exposure to hydrogen cyanide in the hardening plant of metals caused decrements in lung functions among workers. Hydrogen cyanide and cyanides, both in aqueous solution, applied to the conjunctival sac or on the skin is quickly absorbed into the body of animals in amounts sufficient to cause toxic effects and death. In rats and mice treated with sodium cyanide in drinking water at a dose of 4.5 mg/kg bw/day for 13 weeks, no significant changes in biochemical and haematological parameters of peripheral blood and histopathological findings in the internal organs were observed. There were no pathological changes in the respiratory, cardiovascular, nervous system and kidneys in rats which were feed with hydrogen cyanide over two years. Calculated NOAEL was approximately 10.4 mg/kg body weight. There is no available data on the carcinogenicity of hydrogen cyanide and cyanides in human and animals. Positive effects were obtained in one study only, in which hydrogen cyanide was tested with Salmonella typhimurium strain TA 100 in the absence of metabolic activation, while the other strains employed in this study yielded negative results. Cyanides did not show mutagenic activity in the tests in vitro and in vivo. On the basis of the studies on hamsters, teratogenic effects of sodium cyanide were observed. This compound was toxic for pregnant mothers and caused an increase in fatal resorption and malformations in an offspring. The results of the study of workers exposed to hydrogen cyanide and cyanides and with changes in thyroid were the basis for calculating MAC (NDS) value. The LOAEL value was establishes as a concentration of 4.7 mg/m3. The MAC of 1 mg/m3 (calculated CN–) was established for hydrogen cyanide and the inhalable fraction of sodium, potassium, calcium cyanides was accepted. Due to totally different mechanism of action of hydrogen cyanide and cyanides (sodium, potassium, calcium) in chronic exposure (effects on the thyroid gland) and in the acute exposure, which is primarily associated with inhibition enzymatic system of cytochrome c oxidase, which prevents cells from using oxygen (histotoxic hypoxia), for these compounds the ceiling value MAC(C) of 5 mg/m3 was not changed. Such an approach is a deviation from the basic methodology adopted by the Group of Expert and the Interdepartmental Commission for MAC and MAI. MAC and ceiling MAC(C) values for these substances should be establish due to the different effects of critical action and mechanisms of action in the acute and chronic condition. This approach is consistent with the DECOS Committee (Dutch Expert Committee on Occupational Standards) from 2002. According to the committee, the acute human data show the most sensitive effect, i.e., death. The steepness of the dose-response relationship and the severity of the acute effects in humans imply at the same time that utmost care should be taken to prevent this exposure level from being exceeded, not even for a short time. Therefore, the committee proposed to establish a ceiling value for the acute health effects of 10 mg/m3 for hydrogen cyanide. The Scientific Committee on Occupational Exposure Limit Values (SCOEL) proposed an OEL value of 1 mg/m3. However, since the acute effects in humans are severe (i.e., death) and show a rather steep dose-response relationship, peak exposures should be avoided. Based on the steepness of the dose-response relationship and the severity of the acute effects in humans a STEL of 5 mg/m3 is recommended as CN– from any combination of the three compounds. Based on the very high skin permeability measured for hydrogen cyanide and cyanide anions in aqueous solutions, a skin notation is recommended for hydrogen cyanide and sodium, potassium, calcium cyanides.

Słowa kluczowe

PL

cyjanowodór; cyjanek sodu; cyjanek potasu; cyjanek wapnia; wartość NDS; stężenie pułapowe NDSP

EN

hydrogen cyanide; cyanide salts: sodium, potassium, calcium; MAK; ceiling limit MAK(C)

• Wydawca: Centralny Instytut Ochrony Pracy - Państwowy Instytut Badawczy
• Czasopismo: Podstawy i Metody Oceny Środowiska Pracy
• Rocznik: 2017
• Tom: Nr 1 (91)
• Strony: 5--62
• Opis fizyczny: Bibliogr. 141 poz., rys., tab.

Twórcy

autor

Skowroń J.

• Centralny Instytut Ochrony Pracy – Państwowy Instytut Badawczy 00-701 Warszawa ul. Czerniakowska 16

autor

Konieczko K.

