Pochodzenie bursztynu w opiniach polskich przyrodników do połowy XIX wieku

• Autorzy: Popiołek J.

Warianty tytułu

EN

The origin of amber in the views of polish naturalists until the middle of the 19th century

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

EN

In antiquity, views on the origin o f amber were divided, but the predominant opinion, expressed by Pliny in Naturalis Historia and by Tacitus in his Germania, was that amber originated from resin. The earliest mention of amber in Polish writing appeared in herbals in the 16th century. Their authors, Stefan Falimirz and Hieronim Spiczyński, also held the veiw that amber was tree resin. In the 16th and 17th centuries, many European scholars came to believe that amber was of non-organic origin and constituted a kind of bituminous substance that flowed out of the ground and solidified on its suface or at the bottom of the sea. As evidence for the idea, they cited the flammability of amber, as well as the false claim that it is malleable immediatley after being extracted from the earth or the sea, and hardens only some time afterwards. The view on the non-organic origin of amber was adopted by Polish authors: Jan Jonston, Wojciech Tylkowski, Gabriel Rzączyński, and Krzysztof Kluk. A key factor involved was the authority enjoyed by such European scholars as Georgius Agricola, Andreas Aurifaber, Girolamo Cardano, and Anselmius Boethius de Boodt. The first decades on the 19th century saw a return to the theory according to which amber originated from the resin of trees. This radical change in views on amber was due largely to analyses of its chemical composition, which showed its similarity to resins, as well as geological research pointing to the cooccurrence of vegetable residue together with amber. The vegetable origin of amber was supported by the chemists F.J. John and J.J. Berzelius. Among Polish investigators of amber, Michał Bonawentura Potulicki, who conducted experiments on the hardening of resins, was the first to support this view. The geologist Gotlieb Pusch came to the same conclusion in the course o f his research on sediments in which amber was found. The last researcher to consider amber to be a bituminous substance was Stanisław Staszic. There were no doubts as to organic origin of amber in the minds of the authors of two monographs devoted to amber (both entitled O bursztynie [ On amber]), Jan Fryer (1833) and Jozef Haczewski (1838). The only moot point was the species of the tree from which amber originated. In fact, that has remained an open question up to the present day.

Słowa kluczowe

PL

bursztyn; przyrodnicy; żywica

EN

amber; naturalists; resin

• Wydawca: Instytut Historii Nauki im. L. i A. Birkenmajerów Polskiej Akademii Nauk
• Czasopismo: Kwartalnik Historii Nauki i Techniki
• Rocznik: 2005
• Tom: R. 50, nr 3/4
• Strony: 135--148
• Opis fizyczny: Bibliogr. 39 poz.

Twórcy

autor

Popiołek J.

