Tlenki żelaza – w przeliczeniu na Fe : dokumentacja proponowanych dopuszczalnych wielkości narażenia zawodowego

• Autorzy: Bruchajzer E. , Frydrych B. , Szymańska J.

Identyfikatory

DOI

10.5604/01.3001.0009.9360

Warianty tytułu

EN

Iron oxides – calculated on Fe : documentation of proposed values of occupational exposure limits (OELs)

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Tlenek żelaza(III), (Fe2O3, nr CAS 1309-37-1) w warunkach naturalnych występuje jako ruda żelaza. Najpowszechniejsza z nich (hematyt) zawiera około 70% czystego żelaza. Tlenek żelaza(III) jest stosowany jako czerwony barwnik w przemyśle: ceramicznym, szklarskim, papie7rniczym oraz jako surowiec ścierny w obróbce metali (skrawanie). Tlenek żelaza(II), (FeO, CAS 1345-25-1) występuje rzadko jako minerał – wustyt. Jest stosowany jako czarny barwnik w kosmetyce oraz do otrzymywania tuszu do tatuażu. Tetratlenek triżelaza (Fe3O4, CAS 1309-38-2; 1317- -61-9) należy do minerałów pospolitych (magnetyt). Wykazuje silne właściwości magnetyczne. Tetratlenek triżelaza występuje w skałach magmowych (gabro, bazalt). W Polsce minerał ten występuje na Dolnym Śląsku: w Kowarach, w Kletnie, okolicach Szklarskiej Poręby, jest również spotykany w bazaltach okolic Złotoryi i na Suwalszczyźnie. Tetratlenek triżelaza jest najbogatszą i najlepszą dla przemysłu rudą żelaza. Narażenie zawodowe na tlenki żelaza występuje w górnictwie oraz hutnictwie przy produkcji: żelaza, stali i wyrobów metalowych. Na tlenki żelaza są narażeni pracownicy zatrudnieni przy mieleniu rud i polerowaniu srebra oraz: spawacze, ślusarze i tokarze. Według Państwowej Inspekcji Sanitarnej w 2013 r. w narażeniu na tlenki żelaza o stężeniach przekraczających obowiązującą wartość NDS (5 mg/m3) pracowało w Polsce 389 osób, a w 2014 r. – 172 osoby. Po jednorazowym, dożołądkowym podaniu szczurom tlenku żelaza(III) wartość LD50 ustalono na ponad 10 000 mg/kg mc., natomiast po podaniu dootrzewnowym – 5500 mg/kg mc. Analiza wyników badań wykonanych na zwierzętach laboratoryjnych wykazała, że zarówno po jednorazowym, jak i wielokrotnym dotchawiczym i inhalacyjnym narażeniu na tlenek żelaza(III) notowano najczęściej przejściowe nasilenie stresu oksydacyjnego i występowanie reakcji zapalnych. Tlenek żelaza(III) nie powodował działania genotoksycznego i rakotwórczego. W dostępnej literaturze nie ma informacji o jego wpływie na: płodność, rozrodczość oraz przebieg ciąży. Dane dotyczące toksyczności przewlekłej tlenków żelaza dla ludzi narażonych w środowisku pracy są nieliczne i dotyczą głównie narażenia pracowników na tlenek żelaza(III). W przypadku badań epidemiologicznych, wszystkie przedstawione w dokumentacji informacje