Identyfikacja parametrów migracji zanieczyszczeń w porowatym ośrodku hydrogeologicznym metodą modelowania eksperymentu kolumnowego

• Autorzy: Okońska M.

Warianty tytułu

EN

The identification of pollutants migration parameters in a groundwater porous medium by the method of the column experiment modelling

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

1.1. Cel pracy badawczej Proces migracji zanieczyszczeń w warstwie wodonośnej jest obecnie przedmiotem wielu badań. Zagadnienie to jest aktualne z uwagi na realną możliwość zanieczyszczenia wód podziemnych przez szereg ognisk zanieczyszczeń, takich jak nieodpowiednio zabezpieczone składowiska odpadów, nieprawidłowo nawożone pola uprawne czy wylewiska rożnego rodzaju ścieków. Zanieczyszczenia, po przesączeniu się przez strefę aeracji, dostają się do strumienia wód podziemnych, powodując często niekorzystne zmiany składu fizyczno-chemicznego wód (rys. 1.1). Istotne jest zatem rozpoznanie sposobu przemieszczania się rożnych substancji zanieczyszczających w warstwie wodonośnej oraz rozpoznanie możliwości ich usuwania lub rozcieńczania. Do prognozowania migracji zanieczyszczeń stosuje się obecnie w hydrogeologii rozwiązania analityczne oraz metody symulacji komputerowych. Zarówno rozwiązanie równań analitycznych, jak i przeprowadzenie modelowania procesów migracji metodami numerycznymi wymaga zdefiniowania warunków granicznych (brzegowych i początkowych) oraz znajomości parametrów. Celem podjętej pracy było wypracowanie metody, pozwalającej na identyfikację, czyli wyznaczanie wartości, parametrów migracji potrzebnych do prognozowania przemieszczania się zanieczyszczeń w porowatym ośrodku hydrogeologicznym. W trakcie przeprowadzonych badań uwzględniono parametry występujące w ma tematycznym opisie takich procesów, jak: adwekcja, dyfuzja, dyspersja oraz sorpcja (Kleczkowski (red.), 1984; Małecki i in., 2006; Visual MODFLOW..., 2002): a) parametry przenoszenia adwekcyjnego (konwekcyjnego): – współczynnik filtracji k, – współczynnik porowatości całkowitej n i współczynnik porowatości aktywnej na, – współczynnik sprężystej pojemności wodnej Ss i współczynnik grawitacyjnej pojemności wodnej Sy, b) parametry dyfuzji i dyspersji hydrodynamicznej: – stała dyspersji α, – współczynnik dyspersji całkowitej D, – współczynnik dyfuzji molekularnej DM, c) parametry sorpcji: – stała podziału K, – współczynnik opóźnienia R. 1.2. Zakres badań W badaniach migracji substancji w ośrodku hydrogeologicznym można obserwować istniejące ognisko zanieczyszczeń lub przeprowadzić zaplanowany eksperyment. Należy jednak mieć na uwadze fakt, że przy wyznaczaniu parametrów migracji znaczenie ma skala badań: skala regionalna, skala lokalna (hydrowęzła) lub skala próbki (laboratoryjna). W ramach niniejszej pracy zdecydowano się na wypracowanie metody identyfikacji parametrów migracji na podstawie zaplanowanej serii eksperymentów przeprowadzonych w skali laboratoryjnej. Przy wyborze skali badań kierowano się następującymi względami: – początkowy etap badań, – możliwość dobrego rozpoznania składników bilansu przepływu i koncentracji znacznika, – zebranie danych do zaplanowania eksperymentu w większej skali, – relatywnie niski koszt badań, – stosunkowo krótki czas badań. W pierwszym etapie badań przeprowadzono osiemnaście doświadczeń laboratoryjnych na aparacie nazwanym sorpcjometrem kolumnowym SK-2000 (Marciniak i in., 2001). Doświadczenia obejmowały badania migracji wybranych substancji przez próbki gruntu. Badania laboratoryjne przeprowadzono na trzech rodzajach naturalnych gruntów, zróżnicowanych granulometrycznie, przy użyciu trzech rożnych roztworów, z których każdy zawierał wybrane jony pełniące funkcję znaczników (rys. 1.2). W wyniku eksperymentów uzyskano krzywe przejścia znacznika idealnego (znacznika ulegającego procesom adwekcyjno-dyspersyjnym) i znaczników sorbowanych (znaczników ulegających procesom adwekcyjno-dyspersyjnym i sorpcji). Zarejestrowane doświadczalnie krzywe przejścia znaczników przez grunty były następnie przedmiotem interpretacji, przeprowadzonej metodą numeryczną. W programach Visual MODFLOW Pro v.3.1 i MT3D99 skonstruowano modele, odtwarzające geometrię próbki gruntu i warunki z doświadczeń laboratoryjnych. W wyniku kalibracji modeli numerycznych uzyskano wartości parametrów dyspersji hydrodynamicznej i parametrów sorpcji. W celu weryfikacji otrzymanych wartości parametrów dodatkowo przeprowadzono sprawdzające obliczenia analityczne. Punktem wyjścia do obliczeń były uzyskane w doświadczeniach laboratoryjnych krzywe przejścia.

