Motywy matematyczne na frontyspisach siedemnastowiecznego polskiego piśmiennictwa techniczno-wojskowego

• Autorzy: Rodzeń Jacek

Identyfikatory

DOI

10.4467/0023589XKHNT.23.017.17879

Warianty tytułu

EN

Mathematical motifs in the frontispieces to seventeenth-century Polish technical-military writings

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

EN

This article aims to analyze (from autopsy) mathematical motifs in the frontispieces to selected seventeenth-century Polish technical-military treatises (by Adam Freytag, Kazimierz Siemienowicz and Józef Naronowicz-Naroński). The frontispiece is considered here an iconographic source for the history of science and technology. The rationale for investigating this topic is the process of the progressive mathematization of technical knowledge in Europe in the 15th-18th centuries. It is the first study of this subject with regard to Polish technical-military writing. Only one other article is devoted to this issue (Delphine Schreuder, When Mars Meets Euclid. The Relationship between War and Mathematical Sciences in Frontispecies of Fortification Treatises, 2021), but it does not cover the works of Polish authors. There are also several general studies (mainly in art or architectural history) on frontispieces to fortification treaties (Armin Schlechter, Engraved Title Pages of Fortification Manuals, 2014, Jeroen Goudeau, Harnessed Heroes: Mars, the Title-page, and the Dutch Stadtholders, 2016). The analysis of the typographic compositions of the discussed frontispieces revealed three main motifs: 1. the connection between the art of war and mathematical knowledge, as far as the knowledge of fortification and artillery is concerned; 2. the degree to which those disciplines - both of which combine the practice of the battlefield with theory - were mathematicized; 3. the crucial importance of drafting and measuring instruments for these sciences. The article’s final section addresses the issue of the rhetorical and persuasive function of the frontispieces.

Słowa kluczowe

PL

Polska; XVII wiek; piśmiennictwo techniczno-wojskowe; historia matematyki; frontyspisy; retoryka wizualna

EN

Poland; 17th century; technical-military writings; history of mathematics; frontispieces; visual rhetoric

• Wydawca: Instytut Historii Nauki im. L. i A. Birkenmajerów Polskiej Akademii Nauk
• Czasopismo: Kwartalnik Historii Nauki i Techniki
• Rocznik: 2023
• Tom: T. 68, nr 2
• Strony: 105--131
• Opis fizyczny: Bibliogr. 104 poz., il.