pochodzą z obserwacji ludzi narażonych na łączne działanie tlenków żelaza i innych czynników. Nie podano, czy narażenie zawodowe było związane z konkretnym tlenkiem żelaza, oraz na jakie stężenia pracownicy byli narażeni. Najczęściej spotykanym skutkiem toksycznym w narażeniu zawodowym: górników i hutników rudy żelaza oraz spawaczy, były niewielkie zmiany zwłóknieniowe w płucach oraz pylica żelazowo-krzemowa (widoczne w badaniu RTG). Siderozę (żelazicę, pylicę żelazową) uważa się od lat za chorobę zawodową górników i hutników rud żelaza. Ponadto u: górników, hutników i spawaczy, zanotowano przypadki raka płuc, jednak były one spowodowane łącznym narażeniem na inne związki, m.in.: radioaktywny radon, rakotwórczy chrom, mangan, nikiel, inne tlenki (SiO2, ZnO, CO, NO, NO2, MgO) oraz spaliny z silników diesla. Według IARC tlenek żelaza(III) należy do grupy 3. (nie może być klasyfikowany pod względem działania rakotwórczego na ludzi). Pyły tlenku żelaza(III) mogą się gromadzić w tkance łącznej płuc, co może być przyczyną występowania obszarów zwłóknienia, szczególnie w wyższych partiach zewnętrznych części płatów płucnych. Skutki te były widoczne tylko w badaniu rentgenowskim (RTG). Pylica płuc spowodowana narażeniem na tlenki żelaza przebiegała zwykle bezobjawowo (brak objawów klinicznych i zmian w parametrach funkcji płuc). Podstawą do wyznaczenia propozycji wartości NDS dla frakcji wdychalnej tlenków żelaza było stężenie 10 mg Fe/m3, które u ludzi narażonych zawodowo na tlenek żelaza(III) ponad 10 lat nie powodowało zmian w płucach (wartość NOAEL). Po zastosowaniu współczynnika niepewności (równego 2) związanego z wrażliwością osobniczą otrzymano wartość NDS – 5 mg/m3 (w przeliczeniu na Fe). Taką samą wartość NDS dla frakcji wdychalnej tlenku żelaza(III), (5 mg/m3) otrzymano z badań na chomikach syryjskich narażonych inhalacyjnie na pyły tlenku żęlaza(III) o stężeniu 40 mg/m3 przez całe życie (wartość LOAEL). Podstawą wartości NDS dla frakcji respirabilnej tlenków żelaza były 10-letnie obserwacje ludzi narażonych na tlenek żelaza(III) przy jego produkcji. U 12% pracowników narażonych na frakcję respirabilną o średnich stężeniach 10 ÷ 15 mg/m3 obserwowano zmiany w badaniu RTG płuc. Wartość 10 mg/m3 przyjęto za wartość LOAEL. Po zastosowaniu odpowiednich współczynników niepewności, wartość NDS dla frakcji respirabilnej tlenków żelaza zaproponowano na poziomie 2,5 mg/m3. Autorzy dokumentacji zaproponowali pozostawienie obowiązującej wartości NDSCh dla tlenków żelaza na poziomie 10 mg/m3 dla frakcji wdychanej oraz wprowadzenie wartości NDSCh – 5 mg/m3 dla frakcji respirabilnej. Normatywy oznakowano literą „I”, ze względu na jego działanie drażniące.