EN

The aim of research work The process of pollutants migration in an aquifer has been investigated by a lot of research. The issue is an object of current interest because of the possibility of the groundwater pollution coming from many pollution sources, such as inappropriately secured landfills, improperly fertilized farmland or places for spillage communal and industrial wastewaters (Fig. 1.1). The pollutants cause unfavourable changes of water quality. Therefore, it is important to recognize the way the pollutants migrate in an aquifer and to identify the possibilities of their removal or dilution. To predict how the pollutants migrate analytical solutions and computer simulation methods are used in hydrogeology. However, both solving analytical equations and conducting of the migration process modelling by numerical methods require, apart from defining the boundary and initial conditions, the knowledge of hydrogeological parameter values. The aim of the research was to work out a method, which would allow identifying the hydrogeological parameters of water filtration and pollutants migration (achieving the parameter values) required to predict the pollutants transport in a groundwater porous medium. During the research the parameters appearing in a mathematical description of such processes as advection, dispersion and sorption were taken into account. The scope of research The research procedure included two basic stages. First the planned sequences of column experiments in laboratory conditions were conducted. The eighteen identification experiments were done by means of an apparatus called a column sorptiometer SK-2000 (Fig. 3.1, Phot. 3.2–3.3). The experiments involved the exploration of chosen substances migration through the ground samples (40 mm wide and 100mmhigh). The experiments were carried out with three kinds of natural grounds (coarse sand, semi-coarse sand and fine sand) for three types of solutions (Fig. 1.2– see below), all of which included selected ions performing as tracers. Chloride ions were used as a conservative tracer undergoing advection and dispersion processes. Lithium ions and ammonium ions were treated as the sorbed tracers undergoing advection, dispersion and sorption processes. For each of the tracers a continuous injection and a short injection of solution were applied (Fig. 2.11, Fig. 2.13). As a result of these experiments the jump and the impulse breakthrough curves of the tracer were accordingly registered. In all 18 breakthrough curves were registered (Fig. 4.3–4.18). In the course of the experiments selected parameters as a pHvalue, a temperature and a flow rate were monitored. After completing the laboratory research, in the second stage of work the registered breakthrough curves were interpreted by the numerical method. The eighteen numerical models of the filtration column were constructed by means of Visual MODFLOW Pro v.3.1 and MT3D99 programs. Each experiment had a separate model, which reflected the geometry of a ground sample in a 1:1 scale and simulated the conditions of the laboratory experiment (Fig. 5.2–5.3). The hydrodynamic parameters’ values were examined on the basis of the measurements taken during laboratory research as well as on the basis of figures resulting from porosimetric research. The migration parameters’ values were searched in the process of individual model calibration. The calibration of the model was carried out by comparing the calculated breakthrough curves to experimental ones (Fig. 5.5). The calibration process was carried out by applying the consecutive approximation method until the assumed compatibility criteria were met. As the result of the applied investigation procedure, hydrodynamic dispersion and sorption parameters were determined (Tab. 5.8–5.10). Calibration correctness was proved by additional analytical calculations, which enabled estimating hydrogeological parameters’ values (Fig. 5.8). The research results As the result of the laboratory and model research, the method that allows identifying the chosen migration parameters necessary for predicting the pollutants transport in a groundwater porous medium has been worked out. The research procedure presented in the paper concerns the identification experiments carried out in laboratory conditions and enables obtaining parameters’ values in the laboratory scale. As the result of numerical model calibration a longitudinal dispersivity value αL (for a sample scale) and a distribution coefficient Kd for a linear sorption isotherm were obtained. The hypothesis of the possibility of identifying pollutants migration parameters in a well and medium permeable porous medium by the method of the column experiment modelling was proved. The identification method shown in this work has its limitations, which result from the assumed advection dispersion and sorption scheme of migration process. In the course of the research it was confirmed that the reliability of the obtained results is strongly dependent on recognizing the processes occurring during ions migration through a given medium as well as on determining precisely the parameter values measured in an identification experiment. During numerical model calibration the particularly big influence of the permeability coefficient k and the effective porosity na values on the obtained result was registered. On the basis of the research done on the identification of pollutants migration parameters in a groundwater porous medium, the following practical conclusions can be drawn: – The application of 3-D numerical solutions enables simulating spatial character of examining migration processes and it allows avoiding excessively complicated analytical solutions. – Making use of the obtained research results for predicting migration processes in a bigger scale requires recalculating parameters’ values onto a forecast model scale. On the basis of the research one may expect that the presented identification procedure can be also applied when the identification experiments are car- ried out in outdoor conditions, i.e. in a local or even regional scale. The numerical model can refer to the selected fragment of the research area, maintaining its representativeness, with no necessity of changing a scale. The parameters’ values determined by a numerical model can be entered into a proper forecast model, designed in the same computer program. Further research will be carried out towards the possibility of using the developed method for identifying selected migration parameters in a local scale, better recognition of the conditions of an identification experiment as well as the algorythmization of a model calibration process.

Słowa kluczowe

PL

migracja zanieczyszczeń; wody podziemne; środowisko hydrogeologiczne; zanieczyszczenia wód; eksperyment kolumnowy

EN

pollutants migration; groundwater; hydrogeology; groundwater pollution; column experiment

• Wydawca: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza. Instytut Geologii
• Czasopismo: Geologos
• Rocznik: 2006
• Tom: Vol. 9 Monographiae 3
• Strony: 5--97
• Opis fizyczny: Bibliogr. 152 poz.

