Budownictwo i architektura od powstania Zakopanego do odzyskania przez Polskę niepodległości

• Autorzy: Moździerz Zbigniew

Identyfikatory

DOI

10.4467/00000000PUA.20.007.12074

Warianty tytułu

EN

Construction and architecture from the creation of Zakopane to Polish independence

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Pierwsze wzmianki o Zakopanem pochodzą z początku XVII w. Od końca lat 30. XIX w. lecznictwo klimatyczne przyczyniło się do rozwoju Zakopanego jako miejscowości letniskowej i uzdrowiskowej. Przyspieszenie rozwoju nastąpiło w końcu XIX w. dzięki popularyzacji walorów klimatycznych miejscowości. W 1886 r. miejscowość uzyskała status stacji klimatycznej. W tym czasie w Zakopanem rozpowszechniała się architektura w tzw. stylu szwajcarskim, a Stanisław Witkiewicz zapoczątkował batalię o „styl góralski” w miejscowej architekturze. Kolejny „skok cywilizacyjny” nastąpił na początku XX w., po doprowadzeniu kolei do samego Zakopanego. W centrum wsi zaczęły pojawiać się budynki murowane.

EN

The first documented mentions of Zakopane come from the early 17th century. From the late 1830s, climatic medicine contributed to the development of Zakopane as a summer and spa town. Acceleration of development occurred at the end of the 19th century as a result of the popularisation of the town’s climatic values. In 1886, the town obtained the status of climate station. At that time, the Swiss style of architecture was becoming widespread for summer buildings and Stanisław Witkiewicz back to the beginning of the battle for the ‘highlander style’ in local architecture. Another ‘civilisational leap’ occurred at the beginning of the 20th century, after the railway was brought to Zakopane itself. In the centre of the village, brick buildings began to appear.

Słowa kluczowe

PL

Zakopane; Tatry; szałasy pasterskie; podhalańskie budownictwo ludowe; styl szwajcarski; styl zakopiański; architektura eklektyczna

EN

Zakopane; Tatra Mountains; shepherds’ huts; Podhale folk architecture; Swiss style; Zakopane style; eclectic architecture

• Wydawca: Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej im. Tadeusza Kościuszki
• Czasopismo: PUA Przestrzeń Urbanistyka Architektura
• Rocznik: 2020
• Tom: Vol. 1
• Strony: 89--106
• Opis fizyczny: Bibliogr. 38 poz., fot.

Twórcy

autor

Moździerz Zbigniew

• Wydział Architektury, Państwowa Podhalańska Wyższa Szkoła Zawodowa w Nowym Targu