• Instytut Medycyny Pracy im. prof. dr. med. Jerzego Nofera 91-348 Łódź ul. św. Teresy od Dzieciątka Jezus 8

Bibliografia

• 1. ACGIH, The American Conference of Governmental Industrial Hygienists (2014). TLVs and BEIs Threshold limit values for chemical substances and physical agents and biological exposure indices. ACGIH, Cincinnati OH.
• 2. ATSDR, Agency for Toxic Substances and Disease Registry (2006). Toxicological profile for cyanide. U.S. Department of Health and Human Services, Public Health Service, Atlanta, Georgia, July 2006.
• 3. Aitken P.G., Braitman D.J. (1989). The effects of cyanide on neural and synaptic function in hippocampal slices. Neurotoxicology 10, 239–248.
• 4. Allen D.G., Smith G.L. (1985). Intracellular calcium in metabolically depleted ferret ventricular muscle during exposure to cyanide and its removal. J. Physiol. 269, 1–92.
• 5. Ansell M., Lewis F.A.S. (1970). A review of cyanide concentrations found in human organs: a survey of literature concerning cyanide metabolism, normal, nonfatal, and fatal body cyanide levels. J. Forsenic. Med. 17, 148–155.
• 6. Ardelt B.K., Borowitz J.L., Isom G.E. (1989). Brain lipid peroxidation and antioxidant protectant mechanisms following acute cyanide intoxication. Toxicology 56, 147–154.
• 7. Ballantyne B. (1983a). The influence of exposure route and species on the acute lethal toxicity and tissue concentrations of cyanide. [W:] Developments in the science and practice of toxicology. [Red.] A.W. Hayes, R.C. Schnell, T.S. Miya T.S. New York, Elsevier Science Publishers 583–586.
• 8. Ballantyne B. (1983b). Acute systemic toxicity of cyanides by topical application to the eye. J. Toxicol. Cutan. Ocular Toxicol. 2, 119–129.
• 9. Ballantyne B. (1988). Toxicology and hazard evaluation of cyanide fumigation powders. Clin. Toxicol. 26(5/6), 325–335.
• 10. Banerjee K.K., Bishayee A., Marimuthu P. (1997). Evaluation of cyanide exposure and its effect on thyroid function of workers in a cable industry. J. Occup. Environ. Med. 39(3), 258–260.
• 11. Bass N.H. (1968). Pathogenesis of myelin lesions in experimental cyanide encephalopathy. Neurology 18, 167–177.
• 12. Bhattacharya R., Kumar P., Sachan A.S. (1994). Cyanide induced changes in dynamic pulmonary mechanic in rats. Indian J. Physiol. Pharmacol. 38(4), 281–284.
• 13. Blanc, P., Hogan M., Mallin K., Hryhorczuk D., Hessl S., Bernard B. (1985). Cyanide intoxication among silver-reclaiming workers. J. Am. Med. Assoc. 253, 367–371.
• 14. Bonsall J.L. (1984). Survival without sequelae following exposure to 500 mg/m3 of hydrogen cyanide. Hum. Toxicol. 3, 57–60.
• 15. Bosetti C., Negri E., Kolonel L., Ron E., Franceschi S., Preston-Martin S., MacTiernan A., Dal Maso L., Mark S.D., Mabuchi K., Jin F., Wingren G., Galanti M.R., Hallquist A., Glattre E., Lund E., Levi F., Linos D., La Vecchia C. (2002). A pooled analysis of casecontrol studies of thyroid cancer. VII. Cruciferous and other vegetables (international). Cancer Causes Control 13(8), 765–775.
• 16. Cassel G.E., Persson S.A., Stenstrom A. (1994). Effects of cyanide in vitro and the activity of monoamine oxidase in striatal tissue from rat and pig. Biochem. Pharmacol. 47(3), 499–504.
• 17. CESARS, Canadian Centre for Occupational Health and Safety (2000), (CD).
• 18. Chatgtopadhyay B.P., Gangopadhyay P.K., Alam J.S.K. (2000). Long term effect of cyanide fumes exposure on ventilatory pulmonary function among the workers of a metal tempering plant. Biomedicine 20(3), 207–218.