Twórcy

autor

Okońska M.

• Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Wydział Nauk Geograficznych i Geologicznych, Zakład Hydrologii i Gospodarki Wodnej, ul. Dzięgielowa 27, 61-680 Poznań, Poland

Bibliografia

• Adamczyk A.F., Witczak S., 1985: Warunki migracji chromu w utworach żwirowo-piaszczystych na przykładzie tarasu rzeki Ropy. [W:] Mat. Konf. Aktualne problemy hydrogeologii. Wyd. AGH, Krakow, s. 443–452.
• Anghel I., Turin H.J., Reimus P.W., 2002: Lithium sorption to Yucca Mountain tuffs. Applied Geochemistry 17: 819–824.
• Apak R., Tutem E., Hugul M., Hizal J., 1998: Heavy metal cation retention by unconventional sorbents (red muds and fly ashes). Wat. Res. 32 (2): 430–440.
• Appelo C.A.J., Postma D., 1999: Geochemistry, groundwater and pollution. A.A. Balkema, Rotterdam, Brookfield.
• Attinger S., Dentz M., Kinzelbach W., 2004: Exact transverse macro dispersion coefficients for transport in heterogeneous porous media. Stochastic Environmental Research and Risk Assessment 18 (1): 9–15.
• Bailey S.E., Olin T.J., Bricka R.M., Adrian D.D., 1999: A review of potentially low-cost sorbents for heavy metals. Wat. Res. 33 (11): 2469–2479.
• Barałkiewicz D., 2001: Aspekty metodyczne i specjacyjne oznaczania pierwiastkow śladowych w wodzie metodą atomowej spektrometrii absorpcyjnej. Wyd. Nauk. UAM, Poznań.
• Barałkiewicz D., Siepak J., 2000: Lithium Migration from a Furnace Waste Dump Site to Underground and Surface Waters. Chem. Environ. Res. 9 (3–4): 229–234.
• Barrow N.J., 1978: The description of phosphate adsorption curves. J. Soil Science 29: 447–462.
• Basta N.T., Tabatabai M.A., 1992: Effect of cropping systems on adsorption of metals by soils: II. Effect of pH. Soil Science 153 (3): 195–204.
• Baumann T., Muller S., Niessner R., 2002: Migration of dissolved heavy metal compounds and PCP in the presence of colloids through a heterogeneous calcareous gravel and a homogeneous quartz sand – pilot scale experiments. Wat. Res. 36: 1213–1223.
• Bear J., 2004: Mathematical models of flow and contaminant transport in saturated porous media. [In:] Kubik J., Kaczmarek M., Murdoch I. (ed.) Modelling Coupled Phenomena in Saturated Porous Materials. IPPT, PAN, Warsaw, Bydgoszcz, pp. 89–175.
• Behrens H., Seiler K.P., 1981: Fieldtest on propagation of conservative tracersin fluwioglacial gravels of Upper Bavaria. Studies in Environmental Science 17: 649–657.
• Bolewski A., Parachoniak W., 1974: Petrografia. Wyd. Geol., Warszawa.
• Brown D.G., Stencel J.R., Jaffe P.R., 2002: Effects of porous media preparation on bacteria transport through laboratory columns. Wat. Res. 36: 105–114.
• Celik M.S., Ozdemir B., Turan M., Koyuncu I., Atesok G., Sarikaya H.Z., 2001: Removal of ammonia by natural clay minerals using fixed and fluidised bed column reactors. Water Science and Technology: Water Supply 1 (1): 81–88.
• Christensen J.B., Jensen D.L., Christensen T.H., 1996: Effect of dissolved organic carbon on the mobility of cadmium, nickel and zinc in leachate polluted groundwater. Wat. Res. 30 (12): 3037–3049.
• Christensen T.H., Astrup T., Boddum J.K., Ostergaard-Hansen B., Redemann S., 2000: Copper and zinc distribution coefficients for sandy aquifer materials. Wat. Res. 34 (3): 709–712.
• Christophi Ch.A., Axe L., 2000: Competition of Cd, Cu and Pb adsorption on goethite. J. Environmental Engineering 126 (1): 66–74.
• Dąbrowski A., 2001: Adsorption – from theory to practice. Advances in Colloid and Interface Science 93: 135–224.
• Dojlido J., 1987: Chemia wody. Wyd. Arkady, Warszawa.
• Domenico P.A., Schwartz F.W., 1998: Physical and Chemical Hydrogeology. John Wiley & Sons, New York, Chichester, Weinheim, Brisbane, Toronto, Singapore.
• Elbanowska H., Zawadzka H., Zerbe J., 1979: Metodyka fizyczno-chemicznego badania wod podziemnych. Wyd. Geol., Warszawa.
• Elbanowska H., Zerbe J., Siepak J., 1999: Fizyczno-chemiczne badania wod. Wyd. Nauk. UAM, Poznań.
• Elliott H.A., Liberati M.R., Huang C.P., 1986: Competitive adsorption of heavy metals by soil. J. Environmental Quality 15 (3): 214–219.