Twórcy

autor

Rodzeń Jacek

• Instytut Historii, Uniwersytet Jana Kochanowskiego

• https://orcid.org/0000-0002-5321-4104

Bibliografia

• Źródła archiwalne
• Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie [BUW], rkps sygn. 1954, J. Naronowicz-Naroński, Optica lubo perspectiva […], baza cyfrowa Crispa, crispa.uw.edu.pl/object/files/221013/display/JPEG [dostęp 21.05.2022].
• Biblioteka Naukowa PAU i PAN w Krakowie [BNPAUiPAN], rkps sygn. 1452, J. Naronowicz-Naroński, […] Geometria albo rozmiar.
• Źródła drukowane
• Aeltere Universitäts-Matrikeln (1506-1648), t. 1, Universität Frankfurt a. O., cz. 1, red. E. Friedländer, G. Liebe, E. Theuner, Leipzig 1887.
• Freytag A., Architectura militaris Nova et aucta […], Leyden 1631.
• Heinsius D., Histoire du siège de Bolduc […], Lugduni Batavorum 1631.
• Kraushar A., Dzieje Krzysztofa z Arciszewa Arciszewskiego […], t. 2, Petersburg 1893.
• Lorini B., Von Festung bauven […], Frankfurt am Mayn 1607.
• Marolois S., Fortification ou architecture militaire […], Hagae Comitis 1615.
• Marolois S., Opera mathematica […], Amsterdam 1628.
• Naronowicz-Naroński J., Budownictwo wojenne, oprac. J. Nowakowa, Warszawa 1957.
• Ripa C., Della piu che novissima iconologia di Cesare Ripa […] ampliata dal sig. cav. Gio. Zaratino Castellini […], Padoua 1630.
• Ripa C., Ikonologia, tłum. I. Kania, Kraków 2002.
• Siemienowicz K., Artis Magnae Artilleriae Pars Prima, Amsterodami 1650.
• Siemienowicz K., Grand art d’artillerie […], Amsterodami 1651.
• Siemienowicz K., The Great Art of Artillery […], London 1729.
• Siemienowicz K., Wielkiej sztuki artylerii część pierwsza, tłum. R. Niemiec, Warszawa 1963.
• Speckle D., Architectura von Vestungen […], Strasbourg 1589.
• Stevin S., Sterctenbouwing […], Leiden 1594.
• Stevin S., La Disme […], [w:] L’Arithmétique, Leyde 1685, s. 132-148.
• Literatura przedmiotu
• Barycz H., Barok, [w:] Historia nauki polskiej, t. 2, red. B. Suchodolski, Wrocław 1970, s. 5-230.
• Bąk M., Powstanie i rozwój polskiej terminologii nauk ścisłych, Wrocław 1984.
• Bennett J., Johnston S., The Geometry of War 1500-1750, Oxford 1996.
• Bibliografia Polska, t. 9, red. K. Estreicher, Kraków 1888.
• Bogdanowski J., Wpływ szkoły staroholenderskiej na uformowanie się „polskiej maniery” w sztuce obronnej XVII w., [w:] Niderlandyzm w sztuce polskiej, red. T. Hrankowska, Warszawa 1995, s. 327-349.
• Brown M.P., A Guide to Western Historical Scripts from Antiquity to 1600, London 1990.
• Brusewicz A., O kilku frontyspisach XVII-wiecznych wydań dzieł Seneki, „Symbolae Philologorum Posnaniensium Graecae et Latinae” 2012, t. 22 nr 2, s. 105-124.
• Burns W., The Scientific Revolution: An Encyclopedia, Santa Barbara 2001.
• Chojnacki J., Kostanecki S., O popularyzację dzieła Kazimierza Siemienowicza genialnego pioniera budowy rakiet w XVII wieku, „Notatki Płockie. Kwartalnik Towarzystwa Naukowego Płockiego” 1974, nr 19, s. 33-43.
• Dianni J., Wachułka A., Tysiąc lat polskiej myśli matematycznej, Warszawa 1963.
• Dickstein S., Wiadomość bibliograficzna o badaniach historyczno-matematycznych w Polsce, „Prace Matematyczno-Fizyczne” 1890, t. 2, s. 247-264.
• Duda R., Historia matematyki w Polsce. Na tle dziejów nauki i kultury, Warszawa 2019.
• Dybaś B., Dzieje wojskowe Torunia w latach 1548-1660, [w:] Historia Torunia, t. 2, cz. 2, red. M. Biskup, Toruń 1994, s. 141-154.
• Dybaś B., Inżynier czy architekt? Uwagi o inżynierach wojskowych w XVII-wiecznej Rzeczypospolitej, „Barok: Historia, Literatura, Sztuka” 2001, t. 8, nr 1 (15), s. 137-152.
• Dybaś B., Fortece Rzeczypospolitej. Studium z dziejów budowy fortyfikacji stałych w państwie polsko-litewskim w XVII w., Toruń 2018.