• 19. Chance B., Erecinska M. (1971). Flow flash kinetics of the cytochrome 3-oxygen reaction in coupled and uncoupled mitochondria using the liquid dye laser. Archives of Biochemistry and Biophysics 143(2), 675–687.
• 20. Chandra H., Gupta B.N., Bhargava S.K., Clerk S.H., Mahendra P.N. (1980). Chronic cyanide exposure: a biochemical and industrial hygiene study. J. Anal. Toxicol. 4, 161–165.
• 21. Chandra H., Gupta B.N., Mathur N. (1988). Threshold limit value of cyanide: a reappraisal in Indian context. Indian J. Environ. Protection 8, 170–174.
• 22. ChemIDplus (2015) [dostęp: czerwiec 2015; http://chem.sis.nlm.nih.gov/chemidplus/].
• 23. CHEMINFO, Canadian Centre for Occupational Health and Safety (1999), (CD).
• 24. Curry S.C. (1992). Hydrogen cyanide and inorganic cyanide salts. Hazardous Materials Toxicology, Clinical Principles, 698–710.
• 25. Dahl A.R. (1989). The cyanide-metabolising enzyme rhodanese in rat nasal respiratory and olfactory mucosa. Toxicol. Lett. 45, 199–205.
• 26. Deutsche Forschungsgemeinschaft: List of MAK and BAT values (2013). Maximum concentrations and biological tolerance values at the workplace. Commission for the Investigation of Health Hazards of Chemical Compounds in the Work Area. Report nr 49. Wiley Online Library, Bonn [http://dx.doi.org/ 10.1002/9783527675128].
• 27. Dawes G.S., Duncan S.L.B., Levis B.V., Merlet K.L., Owen-Thomas J.B., Reeves J.T. (1969). Cyanide stimulation of the systemic arterial chemoreceptors in foetal lambs. J. Physiol. 201, 117–128.
• 28. de Flora S. (1981). Study of 106 organic and inorganic compounds in the Salmonella/microsome test. Carcinogenesis 2, 283–298.
• 29. de Flora S. i in. (1984). Mutagenicity testing with TA97 and TA102 of 30 DNA-damaging compounds, negative with other Salmonella strains. Mutat. Res. 134, 159–165.
• 30. Delange F., Ermans A.M. (1971). Role of a dietary goitrogen in the etiology of endemic goiter on Idjwi Island. Am. J. Clin. Nutr. 24, 1354–1360.
• 31. Dinca C., Pod L., Galetariu I. (1972). Considerations on leukocytic oxidative enzyme changes in subjects exposed to the prolonged action of cyanhydric acid in industry. Med. Int. 24, 1385–1392.
• 32. DiPalma J.R. (1971). Noxious gases and vapours: I. Carbon monoxide, cyanides, methemoglobin, and sulfhemoglobin. [W:] Drill's pharmacology in medicine. New York, McGraw-Hill Book Co. 1189–1205.
• 33. Dodds R.G., Penney D.G., Sutariya B.B. (1992). Cardiovascular, metabolic and neurologic effects of carbon monoxide and cyanide in rat. Toxicol. Lett. 61(2-3), 243–254.
• 34. Doherty P.A., Ferm V.H., Smith R.P. (1982). Congenital malformations induced by infusion of sodium cyanide in the golden hamster. Toxicol. Appl. Pharmacol. 64, 456–464.
• 35. Dreisbach R.H., Robertson W.O. (1995). Vademecum zatruć. Warszawa, PZWL 272–277.
• 36. Drinker P. (1932) Hydrocyanic acid gas poisoning absorption through the skin. J. Ind. Hyg. 14(1), 1–2.
• 37. Dutch expert committee on occupational standards, a committee of the Health Council of the Netherlands (2002). Hydrogen cyanide, sodium cyanide, and potassium cyanide. Health-based recommended occupational exposure limits. The Hague 29, nr 2002/ 15OSH.
• 38. Dudley H.C., Sweeney T.R., Miller J.W. (1942). Toxicology of acrylonitryle (vinyl cyanide). II: Studies of effect of daily inhalation. J. Ind. Hyg. Toxicol. 24, 255–258.
• 39. Dugard P.H. (1987).The absorption of cyanide through human skin in vitro from solutions of sodium cyanide and gaseous HCN. [W:] Clinical and experimental toxicology cyanides [Red.] B. Ballantyne, T. Marrs, T. Wright, Bristol.