• Fetter C.W., 2001: Applied Hydrogeology. Prentice Hall, Upper Saddle River, New Jersey. Fohrmann G., Małoszewski P., Seiler K.-P., 2001: Experimental determination of the copper & antimony mobility in calcareous and none-calcareous aquifer sediments in columns and 1-D reactive transport modeling. [In:] Seiler K.-P., Wohnlich S. (ed.) New Approaches Characterizing Groundwater Flow. Wyd. A.A.Balkema, Lisse, pp. 315–319.
• Franek A., 2004: Parametry migracji jonu amonowego NH4+ przez złoża piaszczyste. Praca magisterska. Arch. UAM, Poznań.
• Freeze R.A., Cherry J.A., 1979: Groundwater. Prentice Hall, Englewood Cliffs N.J. Fresenius W., Quentin K.E., Schneider W. (ed.), 1988: Water Analysis. A practical Guide of Physico-Chemical, Chemical and Microbiological Water Examination and Quality Assurance. Springer-Verlag, Berlin, Heidelberg, New York, London, Paris, Tokio.
• Gabaldon C., Marzal P., Ferrer J., Seco A., 1996: Single and competitive adsorption of Cd and Zn onto a granular activated carbon. Wat. Res. 30 (12): 3050–3060.
• Garabedian S.P., Leblanc D.R., Gelhar L.W., Celia M.A., 1991: Large-scale natural gradient tracer test in sand and gravel, Cape Cod, Massachusetts, 2. Analysis of spatial moments for a nonreactive tracer. Wat. Resour. Res. 27 (5): 911–924.
• Gonet S., Szymura I., Wiśniewski W., 1986: Wpływ składu frakcyjnego prochnicy na sorpcję jonow miedzi i cynku. Roczniki Gleboznawcze, t. XXXVII, nr 1, Warszawa, s. 101–108.
• Gorski J., 1979: Własności filtracyjne luźnych okruchowych utworow wodonośnych. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa.
• Grabowska-Olszewska B. (red.), 1990: Metody badań gruntow spoistych. Wyd. Geol., Warszawa.
• Gruszczyński T., 2004: Modyfikacja metody dynamicznej wyznaczania wspołczynnika opóźnienia dla matematycznego opisu migracji substancji rozpuszczonych w wodach podziemnych. Rozprawa doktorska. Arch. UW, Warszawa.
• Gruszczyński T., Małecki J.J, 2002: Zastosowanie modelu numerycznego do wyznaczania stałych rownania Langmuira na podstawie doświadczenia dynamicznego. Prz. Geol. 50 (10/2): 999–1003.
• Harbaugh A.W., 1990: A computer program for calculating subregional water budget using results from the USGS Modular Three-dimensional Finite-difference Ground-water Flow Model. OFR 90–392.
• Harbaugh A.W., Banta E.R, Hill M.C., McDonald M.G., 2000: MODFLOW-2000, the U.S. geological survey modular. Ground-water model – user guide to modularization. Concepts and the ground-water flow process. U.S. Geological Survey.
• Harbaugh A.W., McDonald M.G., 1996: User’s documentation for MODFLOW-96, an update to the USGS Modular Three-dimensional Finite-difference Ground-water Flow Model. OFR 96–485.
• Helios-Rybicka E., Kyzioł J., 1991: Badania sorpcji/desorpcji Zn, Cu, Pb i Cd przez minerały ilaste w zestawie wielokomorowym. [W:] Mat. Konf. Geologiczne aspekty ochrony środowiska. Wyd. AGH, Krakow.
• Hem J.D., 1970: Study and Interpretation of the Chemical Characteristic of Natural Water. Geol. Surv. Wat. Supp. Pap. 1473.
• Hendry M.J., Lawrence J.R., Małoszewski P., 1997: The role of sorption in the transport of Klebsiella oxytoca through saturated silica sand. Ground Water 35 (4): 574–584.
• Hendry M.J., Lawrence J.R., Małoszewski P., 1999: Effects of velocity on the transport of two bacteria through saturated sand. Ground Water 37 (1): 103–112.
• Hermanowicz W., Dożańska W., Dojlido J., Koziorowski B., Zerbe J., 1999: Fizyczno-chemiczne badanie wody i ściekow. Wyd. Arkady, Warszawa.
• Hwang I., Ha H.C., Kim D.J., 2001: Mobility and adsorption of Zinc in a sandy soil under variable pH. [In:] Seiler K.-P., Wohnlich S. (ed.) New Approaches Characterizing Groundwater Flow. Wyd. A.A. Balkema, Lisse, pp. 111–115.
• Janczarek K., Malina G., 2003: Wybrane modele matematyczne migracji zanieczyszczeń w strefie saturacji. [W:] Piekarek-Jankowska H., Jaworska-Szulc B. (red.) Wspołczesne Problemy Hydrogeologii, t. XI, cz. 1. Wyd. WBWiIŚ Polit. Gd., Gdańsk, s. 309–317.
• Jinadasa K.B.P.N., Dissanayake C.B., Weerasooriya S.V.R., 1995: Sorption of toxic metals on goethite: study of cadmium, lead and chromium. Intern. J. Environmental Studies 48: 7–16.
• Kabaciński M., Zerbe J., Sobczyński T., Siepak J., 1997: Wpływ antropopresji na wody gruntowe na obszarze wojewodztwa poznańskiego i miasta Poznania. Wyd. Sorus, Poznań.
