Architektura lat 60. XX wieku. Fragment historii Krakowa i innych polskich miast

• Autorzy: Włodarczyk M.

Warianty tytułu

EN

The architecture of the 1960s. A fragment of the history of Kraków and other Polish towns and cities

• Języki publikacji: PL EN

Abstrakty

PL

Architektura lat 60. XX wieku w Polsce była jednocześnie międzynarodowa i ekspresyjno-romantyczna. Określenia te odnoszą się zarówno do światowych tendencji obserwowanych w działalności wybitnych architektów, jak i do działalności im współczesnych artystów, z których wielu traktowało niestety te tendencje w sztuce zbyt powierzchownie i dekoracyjnie, co szczególnie widoczne było w pseudo-funkcjonalnym detalu. Przed rokiem 1956 nie można mówić o współczesnej architekturze dbającej tylko o „utylitarność”, a nie jedynie o „polityczne idee”. Nowoczesność stała się symbolem demokracji i wolności. Z nadzieją przyjmowano takie zjawiska: architektura i urbanizacja po latach 1949-55, społeczna rola architekta, znaczenie wiedzy specjalistycznej, przemiana w projektowaniu w biurach i praca architektów w nich, typizacja, edukacja architektów. Okres izolacji spowodował w Polsce znaczące opóźnienie w rozwoju myśli architektonicznej oraz potencjału technicznego. Z tego względu naśladowanie atrakcyjnych, nowoczesnych form w stylu zwanym międzynarodowym oraz neoekspresyjnym było zadaniem niełatwym – aczkolwiek takie obiekty powstawały. Oczekiwano szybkiego i taniego budownictwa uprzemysłowionego. Zmierzano do znalezienia najlepszych, typowych rozwiązań o relatywnie niskich kosztach realizacji i eksploatacji, możliwych do zastosowania na terytorium całego kraju. Pojawiły się nowe technologie budowlane: ślizgowe szalunki dla wznoszenia ścian, ramowe elementy prefabrykowane, systemy wielkopłytowe, stosowanie systemów uprzemysłowionych narzucających standaryzację elementów. W konsekwencji nastąpiło zastąpienie projektów indywidualnych opracowaniami typowymi oraz redukcja różnorodności komponentów – typizacja, czyli systemy budynków typowych, powtarzalnych oraz gotowych projektów całych obiektów takich jak np. szkoły, bloki mieszkalne, hale, itp. Kreatywność architektów była poważnie ograniczana projektami typowymi. W ten sposób architekturę sprowadzano do budownictwa, „sprymitywizowanej” wersji architektury, dzięki której cała Polska wygląda dziś podobnie, co nie jest wyłączną zasługą architektów. Potrzeba budownictwa uprzemysłowionego i problem taniego budownictwa mieszkaniowego, i nie tylko zresztą mieszkaniowego, spowodowała masowe upowszechnienie typizacji. Ówczesne państwowe dekrety z 1959 r. rozszerzone zostały m.in. na budownictwo użyteczności publicznej i budownictwo przemysłowe, ale mimo to wiele obiektów rozwijającego się przemysłu było znaczącymi inwestycjami tego okresu. Charakterystyczną cechą tych obiektów jest współczesna i interesująca architektura, rozwiązania konstrukcyjne i dopracowany detal. Sztuka Awangardowa z końca lat 50. i początku 60. XX w. powszechnie interesowała artystów. Nowe, uniwersalne prądy wpływały nie tylko na architekturę i budownictwo, ale także na wszystkie kierunki sztuk pięknych. Dobre lata po 1956 roku zakończyły się dla architektury, architektów i społeczeństwa około połowy lat 60. Odwrót od stylu międzynarodowego, funkcjonalizmu i całego modernizmu nie był jednak widoczny w Polsce późnych lat 60 XX w. Zdarzyło się to później, jako przejście od modernizmu, poprzez brutalizm wczesnych lat 70. do tak zwanego postmodernizmu lat 80.

EN

Architecture of sixties of 20th century in Poland is at the same time cosmopolitan and expressive-romantic. It refers to global tendencies in the activity of outstanding architects, whilst according to their contemporaries, most of the artists treated those tendencies too perfunctorily and decoratively, particularly in decorative, pseudo functional detail. Before the 1956 we can not speak about the modern architecture, which cared about the “function”, not the “political idea”. Modernity became the symbol of democracy and freedom. Such cases were touched upon with hope: architecture and urbanization problems after the years 1949-55, architect’s social role and the meaning of specialist knowledge, design reorganization in design studios and architect’s work in it, typisation, architect’s education. The period of isolation caused considerable tardiness in development of the architectural thought and technical possibilities in Poland. Therefore adapting attractive, modern forms in so-called international and neoexpressionist style was not easy but the objects were being created. Cheap and fast building industry had been needed. Main target was to find the best, typical solutions which realization and exploitation costs would be relatively low to use all over the country. New building methods: raising walls on sliding formwork, using prefabricated frame elements, large panel building system. application of manufacture building systems forced the standardization of components. The consequence was the supplant of individual designs by typical documentation. The variety of elements reduction - typisation - means typical building system, repetitious, ready made projects of objects like schools, dwelling blocks, halls, etc.. Architects’ creativity was strongly limited by the typical projects. By means of what architecture was reduced into civil ingeneering, “primitivised” version of architecture, and the whole Poland looks similar today, what is not only due to architects. The need for mass building trade and the cheep housing problem, not only the residential one, caused such a grand nationalization of the typisation. Thanks to the contemporary government’s resolution from 1959, it was extended e.g. on industrial and general building but many objects connected to the expanding industry, being also the greatest investments of this period. Their characteristic feature is superb modern, interesting architecture and structure solutions or evaluated detailing. The avant-garde art from the end of the 50’s and the beginning of the 60’s was of great interest within artist. Universal currents ruled not only in the architecture and building industry, but also in all kinds of arts. The good years after 1956 have ended around the mid-sixties for architecture, architects and the public. The retract from the international style, functionalism, and whole modernism was not visible in Poland in the late 60’s. It happened later, as a transition between modernism, through brutalism of the early 70’s to the so-called “postmodernism” in the 80's.