• Muzeum Ziemi PAN Warszawa

Bibliografia

• Józef Haczewski: O bursztynie. „Sylwan. Zbiór Nauk i Urządzeń Leśnych i Łowieckich" 1838 nr 1-2 s. 221.
• Naturalis Historia XXXVII, 42. W: J. Kolendo: Miejsca występowania bursztynu według Pliniusza Starszego. Aneks 2: Pliniusz Starszy: Naturalis Historia. Informacje o bursztynie. Tłum. M. Borowska i K. Holzman. „Prace Muzeum Ziemi" 1985 Z. 37 s. 21.
• Germania Kaja Korneliusza Tacyta. Tłum. A.S. Naruszewicz.Kraków 1861 s. 76.
• Teofrast: O 5 kamieniach. W: Pisma wybrane. Tom 1. Przekład i opracowanie D. Gromska i J. Schnayder. PWN, Warszawa 1963 s.174.
• Stefan Falimirz: O ziołach i mocy ich. Kraków 1534 list 54;
• Hieronim Spiczyński: O ziołach. Kraków 1556 list 169.
• B. Kosmowska-Ceranowicz,T. Pietrzak: Z dziejów rozwoju wiedzy o znaleziskach bursztynu i ich prezentacji na mapach dawnych i współczesnych. „Prace Muzeum Ziemi" 1985 Z. 37 s. 30-31.
• Marcin Kromer: Polska, czyli o położeniu, ludności, obyczajach, urzędach i sprawach publicznych Królestwa Polskiego księgi dwie [1578]. Tłum. S. Kazikówski. Pojezierze, Olsztyn 1977 s. 31-32.
• Szymon Starowolski: Polska albo opisanie położenia Królestwa Polskiego [1632]. Tłum. A. Piskadło . Wydawnictwo Literackie, Kraków 1976 s. 106.
• Gabriel Rzączyński: Historia naturalis curiosa Regni Poloniae. Sandomiriae 1721 s. 181.
• Jan Jonston: Thaumatografia naturalis. Amsterdami 1632 s. 136.
• Jan Jonston: Notitia regni mineralis seu subterraneorum catalogus. Lipsiae 1661 s. 28.
• T. Bieńkowski: Polscy przedstawiciele „scientia curiosa". „Rozprawy z Dziejów Oświaty" 1987 T. 30 s. 5-32.
• Wojciech Tylkowski: Pars tertia physicae. De meteoris seu meteorologia curiosa. Olivae 1680 s. 247.
• Wojciech Tylkowski: Physicae curiosae pars octava. Olivae 1682 s. 220 (tłum. A. Zawadzka).
• T. Bieńkówski: Wokół XVH-wiecznych polemik przyrodniczych. „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki" 2001 R. 46 nr 1 s. 29-39.
• M.B. Valentinusa i J.C. Beckera: Historia simplicium reformata. Francofourti ad Moenum 1716.
• Philipp Jacob Hartmann : Siiccincta succini Prussici historia et demonstratio. Berolini 1699 s. 12-13.
• Krzysztof Kluk: Rzeczy kopalnych osobliwie zdatniejszych szukanie, poznanie i zażycie. T. 1. Warszawa 1781 s. 202.
• Józef Lisikiewicz: Fizyka. T. 2. Historia naturalna zawierająca wiadomości o rzeczach kopalnych. Sandomierz 1781 s. 40.
• H. Masicka: Przegląd niektórych ważniejszych metod badawczych bursztynu. „Pomorania Antiqua" 1975 T. 6 s. 356.
• Niektóre postrzeżenia p. Berzeliusa nad bursztynem. „Dziennik Wileński. Umiejętności i Sztuki" 1829 T. 4 s. 278-279.
• J. J. Berzeliusa spostrzeżenia nad bursztynem. „Pamiętnik Warszawski Umiejętności Czystych i Stosowanych" 1829 T. 1 s. 356-357.
• Dziennik podróży Stanisława Staszica 1789-1805. Z rękopisów wydał Cz. Leśniewski. PAU, Kraków 1931 s. 386.
• S. Leitgeber: Potuliccy. Polska Fundacja Kulturalna, Londyn 1990 s. 96.
• „Nowy Pamiętnik Warszawski" 1804 T. 16 s. 203.
• Felix Potocki: Pamięć Michała Potulickiego. „Roczniki Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk" 1810 T. 6 s. 90-91.
• S. Staszic: O ziemiorodztwie Karpatów i innych gór i równin Polski. Warszawa 1815 s. 13.
• A. Sapieha: Memoire sur les générales relatives a l'explication de quelques faits concernant la géologie de la Pologne. „Journal de Physique, de Chemie et d'Histoire Naturelle" Paris 1804. W: Z. Wójcik: Aleksander Sapieha i warszawskie środowisko przyrodnicze końca XVIII i początku XIX w. „Prace Muzeum Ziemi" 1970 Nr 15 cz. II s. 172-173 (Aneks 2: A. Sapieha: Rozprawa o ogólnych poglądach tłumaczących kilka faktów z geologii Polski).
• Stanisław Staszic : O ziemiorodztwie Karpatów i innych gór i równin Polski. Warszawa 1815 s. 282.
• Feliks Drzewiński : O ciałach organicznych we wnętrznościach ziemi zagrzebanych [rozprawa doktorska, Wilno 1813]. W: Rozprawy na stopnie naukowe z dziedziny geologii w Uniwersytecie Wileńskim w latach 1813-1830. Opr. J. Garbóws k a . „Prace Muzeum Ziemi" 1998 Nr 45 s. 93.
• Roman Symonowicz: O stanie dzisiejszym mineralogii. Wilno 1806 s. 132.
• Georg Gottlieb Pusch : Geognostische Beschreibung von Polen, so wie der übrigen Nordkarpaten-Länder. Zweiter Theil, Stuttgart und Tübingen 1836 s. 437.
• Jan Freyer: O bursztynie. Kraków 1833 s. 35.
• Życiorys Józefa Haczewskiego zamieszcza Encyklopedia powszechna (T. 11, Warszawa 1862 s. 123-124).
• Józef Haczewski: O bursztynie. „Sylwan" 1838 T. 14 s. 229.
• J. Popiołek: Ignacy Mielżyński i jego badania nad występowaniem bursztynu. „Prace Muzeum Ziemi" 2004 Nr 47 s. 83.
• Der Bernstein und die in ihm befindlichen Pflanzenreste der Vorwelt. Berlin 1845.
• Antoni Waga: O bursztynie i z czego on powstał. „Biblioteka Warszawska" 1845 T. 2 s. 88.