EN

Iron (III) oxide, (Fe2O3, nr CAS 1309-37-1) in natural conditions occurs as iron ore. The most common (hematite) contains about 70% pure iron. Iron (III) oxide is used as a red dye in ceramics, glass and paper industries and as a raw material for abrasive metalworking (cutting). Iron (II) oxide, (FeO, CAS 1345-25-1) occurs as a mineral wurtzite and is used as a black dye in cosmetics and as a component of tattoo ink. Iron (II) iron (III) oxide (Fe3O4, CAS 1309-38-2; 1317- -61-9) is a common mineral. It has strong magnetic properties (so called magnetite). It occurs in igneous rocks (gabbro, basalt). It is the richest and the best iron ore for industry. Occupational exposure to iron oxides occurs in the mining and metallurgical industry in the production of iron, steel and its products. Welders, locksmiths, lathes and workers employed in milling ores and polishing silver are exposed to iron oxides. According to data from the State Sanitary Inspection, in 2013, 389 people in Poland were exposed to iron oxide in concentrations exceeding the current NDS (5 mg/m3 ) and in 2014 – 172 people. After single and multiple intratracheal and inhalation exposure of animals, transient intensification of oxidative stress and inflammatory reactions were reported. Iron (III) oxide did not cause genotoxic and carcinogenic effects. In literature, there are no data on its effects on fertility, reproduction and pregnancy. Data on chronic toxicity of iron oxides for humans exposed in working environment are limited. In epidemiological studies, all information presented in the documentation comes from observations of people exposed to the combined effects of iron oxides and other factors. It is not stated whether occupational exposure was related to the specific iron oxide and to what concentrations workers were exposed. The most commonly encountered toxic effect in the occupational exposure of iron ore miners and iron welders and welders was minor lung fibrosis lesions and iron-silicon dust (as seen in the RTG study). Siderose is the occupational disease of miners and iron ore metallurgists. Moreover, cases of lung cancer have been reported in miners, steel workers and welders, but they were caused by total exposure to other compounds, including radioactive radon, carcinogenic chromium, manganese, nickel, other oxides (SiO2, ZnO, CO, NO, NO2, MgO) as well as exhaust gases from diesel engines. According to IARC, iron (III) oxide belongs to group 3 (cannot be classified as carcinogenic to humans). Iron (III) oxides can accumulate in a lung tissue, this process may be responsible for the occurrence of fibrosis sites, particularly in higher parts of external lung parts. These effects were visible in the X-ray examination only. Pneumoconiosis (siderosis) caused by exposure to iron oxides is usually asymptomatic (lack of clinical symptoms and changes in lung function parameters). The basis for the proposed MAC-TWA value for inhalable iron oxide fraction was NOAEL of 10 mg Fe/m3 . People exposed for more than 10 years to iron (III) oxide had no pulmonary changes. After application of an uncertainty factor of 2 (for differences in personal sensitivity in humans), the MAC-TWA value for the iron oxide fraction was proposed at 5 mg/m3 (calculated as Fe). The same observations on humans were the basis for calculating the MAC-TWA value for respirable fraction of iron (III) oxide. On 12% of workers exposed to respirable fraction at mean concentrations of 10 ÷ 15 mg/m3 , changes in pulmonary X-ray were observed. The value of 10 mg/m3 was assumed as LOAEL. After applying the appropriate uncertainty coefficients, the MAC-TWA value for the iron oxide respirable fraction was proposed at 2.5 mg/m3 . The authors propose to leave the short-term value (STEL) of 10 mg/m3 for inhaled fraction for iron oxides and to introduce STEL value of 5 mg/m3 for respirable fraction. It is recommended to label the substances with "I" - irritant substance.

Słowa kluczowe

PL

tlenki żelaza; narażenie zawodowe; toksyczność; NDS; NDSCh

EN

iron oxides; occupational exposure; toxicity; MAC-TWA; STEL

• Wydawca: Centralny Instytut Ochrony Pracy - Państwowy Instytut Badawczy
• Czasopismo: Podstawy i Metody Oceny Środowiska Pracy
• Rocznik: 2017
• Tom: Nr 2 (92)
• Strony: 51--87
• Opis fizyczny: Bibliogr. 87 poz., rys.,tab.

Twórcy

autor

Bruchajzer E.

• Uniwersytet Medyczny w Łodzi ul. J. Muszyńskiego 1 90-151 Łódź

autor

Frydrych B.

• Uniwersytet Medyczny w Łodzi ul. J. Muszyńskiego 1 90-151 Łódź

autor

Szymańska J.