• Eichberg H., Geometrie als barocke Verhaltensnorm: Fortifikation und Exerzitien, „Zeitschrift für historische Forschung” 1977, t. 4, nr 1, s. 17-50.
• Fabiani-Madeyska I., Willem Hondius en zijn Poolse oeuvre 1636-1652 „Fundatio Hondius” 1965, nr 14, s. 5-38.
• Gieysztor A., Zarys dziejów pisma łacińskiego, Warszawa 2009.
• Goudeau J., Harnessed Heroes: Mars, the Title-page, and the Dutch Stadtholders, [w:] Example or Alter Ego? Aspects of the Portrait Historié in Western Art from Antiquity to the Present, red. V. Manuth, R. van Leeuwen, J. Koldeweij, Turnhout 2016, s. 203-220.
• Hackmann W.D., Natural Philosophy Textbook Illustrations 1600-1800, [w:] Non-verbal Communication in Science Prior to 1900, red. R.G. Mazzolini, Firenze 1993, s. 169-196.
• Hale J.R., Renaissance War Studies, London 1983.
• Hentschel K., Visual Cultures in Science and Technology: A Comparative History, Oxford 2014.
• Heuvel C. van den, Simon Stevin’s Age of the Sages. In Search of an Alternative Renaissance: Exploring Scientific Methods Based on Pre-Classical Authorities, Empirical Data and Pure Languages, [w:] Rethinking Stevin, Stevin Rethinking: Constructions of a Dutch Polymath, red. C.A. Davids et al., Leiden, Boston 2021, s. 216-221, DOI 10.1163/9789004432918_010.
• Hunter M., Image of Restoration Science. The Frontispiece to Thomas Sprat’s ‘History of the Royal Society’ (1667), London, New York 2017, DOI 10.4324/9781315556857.
• Juda M., Karta tytułowa staropolskiej książki drukowanej, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” 2002, t. 46, s. 67-78.
• Kampka A., Retoryka wizualna. Perspektywy i pytania, „Forum Artis Rhetoricae” 2011, nr 1, s. 7-23.
• Karpowicz M., Personifikacje architektury Józefa Naronowicza-Narońskiego, [w:] Podług nieba i zwyczaju polskiego. Studia z historii architektury, sztuki i kultury ofiarowane Adamowi Miłobędzkiemu, red. Z. Bania, Warszawa 1988, s. 560-566.
• Keller A., Mathematics, Mechanics and the Origins of the Culture of Mechanical Invention, „Minerva” 1985, nr 23, s. 348-361.
• Keller A., Fortification, [w:] Encyclopedia of the Scientific Revolution: From Copernicus to Newton, red. W. Applebaum, New York 2000, s. 371-373.
• Knot A., Dzieje szkolnictwa wojskowego w Polsce, Lwów 1938.
• Kopczyński M., O wojnie i inżynierach w dobie rewolucji naukowej, „Mówią Wieki: Magazyn Historyczny” 2017, nr 3, s. 97-98.
• Lefèvre W., Minerva Meets Vulcan: Scientific and Technological Literature 1450-1750, Cham 2021, DOI 10.1007/978-3-030-73085-7.
• Lietz Z., Józef Naronowicz-Naroński: kartograf Prus Książęcych (ok. 1616-1678), „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 1969, nr 1 (103), s. 19-33.
• Łopatecki K., „Disciplina militaris” w wojskach Rzeczypospolitej do połowy XVII wieku, Białystok 2012.
• Łoski J., Wilhelm Hondius, nadworny rytownik dwóch królów polskich, „Biblioteka Warszawska” 1882, t. 1, s. 357-368.
• Maroń J., Wokół teorii rewolucji militarnej. Wybrane problemy, Wrocław 2011.
• Metin F., Adam Fritach’s ‘New Fortification’, [w:] History and Epistemology in Mathematics Education: Proceedings of the 5th European Summer University, Prague 2008, red. E. Barbin, N. Stehlíková, C. Tzanakis, Plzeň 2008, s. 39-47.
• Moran B.T., Patronage, [w:] Encyclopedia of the Scientific Revolution: From Copernicus to Newton, red. W. Applebaum, New York 2000, s. 751-756.
• Nagielski M., Adam Freytag: matematyk, architekt, inżynier i lekarz, „Mówią Wieki: Magazyn Historyczny” 2017, nr 3, s. 102-104.
• Nonnoi G., Images, Models and Symbols in Copernican Propaganda, [w:] The Power of Images in Early Modern Science, red. W. Lefèvre, J. Renn, U. Schoepfl in, New York 2003, s. 227-250, DOI 10.1007/978-3-0348-8099-2_12.