• Kabata-Pendias A., Pendias H., 1979: Pierwiastki śladowe w środowisku biologicznym. Wyd. Geol., Warszawa.
• Kaźmierczak-Wijura Z., 1997: Analiza transportu zanieczyszczeń na podstawie dwuwymiarowego modelu ustalonego przepływu wod podziemnych. [W:] Gorski J., Liszkowska E. (red.) Wspołczesne Problemy Hydrogeologii, t. VIII, Wyd. Wind, Wrocław, s. 79–93.
• Kehew A.E., 2001: Applied Chemical Hydrogeology. Prentice Hall, Upper Saddle River, New Jersey.
• Kinniburgh D.G., 1986: General purpose adsorption isotherms. Environ. Sc. Technol. 20: 895–904.
• Kinzelbach W., 1986: Groundwater modeling. Elsevier, Amsterdam, Oxford, New York, Tokyo.
• Kjoller C., Postma D., Larsen F., 2004: Groundwater acidification and the mobilization of trace metals in a sandy aquifer. Environ. Sci. Technol. 38 (10): 2829–2835.
• Kleczkowski A.S. (red.), 1984: Ochrona wod podziemnych. Wyd. Geol., Warszawa.
• Kleczkowski A.S. (red.), 1994: Metodyczne podstawy ochrony wod podziemnych. Wyd. AGH, Krakow.
• Kleczkowski A.S. (red.), 1999: Prędkość migracji zanieczyszczeń przez strefę aeracji na podstawie badań polowych i laboratoryjnych. Projekt badawczy KBN nr 9 T12B 012 10. Wyd. AGH, Krakow.
• Klinger R., Wagner B., 2001: Investigation of the mobility of Cd, Cu and Ni in the unsaturated zone by batch studies column experiments and modeling. [In:] Seiler K.-P., Wohnlich S. (ed.) New Approaches Characterizing Groundwater Flow. A.A.Balkema, Lisse,
• pp. 543–547.
• Konieczyńska M., Nałęcz T., 1999: Wybrane wskaźniki zanieczyszczeń wod podziemnych w aglomeracjach miejsko-przemysłowych Polski. [W:] Krajewski S., Sadurski A. (red.) Wspołczesne Problemy Hydrogeologii, t. IX. Wyd. IG, Warszawa, INFOMAX, Kielce, s. 147–151.
• Kowal A., Świderska-Broż M., 1996: Oczyszczanie wody. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, Wrocław.
• Krajnow S.R., 1973: Geochimija redkich elementow v podzemnych vodach. Izd. Nedra, Moskva.
• Kyzioł J., 1994: Minerały ilaste jako sorbenty metali ciężkich. Prace i Studia 43, Wyd. PAN, Wrocław, Warszawa, Krakow.
• Kyzioł J., 2002: Sorpcja i siła wiązania wybranych jonow metali ciężkich z substancją organiczną (na przykładzie torfow). Wyd. IPIŚ PAN.
• Leblanc D.R., 1991: Large-scale natural gradient tracer test in sand and gravel, Cape Cod, Massachusetts, 1. Experimental design and observed tracer movement. Wat. Resour. Res. 27 (5): 895–910.
• Leighton I.R., Forster C.F., 1997: The adsorption of heavy metals in an acidogenic thermophilic anaerobic reactor. Wat. Res. 31 (12): 2969–2972.
• Liszkowska E., 2001: Sorpcja metali ciężkich na mieszankach kwarcowo-glaukonitowych w świetle badań laboratoryjnych. [W:] Bocheńska T., Staśko S. (red.) Wspołczesne Problemy Hydrogeologii, t. X, cz. 1. Wyd. Sudety, Wrocław, s. 339–345.
• Logan J.D., 1996: Solute transport in porous media with scale-dependent dispersion and periodic boundary conditions. J. Hydrol. 184: 261–276.
• Lopez-Periago E., Nuńez-Delgado A., Diaz-Fierros F., 2000: Groundwater contamination due to cattle slurry: modelling infiltration on the basis of soil column experiments. Wat. Res. 34 (3): 1017–1029.
• Maciejewski S., Szymanko J., Witczak S., 1991: Matematyczne modelowanie migracji zanieczyszczeń w wodach podziemnych. [W:] Kleczkowski A.S. (red.) Ochrona wod podziemnych w Polsce. Stan i kierunki badań, CPBP 04.10., Ochrona i Kształtowanie Środowiska Przyrodniczego nr 56. Wyd. SGGW-AR, Warszawa, s. 189–200.
• Macioszczyk A., 1987: Hydrogeochemia. Wyd. Geol., Warszawa.
• Macioszczyk A., Dobrzyński D., 2002: Hydrogeochemia. Strefy aktywnej wymiany wod podziemnych. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa.
• Macioszczyk T., 1999: Matematyczne podstawy opisu ruchu i migracji wod podziemnych dla modelowania i sterowania ich zasobami. Biuletyn PIG 388: 157–178.
• Mackin J.E., Aller R.C., 1984: Ammonium adsorption in marine sediments. Limnology and Oceanography 29 (2): 250–257.
• Malina G., 1997: Migracja plamy zanieczyszczeń ropopochodnych w ośrodku porowym. [W:] Gorski J., Liszkowska E. (red.) Wspołczesne Problemy Hydrogeologii, t. VIII. Wyd. Wind, Wrocław, s. 291–295.