• Uniwersytet Medyczny w Łodzi ul. J. Muszyńskiego 1 90-151 Łódź

Bibliografia

• 1. ACGIH, American Conference of Governmental Industrial Hygienists (2006) Iron oxide.
• 2. Akbar-Khanzadeh F. (1993) Short-term respiratory function changes in relation to workshift welding fume exposures. Int. Arch. Occup. Environ. Health 64, 393–397.
• 3. ArcelorMittal Poland S.A. (2014) Badania środowiska pracy – DE-52 – niepublikowane dane dotyczące pomiarów stężeń tlenków żelaza na różnych stanowiskach pracy w ArcelorMittal Poland S.A. w latach 2011-2014.
• 4. Axelson O., Sjöberg A. (1979) Cancer incidence and exposure to iron oxide dust. J. Occup. Med. 21(6), 419–422.
• 5. Becci P.J., McDowell E.M., Trump B.F. (1978) The respiratory epithelium. IV Histogenesis of epidermoid mataplasia and carcinoma in situ in the hamster. J. Natl. Cancer Inst. 61(2), 577–586 [cyt. za: IUCLID 2000].
• 6. Bevan D.R., Manger W.E. (1985) Effect of particulates on metabolism and mutagenicity of benzo(a)pyrene. Chem. Biol. Inteact. 56(1), 13–28 [cyt. za: IUCLID 2000].
• 7. Bourgkard E., Wild P., Courcot B., Diss M., Ettliger J., Goutet P., Hemon D., Marquis N., Mur J.M., Rigal C., Rohn-Janssens M.P., Moulin J.J. (2009) Lung cancer mortality and iron oxide exposure in a French steel-producing factory. Occup. Environ. Med. 66, 175–181.
• 8. Boyd J.T., Doll R., Faulds J.S., Leiper J. (1970) Cancer of the lung in iron ore (haematite) miners. Br. J. Ind. Med. 27, 97–105.
• 9. Campbell J.A. (1940) Effects of precipitated silica and of iron oxide on the incidence of primary lung tumours in mice. Br. Med. J. 2(4156), 275–280.
• 10. Campbell J.A. (1942) Lung tumours in mice. Incidence as affected by inhalation of certain carcinogenic agents and some dusts. Br. Med. J. 2, 217– 221.
• 11. Campbell J.A. (1943) Lung tumours in mice and man. Br. Med. J. 4284(2), 179–183.
• 12. Chen S.Y., Hayes R.B., Liang S.R., Li Q.G., Stewart P.A., Blair A. (1990) Mortality experience of haematite mine workers in China. Br. J. Ind. Med. 47,175– 181.
• 13. Chen S.Y., Hayes R.B., Wang J.M., Liang S.R., Blair A. (1989) Nonmalignant respiratory disease among hematite mine workers in China. Scan. J. Work Environ. Health 15, 319–322.
• 14. CONATEX (2014) Karta charakterystyki – tlenek żelaza(III). CONATEX-DIDACTIC Lehrmittel GmbH [dostęp: www.conatex.pl/mediapool/ betriebsanleitungen/BAP_9991293.pdf].
• 15. Craw J. (1982) Pneumoconiosis in the haematite iron ore miners of West Cumbria. A study of 45 years of control. J. Soc. Occup. Med. 32, 53–65.
• 16. Creasia D.A., Nettesheim P. (1974) Respiratory cocarcinogenesis studies with ferric oxides: a test case of current experimental models. [W:] Experimental lung cancer. [Red.] E. Karbe, J.F. Parke. Springer Verlag, Berlin, Heidelberg, New York, 234–245 [cyt. za: DFG 1991; Steinhoff i in. 1999].
• 17. Das B., Khatoon N., Srivastava R.C., Viswanathan P.N., Rahman Q. (1983) Biochemical studies on the toxicity of hematite dust. Environ. Res. 32, 372–381.
• 18. Data Book of chromosomal aberration test in vitro (1987) Motoi Ishidate. Life-Science information Center [cyt. za: IUCLID 2000].
• 19. Data Book of revers-mutation assay in bacteria (1991) Monoi Ishidate. Life-Science Information Center [cyt. za: IUCLID 2000].