• Nowak T., „Budownictwo wojenne” Józefa Naronowicza-Narońskiego (rękopis z r. 1659), „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 1957, r. 2, nr 1, s. 29-58.
• Nowak T., Cztery wieki polskiej książki technicznej 1450-1850, Warszawa 1961.
• Nowak T., Teoretyczna wiedza artyleryjska w Polsce w połowie XVII wieku, [w:] Studia i materiały do historii wojskowości, t. 12, cz. 2, red. J. Sikorski, Warszawa 1966, s. 173-229.
• Nowak T., Polska technika wojenna XVI-XVII w., Warszawa 1970.
• Nowak T., Polska artyleria, inżynieria i kartografia wojskowa w XVII wieku - teoria i praktyka, [w:] Studia i materiały do historii wojskowości, t. 22, red. B. Miśkiewicz, Wrocław 1979, s. 65-130.
• Nowak T., Przyrządy pomiarowe i przybory kreślarskie, przeznaczone do użytku artylerii i inżynierii wojskowej, w świetle polskich podręczników XVII wieku, [w:] Arma et Ollae. Studia dedykowane Profesorowi Andrzejowi Nadolskiemu w 70 rocznicę urodzin i 45 rocznicę pracy naukowej, red. M. Głosek, Łódź 1992, s. 129-136.
• Paluchowski P., Kompozycja graficzna kart tytułowych gdańskich kalendarzy XVI-XVII wieku, „Rocznik Biblioteki Narodowej” 2013, nr 34, s. 91-112.
• Patronage and Institutions. Science, Technology, and Medicine at the European Court, 1500-1750, red. B.T. Moran, Woodbridge 1991.
• Pawlikowska Z., Z historii polskiej terminologii matematycznej, cz. 1, „Wiadomości Matematyczne” 1964, t. 7, nr 2, s. 165-190.
• Pollak M., Cities at War in Early Modern Europe, Cambridge 2011.
• Popplow M., Ingenieur, [w:] Enzyklopädie der Neuzeit, t. 5, Gymnasium-Japanhandel, red. F. Jaeger, Stuttgart 2007, s. 951-973.
• Remmert V.R., In the Sign of Galileo: Pictorial Representation in the 17th-century Copernican Debate, „Endeavour” 2003, t. 27, nr 1, s. 26-31, DOI 10.1016/s0160-9327(03)00008-5.
• Remmert V.R., Widmung, Welterklärung und Wissenschaftslegitimierung. Titelbilder und ihre Funktionen in der Wissenschaftlichen Revolution, Wiesbaden 2005.
• Renaissance and Revolution: Humanists, Scholars, Craftsmen, and Natural Philosophers, red. J.V. Field, F.A.J.L. James, Cambridge 1993.
• Ruxerówna J., Wiadomości o nieznanej geometrii Józefa Naronowicza, „Sprawozdania z Czynności i Posiedzeń Akademii Umiejętności w Krakowie” 1913, z. 10, s. 26.
• Ryszka-Kurczab M., Problemy retoryki wizualnej: perswazja i argumentacja wizualna, [w:] Retoryka wizualna. Obraz jako narzędzie perswazji, red. A. Kampka, Warszawa 2014, s. 46-53.
• Sawicki K., Inżynier Jozef Naronowicz-Naroński (1610-1678), „Przegląd Geodezyjny” 1960, t. 32, s. 303-306.
• Schlechter A., Engraved Title Pages of Fortification Manuals, [w:] Mapping Spaces: Networks of Knowledge in 17th-Century Landscape Painting, red. U. Gehring, P. Weibel, Munich 2014, s. 288-297.
• Schreuder D., When Mars Meets Euclid. The Relationship between War and Mathematical Sciences in Frontispecies of Fortification Treatises, [w:] Gateways to the Book: Frontispieces and Title Pages in Early Modern Europe, red. G. Bertram, N. Büttner, C. Zittel, Leiden, Boston 2021, s. 320-353, DOI 10.1163/9789004464520_009.
• Selasinsky F., Ueber Land- und Karten, Grundrissen und Städtedarstellungen, welche Ostund Westprussen betreffen, „Neue Preußische Provinzial-Blätter” 1848, t. 6, s. 367-398, 431-461.
• Serczyk J., Adam Freytag (1608-1650) - matematyk i inżynier wojskowy, [w:] Wybitni ludzie dawnego Torunia, red. M. Biskup, Warszawa 1982, s. 75-80.
• Seredyński W., Rękopismy Towarzystwa Naukowego Krakowskiego systematycznie zestawione, „Rocznik Ces. Król. Towarzystwa Naukowego Krakowskiego” 1869, t. 49, s. 344-354.