• 40. Dyrektywa Komisji (UE) 2017/164 z dnia 31.01. 2017 r. ustanawiająca czwarty wykaz wskaźnikowych dopuszczalnych wartości narażenia zawodowego zgodnie z dyrektywą Rady 98/24/WE oraz zmieniająca dyrektywy Komisji 91/322/EWG, 2000/39/WE i 2009/161/UE. Dz. Urz. UE L 27 z 1.02.2017, 115.
• 41. El Ghawabi S.H., Gaafar M.A., El-Saharti A.A., Ahmed S.H., Malash K.K., Fares R. (1975). Chronic cyanide exposure: a clinical, radioisotope, and laboratory study. Br. J. Ind. Med. 32, 215–219.
• 42. ECETOC, European Centre for Ecotoxicology and Toxicology of Chemicals (2007). Cyanides of hydrogen, sodium and potassium, and acetone cyanohydrin (CAS nr 74-90-8, 143-33-9, 151-50-8 and 75-86-5). JACC nr 53, Brussels [dostęp: czerwiec 2015; http://www.ecetoc.org/publications].
• 43. Encyclopaedia of occupational health and safety (1983). Vol. 1. Geneva, International Labour Office 575–576.
• 44. EPA, Environmental Protection Agency (1987). Extremely hazardous substances list and threshold planning quantities: emergency planning and release notification requirements. Federal Register 52, 13378–13410.
• 45. EPA, Environmental Protection Agency (2005) Guidelines for carcinogen risk assessment. Risk Assessment Forum, Washington, DC; EPA/630/P- 03/001F [dostęp: czerwiec 2015; http://www.epa. gov/iris/backgrd.html].
• 46. EPA, Environmental Protection Agency (2010). Toxicological review of hydrogen cyanide and cyanide salts. [W:] Support of summary information on the integrated risk information system (IRIS). Washington DC, September.
• 47. Ermans A.M. Delange F., Van der Velden M., Kinthaert J. (1972). Possible role of cyanide and thiocyanate in the etiology of endemic cretinism. Adv. Exp. Med. Biol. 30, 455–486.
• 48. Farooqui M.Y.H., Ahmed A.E. (1982). Molecular interaction of acrylonitryle and potassium cyanide with rat blood. Chem. Biol. Interact. 38, 145–159.
• 49. Fechter L.D., Chen G.D., Johnson D.L. (2002). Potentiation of noise-induced hearing loss by low concentrations of hydrogen cyanide in rats. Toxicol. Sci. 66(1), 131–138.
• 50. Finck P.A. (1969) Postmortem distribution studies of cyanide: report of three cases. Med. Ann. Dist. Columbia 38, 357–358.
• 51. Franchini K.G., Krieger E.M. (1993). Cardiovascular responses of conscious rats to carotid body chemoreceptor stimulation by intravenous KCN. J. Auton. Nerv. Syst. 42(1), 63–69.
• 52. Friedman M.A., Staub J. (1976). Inhibition of mouse testicular DNA synthesis by mutagens and carcinogens as a potential simple mammalian assay for mutagenesis. Mutat. Res. 37, 67–76.
• 53. Fukayama H., Nasu M., Murakami S., Sugawara M. (1992). Examination of antithyroid effects of smoking products in cultured thyroid follicles: only thiocyanate is a potent antithyroid agent. Acta Endocrinol. 127(6), 520–525.
• 54. Funtana N., Song S.Y., Okeda R., Funata M., Higashino F. (1984) A study of experimental cyanide encephalopathy in the acute phase-physiological and neuropathological correlation. Acta Neuropathol. 64(2), 99–107.
• 55. Garberg P., Akerblom E.-L., Bolcsfoldi G. (1988) Evaluation of a genotoxicity test measuring DNAstrand breaks in mouse lymphoma cells by alkaline unwinding and hydroxyapatite elution. Mutat. Res. 203, 155–176.
• 56. GESTIS, International limit values (2015) [dostęp: czerwiec 2015 http://limitvalue.ifa.dguv.de].
• 57. Gettler A.O., Baine J.O. (1938). The toxicology of cyanide. Am. J. Med. Sci. 182–198.
• 58. Gibson Q.H., Greenwood C. (1963). Reactions of cytochrome oxidase of oxygen and carbon monoxide. Biochem. J. 86, 541–554.
• 59. Goodman L.S. & Gilman A.G. (1985). The pharmacological basis of therapeutics. 7th ed. New York, Macmillan Publishing Co.