• 20. DFG, Deutsche Forschungsgemeinschaft (1991) Iron oxides. [W:] Occupational toxicants. Critical data evaluation for MAK values and classification of carcinogens. VCH, Weinheim, vol. 2, 135–143.
• 21. DGF MAK (2004) Deutsche Forschungsgemeinschaft. List of MAK and BAT Values. Maximum Concentrations and Biological Tolerance Values at the workplace. DFG, Wiley-VCH Verlag GmbH & Co., KGaA, Weinheim.
• 22. ECHA (2015) European Chemical Agency. Europejska Agencja Chemikaliów [dostęp: https://echa.europa.eu/pl].
• 23. Farrell R.L., Davis G.W. (1974) Experimental lung cancer 186. [W:] Experimental lung cancer. [Red.] E. Karbe, J.F. Parke. Springer Verlag, Berlin, Heidelberg, New York [cyt. za: IUCLID 2000; DFG 1991].
• 24. Faulds J.S., Stewart M.J. (1956) Carcinoma of the lung in haematite miners 72(2), 353–366.
• 25. Faulds J.S. (1957) Haematite pneumoconiosis in Cumberland miners. J. Clin. Path. 10, 187–199.
• 26. Feron V.J., Emmelot P., Vossemaar T. (1972) Lower respiratory tract tumors in Syrian golden hajster after intratracheal instillations of dimethylnitrosamine alone and with ferric oxide. Europ. J. Cancer 8, 445– 449 [cyt. za: IUCLID 2000; Stokinger 1984].
• 27. Garcon G., Campion J., Hannothiaux M.H., Boutin A.C., Venembre P., Balduyck M., Haguenoer J.M., Shirali P. (2000) Modification of proteinase/antiproteinase balance in the respiratory tract of Sprague-Dawley rats after single intratracheal instillation of benzo(a)pyrene-coated onto Fe2O3 particles. J. Appl. Toxicol. 20, 265–271.
• 28. Garry S., Nesslany F., Aliouat E., Haguenoer J.M., Marzin D. (2003a) Hematite (Fe2O3) enhances benzo(a)pyrene genotoxicity in endotracheally treated rat, as determined by Comet Assay. Mutat. Res. 538, 19–29.
• 29. Garry S., Nesslany F., Aliouat E., Haguenoer J.M., Marzin D. (2003b) Potent genotoxic activity of benzo(a)pyrene coated onto hematite measured by unscheduled DNA synthesis in vivo in the rat. Mutagenesis 18(5), 449–455.
• 30. Gosset P., Shirali P., Marez T., Boutin A.C., Balduych M., Huet G., Venembre P., Haguenoer J.M. (1996) Toxicity of ferric oxide and benzo[a]pyrene alone or in combination in respiratory tract of Sprague-Dawley rats. Centr. Eur. J. Publ. Hlth 4(Suppl.), 56–57.
• 31. Grant M.M., Sorokin S.P., Brain J.D. (1979) Lysosomal enzyme activities in pulmonary macrophages from rabbits breathing iron oxide. Am. Rev. Respir. Dis. 120, 1003–1012.
• 32. Greife A.L., Warshawsky D. (1993) Influence of the dose levels of cocancinogen ferric oxide on the metabolism of benzo[a]pyrene by pulmonary alveolar macrophages in suspension culture. J. Toxicol. Environ. Health 38, 399–417.
• 33. Gurzau E.S., Neagu C., Gurzau A.E. (2003) Essential metals – case study on iron. Ecotoxicol. Environ. Saf. 56(1), 190–200.
• 34. Haguenoer J.M., Shirali P., Hannothiaux M.H., Nisse-Ramond C. (1996) Interactive effects of polycyclic aromatic hydrocarbons and iron oxides particles. Epidemiological and fundamental aspects. Cent. Eur. J. Public. Health Suppl. 4, 41–45.
• 35. Haynes F. (1931) Experimental dust inhalation in guinea-pigs. J. Hyg. 31(1), 96–123 [cyt. za: IUCLID 2000].
• 36. Hewitt P.J. (1974) Pric. Int. Congr. Radiat. Prot. Assoc. 2, 1249–1254 [cyt. za: IUCLID 2000].