• Sikorski J., Polskie piśmiennictwo wojskowe od XV do XX wieku, Warszawa 1991.
• Simpson P., The Forgotten Fourdrinier: The Life, Times and Work of Paul Fourdrinier, Huguenot Master Printmaker in London (1720-1758), Bloomington 2017.
• Sloos L.P., ‘Un excellent livre: Siemienowicz’ Artis magnae artilleriae pars prima. Een bijdrage aan de geschiedenis van de Nederlandse Republiek als verspreider van militaire literatuur, „Armamentaria. Jaarboek Legermuseum” 2001, nr 36, s. 135-162.
• Socha K., Bibliolog na rozdrożu. Jak dzisiaj można badać stare druki?, „Wielogłos. Pismo Wydziału Polonistyki UJ” 2012, nr 3 (13), s. 199-210.
• Stamm E., Z historii matematyki XVII wieku, „Wiadomości Matematyczne” 1936, t. 40, s. 1-206.
• Steele B.D., Dorland T., Introduction, [w:] The Heirs of Archimedes: Science and the Art of War Through the Age of Enlightenment, red. B.D. Steele, T. Dorland, Cambridge, MA, London 2005, s. 1-6, DOI 10.7551/mitpress/3468.003.0002.
• Szwejkowska H., Książka drukowana XV-XVIII wieku. Zarys historyczny, Wrocław 1975.
• Szymanek K., Sztuka argumentacji. Słownik terminologiczny, Warszawa 2001.
• Targosz K., Uczony dwór Ludwiki Marii Gonzagi (1646-1667). Z dziejów polsko-francuskich stosunków naukowych, Wrocław 1975.
• Tazbir J., Arianie i katolicy, Warszawa 1971.
• The Military Revolution Debate. Readings on the Military Transformation of Early Modern Europe, red. C.J. Rogers, Oxford 1995, DOI 10.4324/9780429496264.
• Thomas P.R., Microrhetorica: Ethos and Empiricism in Robert Hooke’s ‘Micrographia’ (1665), „SURJ: The Stanford Undergraduate Research Journal” 2019, t. 18, s. 5-9.
• Thor J., Tłumaczenia ‘Artis Magnae Artilleriae’ K. Siemienowicza, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 1968, t. 13, nr 1, s. 91-102.
• Treiderowa A., Przyczynek do zagadnienia związków polsko-niderlandzkich w zakresie grafiki ilustracyjnej w XVII w. Ryciny Cornelisa Duysenda i Jacoba van Meursa, „Rocznik Biblioteki PAN w Krakowie” 1970, nr 16, s. 5-17.
• Übergangsbogen and Überhöhungensrampe - naturwissenschaftliche und künstlerische Verfahren, red. B. Ecker, B. Sefkow, Hamburg 1996.
• Vertesi J., Instrumental Images: the Visual Rhetoric of Self-presentation in Hevelius’s ‘Machina Coelestis’, „The British Journal of the History of Science” 2010, t. 43, nr 2, s. 209-243, DOI 10.1017/s0007087410000440.
• Wakuła K., Retoryka wizualna i jej zastosowanie w badaniach interdyscyplinarnych, „Forum Artis Rhetoricae” 2014, nr 3, s. 23-35.
• Walton S.A., The Mathematical and Military Sciences in Renaissance England, „Endeavour” 2000, t. 24, nr 4, s. 152-156, DOI 10.1016/s0160-9327(00)01329-6.
• Walton S.A., Technologies of Pow(d)er: Military Mathematical Practitioners’ Startegies and Self-Presentation, [w:] Mathematical Practitioners and the Transformation of Natural Knowledge in Early Modern Europe, red. L.B. Cormack et al., Cham 2017, s. 87-113, DOI 10.1007/978-3-319-49430-2_5.
• Wyka E., Kostki wg J. Napiera - siedemnastowieczny przyrząd kalkulacyjny: rola i znaczenie w rozwoju metod obliczeniowych, „Prace Komisji Historii Nauki Polskiej Akademii Umiejętności” 2000, t. 2, s. 91-105.
• Zarębska T., Początki polskiego piśmiennictwa urbanistycznego, Warszawa 1974.
• Zarębska T., Traktat o perspektywie i architekturze Józefa Naronowicza-Narońskiego, [w:] Architektura dawna a współczesność, t. 16, red. W. Puget, Warszawa 1982, s. 171-194.
• Żebrawski T., Bibliografija piśmiennictwa polskiego z działu matematyki i fizyki oraz ich zastosowań, Kraków 1873.

Uwagi

Opracowanie rekordu ze środków MNiSW, umowa nr SONP/SP/546092/2022 w ramach programu "Społeczna odpowiedzialność nauki" - moduł: Popularyzacja nauki i promocja sportu (2024).