Bibliografia

• 1. Antoniewicz W., Bacówki, szałasy mieszkalne i produkcyjne oraz szopy pasterskie Tatr Polskich i Podtatrza, [w:] Pasterstwo Tatr Polskich i Podhala, t. 6: Architektura i zabudowa paster¬ska Tatr Polskich i Podhala oraz góralska sztuka plastyczna, Wrocław–Warszawa–Kraków 1966, s. 119–328.
• 2. Białas W., Budarka, [w:] Zakopane – czterysta lat dziejów, pod red. R. Dudkowej, t. 1, Kraków 1991, s. 578–599.
• 3. Białkiewicz Z.J., Feliks Księżarski (1820–1884). Krakowski architekt epoki historyzmu, Księgarnia Akademicka, Kraków 2008.
• 4. Chrzanowski T., Kornecki M., Sztuka ziemi krakowskiej, Kraków 1982.
• 5. Jabłońska T., Styl zakopiański Stanisława Witkiewicza, Olszanica 2009.
• 6. Jost H., Dzieje górnictwa i hutnictwa w Tatrach Polskich, Zakopane 2004.
• 7. Jost H., Kuźnice zakopiańskie, Warszawa 1993.
• 8. Jostowa W., Z zagadnień budownictwa podhalańskiego. Na marginesie organizacji skansenu, „Etnografia Polska”, 5/1962, s. 135–162.
• 9. Kracik J., Mała prehistoria zakopiańskiej parafii, „Rocznik Podhalański”, 6/1992, s. 33–52.
• 10. Krygowski W., Dzieje Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego, Warszawa–Kraków 1988.
• 11. Matlakowski W., Budownictwo ludowe na Podhalu, Lwów 1892.
• 12. Moździerz Z., Architektura i rozwój przestrzenny Zakopanego 1600–2013, Wydawnictwa TMT, Zakopane 2013.
• 13. Moździerz Z., Dwór Homolacsów w Kuźnicach, „Pamiętnik Polskiego Towarzystwa Tatrzań¬skiego”, 18/2009 [wyd. 2010], s. 51–62.
• 14. Moździerz Z., Dwór Tatrzański. O pierwszej siedzibie Towarzystwa Tatrzańskiego pod Giewon¬tem, „Pamiętnik Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego”, 18/2009 [wyd. 2010], s. 63–94.
• 15. Moździerz Z., Geneza i rozwój stylu zakopiańskiego, [w:] Dom „Pod Jedlami” Pawlikowskich, Wydawnictwa MT, Zakopane 2003, s. 13–100.
• 16. Moździerz Z., Historia zakopiańskich wodociągów i kanalizacji (1895–1992), [w:] Zakopiań¬skie wodociągi i kanalizacja 1905–2005, pod red. J.M. Roszkowskiego, Zakopane 2006, s. 13–178.
• 17. Moździerz Z., Kościół Najświętszej Rodziny w Zakopanem, Zakopane 2006.
• 18. Moździerz Z., „Murowanice” w stylu zakopiańskim, [w:] Gmach Muzeum Tatrzańskiego, Wy¬dawnictwa MT, Zakopane 2005, s. 13–104.
• 19. Moździerz Z., O powstaniu „Bazaru Polskiego” w Zakopanem, [w:] W stulecie Bazaru Polskiego. Henryk Grohman i grafika Młodej Polski, Zakopane 2011, s. 4–11.
• 20. Moździerz Z., Od szałasu do apartamentowca, „Góry – Literatura – Kultura”, 9/2015, s. 93–117.
• 21. Moździerz Z., Początki architektury sakralnej w Zakopanem, [w:] 150 lat organizacji parafialnej w Zakopanem (1847–1997), pod red. M. Rokosza, Kraków 1998, s. 123–148.
• 22. Moździerz Z., Początki stylu zakopiańskiego, [w:] T. Jabłońska, Z. Moździerz, „Koliba”, pierwszy dom w stylu zakopiańskim, Zakopane 1994, s. 13–18.
• 23. Moździerz Z., Podhalańskie budownictwo ludowe, „Góry – Literatura – Kultura”, 4/2001, s. 71–98.
• 24. Moździerz Z., Stanisława Witkiewicza klucz do stylu zakopiańskiego, „Góry – Literatura – Kul¬tura”, 2/1996, s. 107–114.
• 25. Moździerz Z., Styl zakopiański w architekturze i sztuce sakralnej, [w:] Kaplica Najświętszego Serca Pana Jezusa w Jaszczurówce (1907–2007), pod red. Z. Moździerza, Zakopane 2007, s. 7–48.
• 26. Olszewski A.K., Nowa forma w architekturze polskiej 1900–1925. Teoria i praktyka, Wroc¬ław–Warszawa–Kraków 1967.
• 27. Olszewski A.K., Poszukiwanie stylu narodowego w architekturze polskiej ostatniego stulecia, „Architektura”, 3–4/1977, s. 55–66.
• 28. Pinkwart M., Długołęcka-Pinkwart L., Zakopane. Przewodnik historyczny, Bielsko-Biała 2003.
• 29. Pytel Z., Witkiewiczowska architektura sakralna w Zakopanem, uzup. i red. Z. Moździerz, Zakopane 1999.
• 30. Ross J., Architektura drewniana w polskich uzdrowiskach karpackich (1835–1914), [w:] Sztuka 2. połowy XIX wieku. Materiały sesji SHS, Łódź, listopad 1971, Warszawa 1973, s. 151–172.
• 31. Szafer T.P., Tatrzańskie bacówki pasterskie, [w:] Pasterstwo Tatr Polskich i Podhala, t. 6: Ar¬chitektura i zabudowa pasterska Tatr Polskich i Podhala oraz góralska sztuka plastyczna, Wrocław–Warszawa–Kraków 1966, s. 91–117 [reprint pod zm. tyt.: Z genezy tatrzańskiego dachu, „Architektura Współczesna Ziem Górskich”, 1/1993, s. 19–80].
• 32. Śmiałowski R., Architektura i budownictwo w Tatrach Polskich, Warszawa 1959.
• 33. Tołłoczko Z., Jeszcze o „stylu zakopiańskim” i jego wpływie na architekturę modernistyczną. Przyczynek do kwestii zaniku ludowej inspiracji w architekturze końca XX wieku, „Czaso¬pismo Techniczne”, 1–A /2000, s. 16–25.
• 34. Tondos B., Styl zakopiański i zakopiańszczyzna, Wrocław 2004.
• 35. Witkiewicz S., Styl zakopiański, z. 2: Ciesielstwo, Lwów 1911.
• 36. Zieliński J., Wpływ stylu zakopiańskiego na rozwój regionalizmu w architekturze polskiej – próba retrospekcji, [w:] Aktualne problemy planistyczne i architektoniczne w zespołach architektury regionalnej i ich sąsiedztwie. Materiały z III Ogólnopolskiego Sympozjum Architektury Regionalnej, pod red. Z. Radziewanowskiego, J. Zielińskiego, Kraków– Zakopane 1982, s. 183–213.
• 37. Żychoń S., Elementy struktury przestrzennej Polskiego i Słowackiego Podtatrza, Kraków 1970.
• 38. Żychoń S., Rozwój przestrzenny i budownictwo, [w:] Zakopane. Czterysta lat dziejów, t. 1, Kraków 1991, s. 419–482.

Uwagi

Opracowanie rekordu ze środków MNiSW, umowa Nr 461252 w ramach programu "Społeczna odpowiedzialność nauki" - moduł: Popularyzacja nauki i promocja sportu (2020).