• 37. HSDB (2015) Hazardous Substances Data Bank – komputerowa baza danych. Ferric oxide. National Library of Medicine, Bethseda, Maryland.
• 38. Hubbs A.F., Minhas N.S., Jones W., Greskevitch M., Battelli L.A., Porter D.W., Goldsmith W.T., Frazer D., Landsittel D.P., Ma J.Y.C., Barger M., Hill K., Schwegler-Berry D., Robinson V.A., Castranova V. (2001) Comparative pulmonary toxicity of 6 abrasive blasting agents. Toxicol. Sci. 61, 135–143.
• 39. IFA (2015) GESTIS International Limit Values. Institut für Arbeitsschutz der Deutschen Gesetzlichen Unfallversicherung [dostęp: http://limitvalue.ifa. dguv.de/WebForm_ueliste.aspx].
• 40. IUCLID Dataset, diiron trioxide (2000) European Commission, European Chemical Bereau.
• 41. Jones J.G., Warner C.G. (1972) Chronic exposure to iron oxide, chromium oxide, and nickel oxide fumes of metal dressers in a steelworks. Br. J. Ind. Med. 29, 169–177.
• 42. Jörgensen H.S. (1986) Silicosis in the iron-ore mine in Kiruna, Sweden, and the future need for silicosis control. Int. Arch. Occup. Environ. Health 58, 251–257.
• 43. Jörgensen H.S., Kolmodin-Hedman B., Stjernberg N. (1988) Follow-up study of pulmonary function and respiratory tract symptoms in workers in a Swedish iron ore mine. J. Occup. Med. 30(12), 953–958.
• 44. Keenan K.P., Saffiotti U., Stinson S.F., Riggs C.W., McDowell E.M. (1989) Morphological and cotokinetic responses of hamster airways to intralaryngeal or intratracheal cannulation with instillation of saline or ferric oxide particles in saline. Cancer Res. 49(6), 1521–1527.
• 45. Kleinfeld M., Messite J., Kooyman O., Shapiro J. (1969) Welders’ siderosis. Arch. Environ. Health 19, 70–73.
• 46. Koskela R.S., Hernberg S., Kärävä R., Järvinen E., Nurminen M. (1976) A mortality study of foundry workers. Scan. J. Work Environ. Health Suppl. 1, 73–89.
• 47. Kevet R.I., Brain J.D., Levens D.J. (1978) Characteristics of pulmonary macrophages lavaged from hamsters exposed to iron oxide aerosols. Lab. Invest. 38(3), 312–319.
• 48. Lawler A.B., Mandel J.S., Schuman L.M., Lubin J.H. (1985) A retrospective cohort mortality study of iron ore (hematite) miners in Minnesota. J. Occup. Med. 27(7), 507–517.
• 49. Lehnert B.E., Morrow P.E. (1985) Characteristics of alveolar macrophages following the deposition of a low burden or iron oxide in the lung. J. Toxicol. Environ. Health 16(6), 855–868 [cyt. za: ACGIH 2006].
• 50. Levis R.J. (2004) Sax’s dangerous properties of industrial materials. Vol. 3, 11th ed., Viley- Intersciences Publication, Wiley & Sons, Inc. Hoboken, New jersey.
• 51. Marshall H.E., Keenan K.P., McDowell E.M. (1987) The stathmokinetic and morphological response of the hamster respiratory epithelium to intralatyngeal instillations of saline and ferric oxide in saline. Fundam. Appl. Toxicol. 9, 705–714.
• 52. McLaughlin A.I.G., Harding H.E. (1956) Pneumoconiosis and other causes of death in iron and steel foundry workers. Arch. Ind. Health 14(4), 350–378.
• 53. Montesano R., Saffiotti U., Shubik P. (1970) The role of topical and systemic factors in experimental respiratory carcinogenesis. [W:] Inhalation carcinogenesis. [Red.] M.G. Hanna, P. Nettesheim, J.R.Gilbert. Inhalation carcinogenesis 353–371, US Atomic Energy Comm. Div. Techn. Inform. Oak Ridge, Tenn. USA [cyt. za: DFG 1991; IUCLID 2000; Steinhoff i in. 1991].