• Małecki J.J., Nawalany M., Witczak S., Gruszczyński T., 2006: Wyznaczanie parametrow migracji zanieczyszczeń w ośrodku porowatym dla potrzeb badań hydrogeologicznych i ochrony środowiska. UW Wydział Geologii, Warszawa.
• Małoszewski P., 1978: Prognozowanie ruchu zanieczyszczeń w wodach podziemnych. RAP. IFTJ AGH, 1035/PM Krakow.
• Małoszewski P., 1999: Mathematische Modelle fur lineare Sorptions- und Desorptionsvorgange. GSF Institut, Munchen (maszynopis).
• Małoszewski P., Moser H., Stichler W., Trimborn P., 1995: Isotope hydrology investigations in large refuse lysimeters. J. Hydrol. 167: 149–166.
• Małoszewski P., Zuber A., 1990: On the parameter estimation from artificial tracer experiments. IAHS Publ. 195: 53–62.
• Małoszewski P., Zuber A., 1992: On the calibration and validation of mathematical models for the interpretation of tracer experiments in groundwater. Adv. in Water Resources 15: 47–62.
• Małoszewski P., Zuber A., Bedbur E., 1998: Transport parameters of some herbicides determined from a tracer test. IAHS Publ. 250: 529–535.
• Maraqa M.A., 2000: Sorption distribution coefficients: Discrepancy between batch and column techniques. Geoengineering in arid Lands. Developments in arid regions research 1: 403–409.
• Marciniak M., 1999: Identyfikacja parametrow hydrogeologicznych na podstawie skokowej zmiany potencjału hydraulicznego. Metoda PARAMEX. Wyd. Nauk. UAM, Poznań.
• Marciniak M., 2004: Eksperyment identyfikacyjny oraz model parametryczny jako narzędzia identyfikacji parametrow hydrogeologicznych. [W:] Gurwin J., Staśko S. (red.) Hydrogeologia. Modelowanie przepływu wod podziemnych. Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław, s. 161–173.
• Marciniak M., Gorski J., Kaniecki A., 1999: Uniwersalny permeametr kolumnowy UPK–99. [W:] Krajewski S., Sadurski A. (red.) Wspołczesne Problemy Hydrogeologii, t. IX. Wyd. IG, Warszawa, INFOMAX, Kielce, s. 467–470.
• Marciniak M., Gorski J., Kaniecki A., Gruszczyński T., Małecki J.J., 2001: Aparat do laboratoryjnego oznaczania wybranych parametrow sorpcji. [W:] Bocheńska T., Staśko S. (red.) Wspołczesne Problemy Hydrogeologii, t. X, cz. 2. Wyd. Sudety, Wrocław, s. 469–471.
• Matschullat J., Tobschall H.J., Voigt H.J., 1997: Geochemie und Umwelt. Relevante Prozesse in Atmo-, Pedo- und Hydrosphare. Springer-Verlag, Berlin, Heidelberg.
• McDonald M.G., Harbaugh A.W., 1988: A Modular Three-Dimensional Finite-Difference Ground-Water Flow Model. USGS TWRI Chapter 6-A1.
• Michałowski S., Wańkowicz K., 1999: Termodynamika procesowa. Wyd. Nauk.-Tech., Warszawa.
• Mikołajkow J., 2001: Modelowe badania kolumnowe migracji zanieczyszczeń w strefie aeracji. [W:] Bocheńska T., Staśko S. (red.) Wspołczesne Problemy Hydrogeologii, t. X, cz. 1. Wyd. Sudety, Wrocław, s. 365–370.
• Myślińska E., 1996: Leksykon gruntoznawstwa. Wyd. PIG, Warszawa.
• Myślińska E., 1998: Laboratoryjne badania gruntow. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa.
• Namieśnik J., Łukasiak J., Jamrogiewicz Z., 1995: Pobieranie probek środowiskowych do analizy. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa.
• Nawalany M., 1984: Wody podziemne w ujęciu teorii systemow dynamicznych. Budownictwo 86. Wyd. Polit. Warsz., Warszawa.
• Nawalany M., 1999: Zagadnienie skali w hydrogeologii. Biul. PIG 388: 179–190.
• Nawrocki J., Biłozor S. (red.), 2000: Uzdatnianie wody. Procesy chemiczne i biologiczne. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, Poznań.
• Nitzsche O., Vereecken H., 2002: Modeling Sorption and Exchange Processes in Column Experiments and Large Scale Field Studies. Mine Water and the Environment 21: 15–23.
• Nuńez-Delgado A., Lopez-Periago E., Diaz-Fierros-Viqueira F., 1997: Breakthrough of inorganic ions present in cattle slurry: soil column trials. Wat. Res. 31 (11): 2892–2898.
• Okońska M., 2005a: Identyfikacja parametrow migracji zanieczyszczeń w porowym ośrodku wodonośnym metodą zmiany koncentracji znacznika. Rozprawa doktorska. Arch. UAM, Poznań.
• Okońska M., 2005b: Identyfikacja parametrow migracji jonow litu przez złoże piaszczyste na podstawie tarowania modelu kolumny filtracyjnej. [W:] Sadurski A., Krawiec A. (red.) Wspołczesne Problemy Hydrogeologii, t. XII. Wyd. Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń, s. 523–529.