• 60. Goodhart G.L. (1994). Patient treated with antidote kit and hyperbaric oxygen survives cyanide poisoning. South Med. J. 87(8), 814–816.
• 61. Greer J.J., Carter J.E. (1995). Effects of cyanide on the neural mechanisms controlling breathing in the neonatal rat in vitro. Neuro Toxicology 16(2), 211– 216.
• 62. Gromiec J.P. (2000). Problemy związane z oceną zgodności warunków pracy z wartościami dopuszczalnymi dla stężenia pułapowego. Medycyna Pracy 50(2), 173–184.
• 63. Hardy H. L., McK. Jeffries W., Wasserman M. M., Waddell W. R. (1950). Thiocyanate effect following industrial cyanide exposure. N. Engl. J. Med. 242, 968–972.
• 64. Hartung R. (1982). Cyanides and nitriles. [W:] Patty`s industrial hygiene and toxicology. [Red.] G.D. Clayton, F.E. Clayton. Vol IIC, 3rd ed. New York, John Wiley and Sons 4845–4900.
• 65. Haymaker W., Ginzler A.M., Ferguson R.L. (1952). Residual neuropathological effects of cyanide poisoning: a study of the central nervous system of 23 dogs exposed to cyanide compounds. The Military Surgeon 3, 231–246.
• 66. Hertting G.O., Kraupp E., Schnetz E., Wuketich S.T. (1960). Investigation about consequences of a chronic administration of acutely toxic doses of sodium cyanide to dogs. Acta Pharmacol. Toxicol. 17, 27–43.
• 67. Homan E.F. (1987). Reactions, processes, and materials with potential for cyanide exposure. [W:] Clinical and experimental toxicology of cyanides. [Red.] B. Ballantyne, T.C. Marrs. Bristol, IOP Publishing 1–21.
• 68. Howard J.W., Hanzal R.F. (1955). Chronic toxicity for rats of food treated with hydrogen cyanide. Agricultural and Food Chemistry 3, 325–329.
• 69. HSDB, Hazardous substances data bank (2015). National Library of Medicine. USA, Bethesda.
• 70. Ibrahim M.Z., Briscoe P.B., Bayliss O.B., Adams C.W. (1963). The relationship between enzyme activity and neuroglia in the prodromal and demyelinating stages of cyanide encephalopathy in the rat. J. Neurol. Neurosurg. Psychiatry 26, 479–486.
• 71. IFA – databases on hazardous substances 2015[ dostęp: http://www.dguv.de/ifa/gestis/gestis-dnel-datenbank/ index-2.jsp ].
• 72. Imosemi I.O., Malomo A.O., Oladejo O.W. i in. (2005). Gross morphological studies on the effect of cyanide on the developing cerebellum of Wistar rat (Rattus novegicus). Afr. J. Med. Sci. 34(1), 59–63.
• 73. ICSC, International Chemical Safety Cards (2015). [dostęp: czerwiec 2015 r. http://www.cdc.gov/ niosh/ ipcsneng/nengicsc.html].
• 74. Jackson L.C. (1988). Behavioral effects of chronic sublethal dietary cyanide in an animal model: implications for humans consuming cassava (Manihot esculenta). Hum. Biol. 60(4), 597–614.
• 75. Johnson J.D., Isom G.E. (1985). The oxidative disposition of potassium cyanide in mice. Toxicology 37, 215–224.
• 76. Juźwiak I., Pollak-Korkus B., Bugajska J., Menzel-Lipińska M., Goździk H., Suchowiak J., Pelc W., Kaplicka Z., Rybacka B., Pruszyńska Z., Gruszka A. (1979) Badania nad zagrożeniem zawodowym cyjanowodorem pracowników galwanizerni przemysłowych. Pol. Tyg. Lek. 34(9), 337–340.
• 77. Kamalu B.P. (1993). Pathological changes in growing dogs fed on a balanced cassava (Manihot esculenta crantz) diet. Br. J. Nutr. 69(3), 921–934.
• 78. Kanthasamy A.G., Borowitz J.L., Pavlakowic G., Isom G.E. (1994). Dopaminergic neurotoxicity of cyanide: neurochemical, histological, and behavioral characterisation. Toxicol. Appl. Pharmacol. 126(1), 156–163.
• 79. Karube I., Matsunaga T., Nakahara T., Suzuki S. (1981) Preliminary screening of mutagens with a microbial sensor. Anal. Chem. 53, 1024–1026.