• 54. Moriya M., Ohta T., Watanabe K., Miyazawa T., Kato K., Shirasu Y. (1983) Further mutagenicity studies on pesticides in bacterial reversion assay systems. Mutat. Res. 116, 185–216 [cyt. za: IUCLID 2000].
• 55. Motolese A., Truzzi M., Giannini A., Seidenari S. (1993) Contact dermatitis and contact sensitization among enamellers and decorators in the ceramics industry. Contact Dermatitis 28(2), 59–62.
• 56. Musk A.W. (1985) Iron ore mining. Description of the industry and potential risks to health. Med. J. Austr. 143, 64–66.
• 57. Musk A.W., de Klerk N.H., Cookson W.O., Morgan W.K. (1988) Radiographic abnormalities and duration of employment in Western Australian iron-ore miners. Med. J. Aust. 148(7), 332–334.
• 58. Nettesheim P., Creasia D.A., Mitchell T.J. (1975) carcinogenic and cocarcinogenic effects of inhaled synthetic smog and ferric oxide particles. J. Nat. Cancer Inst. 55(1), 159–169.
• 59. Państwowa Inspekcja Sanitarna (2014) Niepublikowane zestawienia zbiorcze danych o narażeniu pracowników na tlenek żelaza(III) w latach 2013-2014.
• 60. Pham Q.T., Gaertner M., Mur J.M., Braun P., Gabiano M., Sadoul P. (1983) Incidence of lung cancer among iron miners. Eur. J. Respir. Dis. 64(7), 534– 540.
• 61. Port C.D., Henry M.C., Kaufman D.G., Harris C.C., Ketels K.V. (1973) Acute changes in the surface morphology of hamster tracheobronchial epithelium following benzo(a)pyrene and ferric oxide administration. Cancer Res. 33, 2498–2506.
• 62. Pott F., Fridrich K.H., Huth F. (1976) Results of Animals experiment concerning the carcinogenic effect of fibrous dusts and their interpretation with regard to the carcinogenesis in humans. Zbl. Bakt., I. Abt. Org. B., 12, 467–505 [cyt. za: Steihoff i in. 1991].
• 63. Rozporządzenie ministra pracy i polityki społecznej z dnia 6.06.2014 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. DzU 2014, poz. 817.
• 64. RTECS, Registry of Toxic Effects of Chemical Substances (2015) Iron(III) oxide. National Institutes for Occupational Safety and Health, Cincinnati, Ohio.
• 65. Rueff J., Laires A., Gomes M.I., Bobra H., Magalhäes J., Halpern M. (1982) Mutagenicity in murine of workers in naval industry. Prog. Clin. Biol. Res. 109, 443–452 [cyt. za: IUCLID 2000].
• 66. Ryu J.Y., Lee S.Y., Kim D.H. (2013) Obstructive pulmonary function impairment among Korean male workers exposed to organic solvents, iron oxide dust, and welding fumes. Ind. Health 51, 596–602.
• 67. Saffiotti U., Borg S.A., Grote M.I. (1964) Bronchogenic carcinoma induction by particulate carcinogens. Proc. Am. Assoc. Cancer Res. 5, 55–61 [cyt. za: Stokinger 1984].
• 68. Saffiotti U., Cefis F., Kolb L.H. (1968) A method for the experimental induction of bronchogenic carcinoma. Cancer res. 28, 104–124.
• 69. Saffiotti U., Montesano R., Sellakumar A.R., Cefis F., Kaufman D.G. (1972a) Respiratory tract carcinogenesis in hamsters induced by different numbers of administrations of benzo(a)pyrene and ferric oxide. Cancer Res. 32, 1073–1079 [cyt. za: Stokinger 1984].