• Okońska M., Kasztelan D., Marciniak M., 2004: Uwarunkowania dyskretyzacji obszaru dla modelu migracji znacznikow przez probkę gruntu. [W:]Gurwin J., Staśko S. (red.) Hydrogeologia. Modelowanie przepływu wod podziemnych. Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław, s. 185–195.
• Orzechowski Z., Prywer J., Zarzycki R., 2001: Mechanika płynow w inżynierii środowiska. Wyd. Nauk.-Techn., Warszawa.
• Osmęda-Ernst E., 1991: Wybrane metody badań migracji substancji zanieczyszczających (badania laboratoryjne). [W:] Kleczkowski A.S. (red.) Ochrona wod podziemnych w Polsce. Stan i kierunki badań, CPBP 04.10., Ochrona i Kształtowanie Środowiska Przyrodniczego nr 56. Wyd. SGGW-AR, Warszawa, s. 217–238.
• Osmęda-Ernst E., Witczak S., 1991a: Niektore problemy związane z laboratoryjnymi badaniami parametrow migracji metali ciężkich w wodach podziemnych. Zeszyty Naukowe AGH nr 1367, z. 31: 9–27.
• Osmęda-Ernst E., Witczak S., 1991b: Parametry migracji wybranych zanieczyszczeń w wodach podziemnych. [W:] Kleczkowski A.S. (red.) Ochrona wod podziemnych w Polsce. Stan i kierunki badań, CPBP 04.10., Ochrona i Kształtowanie Środowiska Przyrodniczego nr 56. Wyd. SGGW-AR, Warszawa, s. 201–216.
• Ościk J., 1979: Adsorpcja. PWN, Warszawa.
• Paderewski M.L., 1999: Procesy adsorpcyjne w inżynierii chemicznej. Wyd. Nauk.-Tech., Warszawa.
• Pauwels H., Brach M., Fouillac Ch., 1995: Study of Li+ adsorption onto polymeric aluminium (III) hydroxide for application in the treatment of geothermal waters. Colloids and Surfaces A: Physicochemical and Engineering Aspects 100: 73–82.
• Pazdro Z., Kozerski B., 1990: Hydrogeologia ogolna. Wyd. Geol., Warszawa.
• Perelman A.J., 1971: Geochemia krajobrazu. Wyd. PWN, Warszawa.
• Peters D., 1989: Der Einflus hydraulischer und sedimentologischer Eigenschaften gleichformiger Sande auf die Filtration ausgewahlter Bakterienarten. Berichte-Reports 29, Geol.-Palaot. Inst. Univ. Kiel.
• Polański A., Smulikowski K., 1969: Geochemia. Wyd. Geol., Warszawa.
• Ptak T., Liedl R., 2001: Modelling of reactive contaminant transport in hydraulically and hydrogeochemically heterogeneous aquifers. [In:] Seiler K.-P., Wohnlich S. (ed.) New Approaches Characterizing Groundwater Flow. A.A. Balkema, Lisse, pp. 381–384.
• Rembeza L., 1998: Przepływy wody i zanieczyszczeń w gruncie. Analityczne metody rozwiązań. Wyd. AR, Poznań.
• Rouquerol F., Rouquerol J., Sing K., 1999: Adsorption by Powders and Porous Solids. Principles, Methodology and Applications. Academic Press, San Diego, London, Boston, New York, Sydney, Tokyo, Toronto.
• Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 19 listopada 2002 r. w sprawie wymagań dotyczących jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi. Dz. U. z dnia 5 grudnia
• 2002 r.
• Soderstrom T., Stoica P., 1997: Identyfikacja systemow. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa.
• Sarbak Z., 2000: Adsorpcja i adsorbenty. Teoria i zastosowanie. Wyd. Nauk. UAM, Poznań.
• Schweich D., Sardin M., 1981: Adsorption, partition, ion exchange and chemical reaction in batch reactors or in columns – a review. J. Hydrol. 50: 1–33.
• Seron A., Benaddi H., Beguin F., Frackowiak E., Bretelle J.L., Thiry M.C., Bandosz T.J., Jagiello J., Schwarz J.A., 1996: Sorption and desorption of lithium ions from activated carbons. Carbon 34 (4): 481–487.
• Shashikala A.R., Raichur A.M., 2002: Role of interfacial phenomena in determining adsorption of Bacillus polymyxa onto hematite and quartz. Colloids and Surfaces B: Biointerfaces 24: 11–20.
• Siepak J. (red.), 1992: Fizyczno-chemiczna analiza wod i gruntow. Wyd. Nauk. UAM, Poznań.
• Słownik hydrogeologiczny, 2002. Dowgiałło J., Kleczkowski A.S., Macioszczyk T., Rożkowski A. (red.). Wyd. PIG, Warszawa.
• Soliman M.M., LaMoreaux P.E., Memon B.A., Assaad F.A., LaMoreaux J.W., 1998: Environmental Hydrogeology. Lewis Publishers, Boca Raton, London, New York, Washington.
• Sposito G., 1998: Scale dependence and scale invariance in hydrology. Cambridge University Press, Cambridge, New York.