• 80. Kolonel L., Hankin J.H., Wilkens L.R., Fukunaga F.H., Hinds M.W. (1990). An epidemiologic study of thyroid cancer in Hawaii. Cancer Causes Control 1(3), 223–234.
• 81. Kushi A., Matsumoto T., Yoshida D. (1983). Mutagen from gaseous phase of protein pyrolyzate. Agric. Biol. Chem. 47, 1979–1982.
• 82. Landahl H.D., Herrmann R.G. (1950). Retention of vapours and gases in the human nose and lung. Arch. Ind. Hyg. Occup. Med. 1, 36–45
• 83. Latha M.V., Borowitz J.L., Yim G.K.W., Kanthasamy A., Isom G.E. (1994) Plasma membrane hyperpolarization by cyanide in chromaffin cells: role potassium channels. Arch. Toxicol. 68, 370–374.
• 84. Lessell S. (1971) Experimental cyanide optic neuropathy. Arch. Ophthalmol. 86, 194–204.
• 85. Liebowitz D., Schwartz H. (1948) Cyanide poisoning: report of a case with recovery. Am. J. Clin. Pathol. 18, 965–970.
• 86. Malomo A.O., Imosemi I.O., Osuagwu F.C., Oladejo O.W., U Akang E.E., Shokunbi M.T. (2004). Histomorphometric studies on the effect of cyanide consumption of the developing cerebellum of Wistar rat (Rattus novegicus). Wes. Afr. J. Med. 23(4), 323–328.
• 87. Manzano H., de Sousa A.B., Soto-Blanco B., Guerra J.L., Maiorka P.C., Górniak S.L. (2007). Effects of long-term cyanide ingestion by pigs. Vet. Res. Commun. 31(1), 93–104.
• 88. Matijak-Schaper M., Alarie Y. (1982) Toxicity of carbon monoxide, hydrogen cyanide and low oxygen. Journal of Combustion Toxicology 9, 21–61.
• 89. Matsumoto M., Inagaki M., Kiuchi Y., Izumi J., Yamazaki Y., Oguchi K. (1993) Role of calcium ions in dopamine release induced by sodium cyanide perfusion in rat striatum. Neuropharmacol. 23(1), 681–688.
• 90. McNamara B.P. (1976) Estimates of the toxicity of hydrocyanid acid vapours in man. Edgewood Arsenal Technical Report EB-TR-76023, Dept. of the Army.
• 91. NIOSH, National Institute for Occupational Safety and Health (1976). Criteria for a Recommended Standard – Occupational Exposure to Hydrogen Cyanide and Cyanide Salts. NIOSH Publ. nr 77-108, 1976. [W:] NIOSH, Criteria Documents NIOSH Publ. nr 97-106. Nat. Tech. Info. Service, Springfield, VA. [dostęp: czerwiec 2015; http://www.cdc.gov/ niosh/pdfs/77-108a.pdf ].
• 92. NTP, National Toxicology Program (1993). Technical report on toxicity studies of sodium cyanide (CAS nr 143-33-9) administered in drinking water to F344/N rats and B6C3Fl mice, NIH publication 94- 3386. U.S. Department of Health and Human Services, Public Health Services, Health Service, National Institutes of Health.
• 93. Okolie N.P., Osagie A.U. (1999). Liver and kidney lesions and associated enzyme changes induced in rabbits by chronic cyanide exposure. Food Chem. Toxicol. 37(7), 745–750.
• 94. Okolie N.P., Osagie A.U. (2000). Differential effects of chronic cyanide intoxication on heart, lung and pancreatic tissues. Food Chem. Toxicol. 38(6), 543–548.
• 95. Osgood C., Sterling D. (1991). Dichloroacetonitrile, a by-product of water chlorination, induces aneuploidy in Drosophila. Mutation Research 261, 85–91.
• 96. Parke D.V. (1968) The biochemistry of foreign compounds. Oxford, Pergamon Press 96.
• 97. Patel M.N., Yim G.K.W., Isom G.E. (1992a). Blockade of N-methyl-D-asparate receptors prevents cyanide-induced neuronal injury in primary hippocampal cultures. Toxicol. Appl. Pharmacol. 115, 124–129.
• 98. Patel M.N., Yim G.K.W., Isom G.E. (1992b). Potentiation of cyanide neurotoxicity by blockade of ATPsensitive potassium channels. Brain Research 593, 114–116.
• 99. Patty`s Industrial hygiene and toxicology (1981). 3th ed., vol. 2b. New York, Wiley-Interscience 4845–4854.
• 100. Persson S.A., Cassel G., Sellstrom A. (1985). Acute cyanide intoxication and central transmitter systems. Fund. Appl. Toxicol. 5, 5150–5159.