• 70. Saffiotti U., Montesano R., Sellakumar A.R., Kaufman D.G. (1972b) Respiratory tract carcinogenesis induced in hamsters by different dose levels of benzo(a)pyrene and ferric oxide. J. Natl. Cancer Inst. 49, 1199–1204 [cyt. za: ACGIH 2006; DFG 1991; Steinhoff i in. 1991;Stokinger 1984].
• 71. Saxena M., Warshaw E., Ahmed D.D. (2001) Eyelid allergic contact dermatitis to Black iron oxide. Am. J. Contact. Dermat. 12(1), 38–39.
• 72. Shefner A.M., Dooley L., Finks A., Grubbs C.J., Rust J.H. (1980) Carcinogenicity of diesel exhaust particles by intratracheal instillation – dose range study. Proc. Inc. Sympos. 2, 994–1011 [cyt. za: IUCLID 2000].
• 73. Shefner A.M., Collins B.R., Dooley L., Fiks A., Graf J.L., Preache M.M. (1982) Respiratory carcinogenicity of diesel fuel emissions. Interim results. Dev. Toxicol. Environ. Sci. 10, 329–350 [cyt. za: IUCLID 2000].
• 74. Sigma-Aldrich (2015) Safety Data Sheet – Iron(III) oxide, Iron(II) oxide.
• 75. Singt S.P., Rahman M.F., Murty U.S.N., Mahboob M., Grover P. (2013) Comparative study of genotoxicity and tissue distribution of nano and micron sized iron oxide in rats after acute oral treatment. Toxicol. Appl. Pharmacol. 266, 56–66.
• 76. Stanbäck F., Rowland J., Sellakumar A. (1976) Carcinogenicity of benzo(a)pirene and dusts in the hamster lung (instilled intratracheally with titanium oxide, aluminium oxide, carbon and ferric oxide). Oncology 33(1), 29–34.
• 77. Steinhoff D., Mohr U., Hahnemann S. (1991) Carcinogenesis studies with iron oxides. Exp. Pathol. 43, 189–194.
• 78. Stokinger H.E. (1984) A review of world literature finds iron oxides noncarcinogenic. Am. Ind. Hyg. Assoc. J. 45(2), 127–133.
• 79. Teculescu D., Albu A. (1973) Pulmonary function in workers inhaling iron oxide dust. Int. Arch. Arbeitsmed. 31, 163–170.
• 80. The Merck Index (2001) An encyclopedia of chemicals, drugs, and biologicals. 13th ed., Merck& Co. Inc., White House Station, NJ.
• 81. van Wyk C.P., Robbins D.J. (1974) Liver iron contents in rats after administration of certain iron compounds. South Afr. Med. J. 48, 505–509 [cyt. za: IUCLID 2000].
• 82. VWR (2014) Karta charakterystyki – tlenek żelaza(III). VWR International Sp. z o.o. Polska.
• 83. Watson A.Y., Brain J.D. (1979) Uptake of iron oxide aerosols by mouse airway epithelium. Lab. Invest. 40(4), 450–459.
• 84. Weissleder R., Stark D.D., Engelstad B.L., Bacon B.R., Compton C.C., White D.L., Jacobs P., Lewis J. (1989) Superparamagnetic iron oxide: pharmacokinetics and toxicity. AJR 152, 167–173.
• 85. Williams A.O., Flanders K.C., Saffiotti U. (1993) Immunohistochemical location of transforming growth-factor-neta 1 in rats with environmental silicosis, alveolar type II hyperplasia, and lung cancer. Am. J. Pathol. 142(6), 1831–1840 [cyt. za: IUCLID 2000].
• 86. Wright J.L., Harrison N., Wiggs B., Churg A. (1988) Quartz but not iron oxide causes air-flow obstruction, emphysema, and small airways lesions in the rat. Am. Rev. Respir. Dis. 138, 129–135.
• 87. Zugeman C. (1985) Contact dermatitis to yellow iron oxide. Contact Dermatitis 13(2), 107–109. [http://echa.europa.eu/pl/substance-information/- /substanceinfo/100.013.889].

Uwagi

Opracowanie ze środków MNiSW w ramach umowy 812/P-DUN/2016 na działalność upowszechniającą naukę (zadania 2017).