• Such P., 2002: Wykorzystanie porometrii rtęciowej w analizie przestrzeni porowej skał zbiornikowych. Prace Instytutu Gornictwa Naftowego i Gazownictwa 113, Krakow.
• Such P., Leśniak G., 2003: Parametry przestrzeni porowej skał. Prace Instytutu Gornictwa Naftowego i Gazownictwa 119, Krakow.
• Suzuki M., 1997: Role of adsorption in water environment processes. Wat. Sci. Tech. 35 (7): 1–11.
• Szwarcew S.L., 1978: Gidrogeochimija zony gipergeneza. Izg. Nedra, Moskva.
• Świderska-Broż M., 1985: Usuwanie wybranych metali ciężkich w procesie sorpcji. Monogr. 34, cz. II. Wyd. Polit. Krak., Krakow, s. 237–245.
• Trivedi P., Axe L., Dyer J., 2001: Adsorption of metal ions onto goethite: Single-adsorbate and competitive systems. Colloids and Surfaces A: Physicochemical and Engineering Aspects 191 (1–2): 107–121.
• Turek S. (red.), 1971: Poradnik hydrogeologa. Wyd. Geol., Warszawa.
• Twardowska I., Janta-Koszuta K., Kyzioł J., 1997: Sorpcja i desorpcja cynku w gruntach piaszczysto-żwirowych strefy saturacji. [W:] Gorski J., Liszkowska E. (red.) Wspołczesne Problemy Hydrogeologii, t. VIII. Wyd. Wind, Wrocław, s. 315–318.
• Twardowska I., Kyzioł J., 2003: Sorption of metals onto natural organic mater as a function of complexation and adsorbent-adsorbate contact mode. Environment International 28: 783–791.
• van Kooten J.J.A., 1996: A method to solve the advection-dispersion equation with a kinetic adsorption isotherm. Advances in Water Resources 19 (4): 193–206.
• Villaescusa I., Fiol N., Martinez M., Miralles N., Poch J., Serarols J., 2004: Removal of copper and nickel ions from aqueous solutions by grape stalks wastes. Wat. Res. 38: 992–1002.
• Visual MODFLOW Pro. User’s Manual. Waterloo Hydrogeologic Inc., 2002.
• Wacławski M., 1999: Geologia inżynierska i hydrogeologia. Cz. II. Hydrogeologia. Wyd. Polit. Krak., Krakow.
• Wieczorek M., 2003: Ocena wartości wspołczynnika filtracji oznaczonego za pomocą uniwersalnego permeametru kolumnowego UPK-99. [W:] Piekarek-Jankowska H., Jaworska-Szulc B. (red.) Wspołczesne Problemy Hydrogeologii, t. XI, cz. 1. Wyd. WBWiIŚ Polit. Gd., Gdańsk, s. 475–480.
• Witczak S., 1984: Ocena laboratoryjnych metod określania parametrow migracji zanieczyszczeń. [W:] Mat. Symp. Metody badania wod podziemnych i ich użytkowania i ochrony, Tuczno.
• Witczak S., Adamczyk A., 1994: Katalog wybranych fizycznych i chemicznych wskaźnikow zanieczyszczeń wod podziemnych i metod ich oznaczania. Bibl. Monit. Środ., t. 1, Warszawa.
• Witczak S., Adamczyk A., 1995: Katalog wybranych fizycznych i chemicznych wskaźnikow zanieczyszczeń wod podziemnych i metod ich oznaczania. Bibl. Monit. Środ., t. 2, Warszawa.
• Witczak S., Żurek A., 1994: Wykorzystanie map glebowo-rolniczych w ocenie ochronnej roli gleb dla wod podziemnych. [W:] Kleczkowski A.S. (red.) Metodyczne podstawy ochrony wod podziemnych. AGH, Krakow, s. 155–177.
• Wolborska A., Pustelnik P., 1996: A simplified method for determination of the break-through time of an adsorbent layer. Wat. Res. 30 (11): 2643–2650.
• Xu M., Eckstein Y., 1995: Use of weighted least-squares method in evaluation of the relationship between dispersivity and field scale. Ground Water 33 (6): 905–908.
• Yavuz O., Altunkaynak Y., Guzel F., 2003: Removal of copper, nickel, cobalt and manganese from aqueous solution by kaolinite. Wat. Res. 37: 948–952.
• Zairi M., Rouis M.J., 2000: Numerical and experimental simulation of pollutants migration in porous media. Bull. Eng. Geol. Env. 59: 231–238.
• Zawadzka H., Barałkiewicz D., Elbanowska H., 1980: Oznaczanie kobaltu, ołowiu, niklu, miedzi i cynku w wodach naturalnych metodą płomieniowej absorpcyjnej spektrometrii atomowej. Chem. Anal. 25: 407–415.
• Zawadzka H., Elbanowska H., Zerbe J., 1977: Ocena porownawcza wybranych metod oznaczania azotu amonowego w wodach naturalnych. Gaz, Woda i Technika Sanitarna 8: 230.
• Zheng Ch., 1996: MT3D99 a modular 3D multispecies transport simulator. User’s Guide. S.S. Papadopulos & Associates.
• Zuber A., 1991: Zastosowanie badań znacznikowych w zagadnieniach ochrony wod. [W:] Kleczkowski A.S. (red.) Ochrona wod podziemnych w Polsce. Stan i kierunki badań, CPBP 04.10., Ochrona i Kształtowanie Środowiska Przyrodniczego nr 56. Wyd. SGGW-AR, Warszawa, s. 239–252.