• 101. Pettersen J.C., Cohen S.D. (1993). The effects of cyanide on brain mitochondrial cytochrome oxidase and respiratory activities. J. Appl. Toxicol. 13(1), 9–14.
• 102. Philbrick D.J., Hopkins J.B., Hill D.C., Alexander J.C., Thomson R.G. (1979). Effects of prolonged cyanide and thiocyanate feeding in rats. J. Toxicol. Environ. Health 5, 579–592.
• 103. Purser D.A., Grimshaw P., Berrill K.R. (1984). Intoxication by cyanide in fires: a study in monkeys using polyacrylonitile. Arch. Environ. Health 39, 394–400.
• 104. Radojicic B. (1973). Determining thiocyanate in urine of workers exposed to cyanides. Arh. Hig. Rada 24, 227–232.
• 105. Richardson M.L., Gangolli S. (1992). The dictionary of substances and their effects. Vol. 7. London, Royal Society of Chemistry, 78–80.
• 106. Rieders F. (1971). Noxious gases and vapours. I: Carbon monoxide, cyanides, methemoglobin, and sulfhemoglobin. [W:] Drill's pharmacology in medicine. [Red.] J.R. DePalma. 4th ed. New York, McGraw-Hill Book Company 1180–1205.
• 107. Rosenberg N.L., Myer J.A., Martin W.R.W. (1989). Cyanide-induced parkinsonism clinical MRI and 6 fluorodopa Fd positron emission tomography pet studies. Neurology 39, 142–144.
• 108. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1272/2008 z dnia 16.12.2008 r. w sprawie klasyfikacji, oznakowania i pakowania substancji i mieszanin, zmieniające i uchylające dyrektywy 67/548/EWG i 1999/45/WE oraz zmieniające rozporządzenie (WE) nr 1907/2006. Dz. Urz. UE 2008 r., L 353/1 ze zm.
• 109. Rozporządzenie ministra pracy i polityki społecznej z dnia 6.06.2014 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. DzU 2014 r., poz. 817 ze zm.
• 110. RTECS, Registry of Toxic Effects of Chemical Substances (2015). National Institute for Occupational Safety and Health, Ohio, Cincinnati.
• 111. Saincher I., Swirsky N., Tenenbein M. (1994). Cyanide overdose: survival with fatal blood concentration without antidotal therapy. J. Emerg. Med. 12(4), 555–557.
• 112. Salkowski A.A., Penney D.G. (1994). Cyanide poisoning in animals and humans. Veterinary and Human Toxicology 36(5), 455–466.
• 113. Sax, Lewis N.J., Lewis R.J. (1996). Dangerous properties of industrial materials. 9th ed. New York, van Nostrand Reinhold, 2957–2958.
• 114. Scientific Basis for Swedis Occupational Standards XXII (2001). Hydrogen cyanide, sodium cyanide and potassium cyanide. [Red.] J. Montelius. Criteria Group for Occupational Standards National Institute for Working Life S-112 79 Stockholm, Sweden.
• 115. SCOEL, Scientific Committee on Occupational Exposure Limits (SCOEL). Recommendation from the Scientific Committee on Occupational Exposure Limits for cyanide (HCN, KCN, NaCN), SCOEL/SUM/115, June 2010 [dostęp: czerwiec 2015 r.; http://www. ser.nl/documents/72953.pdf ].
• 116. Seńczuk W. (1994). Toksykologia. Warszawa, PZWL 363–367.
• 117. Singh B.M. i in. (1989). The metabolic effects of fatal cyanide poisoning. Postgrad. Med. J. 65, 923–925.
• 118. Skowroń J. (2003). Cyjanowodór i cyjanki. Dokumentacja proponowanych wartości dopuszczalnych poziomów narażenia zawodowego. Podstawy i Metody Oceny Środowiska Pracy 2(36), 53–92.
• 119. Smith A.D.M., Duckett S., Waters A.H. (1963). Neuropathological changes in chronic cyanide intoxication. Nature 200, 179–181.
• 120. Smith R.P. (1996). Toxic responses of the blood. The basic science of poisons. Casarrett & Doull's Toxicology 335–354.
• 121. Smyth H.F., Carpenter C.P., Weil C.S., Pozzani U.C., Nycum J.C. (1969) Range-finding toxicity data: list VII. Am. Ind Hyg. Assoc. J. 30, 470-476.