Słowa kluczowe

PL

architektura i urbanistyka XX w. lata 60.; modernizm powojenny; sztuka awangardowa po 1956 r.; typizacja; budownictwo uprzemysłowione

EN

sixties architecture and urbanization in Poland; post-war modernism; avant-garde art from the end of the 50's; typisation; manufacture building systems

• Wydawca: Komitet Architektury i Urbanistyki PAN ; Politechnika Warszawska, Wydział Architektury
• Czasopismo: Kwartalnik Architektury i Urbanistyki
• Rocznik: 2013
• Tom: T. 58, z. 3
• Strony: 93--112
• Opis fizyczny: Bibliogr. 28 poz., fot.

Twórcy

autor

Włodarczyk M.

• Wydział Budownictwa i Architektury Politechnika Świętokrzyska w Kielcach

Bibliografia

• W. Adamski, O piękno miast współczesnych. „Architektura”, 1959, nr 3/137.
• S. Albrecht, Prohłemy typizacji, „Architektura”. 1959. nr 10/144.
• „Architektura”, numery z lat 1955-1970.
• Barcelona i Kraków, zmieniające się wizje - wizje zmian. Materiały międzynarodowej konferencji, red. J. Purchla, MCK, Kraków 2008.
• P. Biegański, Sztuka kształtowania przestrzeni. Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe. Warszawa 1974.
• T. Binek, Służby inwestycyjne Nowej Huty, Towarzystwo Słowaków w Polsce, Kraków 2009.
• W. Bryzek, Kraków przegląd realizacji, „Architektura”. 1963, nr 6.
• Budownictwo i architektura w Polsce 1945-1966, praca zbiorowa, red. J. Zachwatowicz, Interpress, Warszawa 1968.
• W. Czarnecki, Planowanie Miast i Osiedli, T. III. PWN, Warszawa-Poznań 1968.
• W. Detko, Z zagadnień prefabrykacji budynków szkieletowych w Nowej Hucie, „Architektura”, 1958, nr 8.
• J. Hryniewiecki, Na drogach polskiej architektury, „Projekt”, 1964, nr 6/45.
• Ch. Jencks, Ruch nowoczesny w architekturze. Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1987.
• B. Lisowski, Nowa architektura w Nowej Hucie, Blok Ingardenów, „Architektura” 1960, nr 1/147.
• D. Mieszkowska, O nowych szkołach w Krakowie, Wieliczce i Tarnowie, „Architektura”, 1963, nr 3/185.
• Nowa Huta, architektura i twórcy miasta idealnego. Niezrealizowane projekty, red. A. Biedrzycka, Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, Kraków 2008.
• M. Nowicki, Kompozycja w architekturze nowoczesnej, „Projekt”, 1958, nr 4/12.
• Nowohucki design. Historia wnętrz i ich twórcy w latach 1949-1959, Katalog wystawy, praca zbiorowa, red. A. Biedrzycka, Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, Kraków 2007.
• W. Ostrowski, Wprowadzenie do historii budowy miast, Ludzie i środowisko. Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 1996.
• Z. Pawłowski, L. Słupeczański, Budynek wysoki kierunkiem rozwoju naszego budownictwa mieszkaniowego, „Architektura”, 1967, nr 2/231.
• W. Prochaska, R. Polujan, Szkło w budownictwie. Arkady, Warszawa 1967.
• „Projekt”, numery z lat 1955-1970.
• I. Rozenberg, Nowej Huty - część II, „Architektura”, 1961, nr 7-8/165-166.
• J. Sołtan, Główne kierunki w architekturze współczesnej, „Architektura”, 1960, nr 3/149.
• T.P. Szafer, Nowa Architektura Polska. Diariusz lat 1966-1970, Arkady, Warszawa 1972.
• W. Szolginia, Ilustrowana encyklopedia dla wszystkich. Architektura i Budownictwo, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa 1982.
• W.J. Urbanowicz, Architektura okrętów, Wydawnictwo Morskie, Gdynia 1965.
• M. Włodarczyk, Architektura lat 60-tych w Krakowie, Wydawnictwa WAM, Kraków 2006.
• J. Wujek, Mity i utopie architektury XX wieku. Arkady, Warszawa 1986.