• 122. Snodgrass W.R. (1996). Clinical toxicology. The basic science of poisons. Casarrett & Doull's Toxicology 969–986.
• 123. Soto-Blanco B., Marioka P.C., Gorniak S.L. (2002a). Effects of long-term low-dose cyanide administration to rats. Ecotoxicol. Environ. Saf. 53(1), 37–41.
• 124. Soto-Blanco B., Maiorka P.C., Gorniak S.L. (2002b.) Neuropathologic study of long term cyanide administration to goats. Food Chem. Toxicol. 40(11), 1693–1698.
• 125. Soto-Blanco B., Górniak S.L. (2003). Milk transfer of cyanide and thiocyanate. Cyanide exposure by lactation in goats. Vet. Res. 34, 213–220.
• 126. Soto-Blanco B., Gorniak S.L. (2004). Prenatal toxicity of cyanide in goats-a model for teratological studies in ruminants. Theriogenology 62(6), 1012–1026.
• 127. Sousa A.B., Soto-Blanco B., Guerra JL., Kimura E.T., Górniak S.L. (2002). Does prolonged oral exposure to cyanide promote hepatotoxicity and nephrotoxicity? Toxicology 174(2), 87–95. SUVA (2015) Arbeitsmedizin.
• 128. SUVA Grenzwerte am Arbeitsplatz 2015, Luzern, Szwajcaria, 58, 83, 94.
• 129. Tadic V. (1992) The in vivo effects of cyanide and its antidotes on rat brain cytochrome oxidase activity. Toxicology 76(1), 9–7.
• 130. Truong T., Baron-Dubourdieu D., Rougier Y., Guenel P. (2010). Role of dietary iodine and cruciferous vegetables in thyroid cancer: a countrywide case-control study in New Caledonia. Cancer Causes Control 21(8), 1183–1192, DOI: 10.1007/s10552-010-9545-2.
• 131. Uitti R.J., Rajput A.H., Ashenhurst E.M., Rozdilsky B. (1985) Cyanide-induced parkinsonism: a clinicopathologic report. Neurology 35, 921–925.
• 132. Valade M.P. (1952) Central nervous system lesions in chronic experimental poisoning with gaseous hydrocyanic acid. Bull. Acad. Natl. Med. 136, 225–180.
• 133. Valenzuela R., Court J., Godoy J. (1992) Delayed cyanide induced dystonia. J. Neurol. Neurosurg. Psychiatry 55(3), 198–199.
• 134. van Buuren J.H., Zuurendonk P.F., van Gelder B.F., Muysers A.O. (1972) Biochemical and biophysical studies on cytochrome aa3 V. Binding cyanide to cytochrome aa3. Biochim. Biophys. Acta 256(2), 243–257.
• 135. Vander Laan W.P., Bissell A. (1946) Effects of propylthiouracil and of potassium thiocyanate on the uptake of iodine by the thyroid gland in the rat. Endocrinology 39, 157–160.
• 136. Vock E.H., Lutz W.K., Hormes P., Hoffmann H.D., Vamvakas S. (1998). Discrimination between genotoxicity and cytotoxicity in the induction of DNA double-strand breaks in cells treated with etoposide, melphalan, cisplatin, potassium cyanide, Triton X-100, and gamma-irradiation. Mutat. Res. 413, 83–94.
• 137. Walton D.C., Whiterspoon M.G. (1926). Skin absorption of certain gases. J. Pharmacol. Exp. Ther. 26, 315–324.
• 138. Way J.L. (1984). Cyanide intoxication and its mechanism of antagonism. Ann. Rev. Pharmacol. Toxicol. 24, 451–481.
• 139. Więcek E. (2000). Podstawy oceny środowiska pracy z wykorzystaniem wartości krótkoterminowych najwyższych dopuszczalnych stężeń chwilowych i najwyższych dopuszczalnych stężeń pułapowych. Podstawy i Metody Oceny Środowiska P racy 4(26), 5–21.
• 140. Yamamoto K., Yamamoto Y., Hattori H., Samori T. (1982). Effects of routes of administration on the cyanide concentration distribution in the various organs of cyanide-intoxicated rats. Tohoku J. Exp. Med. 137, 73–78.
• 141. Zdrojewicz Z., Łasisz B., Gruszka S. (1985). Funkcja tarczycy u osób narażonych na działanie cyjanowodoru. Wiadomości Lekarskie 38(19), 1351–1356.

Uwagi

Opracowanie ze środków MNiSW w ramach umowy 812/P-DUN/2016 na działalność upowszechniającą naukę (zadania 2017).