Nowożytne fortyfikacje zespołów klasztornych na południu i wschodzie Rzeczypospolitej, ich funkcja i skuteczność

• Autorzy: Kunkel Robert

Warianty tytułu

EN

Modern Fortifications of the Monasterial Complexes of the Southern and Eastern Lands of the Polish–Lithuanian Commonwealth: Their Function and Effectiveness

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Otaczanie zespołów klasztornych fortyfikacjami miało miejsce już w średniowieczu. Zasobne skarbce i spichlerze konwentów benedyktyńskich czy cysterskich stanowiły atrakcyjny cel rabunku zarówno dla najeźdźców, jak i pospolitych złoczyńców. Przykładający się często do wznoszenia tych umocnień władcy traktowali je na równi z miastami i cywilnymi zamkami jako elementy systemu zabezpieczenia całości państwa oraz swe czasowe siedziby podczas częstych podróży po kraju. Mnisi, jeśli okoliczności ich do tego nie zmuszały, starali się nie brać udziału w sporach ludzi świeckich. Na terenie Polski za charakterystyczny uznać można wzmocniony basztami i wieżami system obronny zabezpieczający cysterski zespół klasztorny w Sulejowie, gdzie część klauzurowa wydzielona była z całości gospodarczej zabudowy opactwa dodatkowym murem. W okresie nowożytnym szczególna sytuacja panowała na południowych i południowo-wschodnich terenach Rzeczypospolitej Obojga Narodów, gdzie większe klasztory katolickich zgromadzeń, szczególnie karmelitów, nastawione na działalność misyjną wśród ludności prawosławnej, ze względu na specyficzną sytuację polityczną pogranicza z Turcją, budowane były jako nowożytne twierdze bas- tionowe, według zmodyfikowanego modelu „palazzo in fortezza”. Karmelici, forowani przez świeżo nawróconych z prawosławia na katolicyzm kresowych magnatów, narażeni byli tam nie tylko na ataki wojsk tureckich i Tatarów, lecz również na nieskrywaną niechęć Kozaków i części miejscowej ludności chłopskiej, w przeciwieństwie do katolickiego ziemiaństwa wiernego prawosławiu. Fundatorzy zatem sytuowali często zespół klasztorny jako integralną część swego zamku, związaną z nim systemem fortyfikacji. Tak jest w Wiśniowcu i Wiśniczu, w Berdyczowie zaś klasztor zajął teren dawnego zamku. Oprócz karmelitów na założenie klasztoru na terenach Podola zdecydowali się również bracia kaznodzieje, wznosząc w XVII stuleciu otoczoną fortyfikacjami siedzibę w Podkamieniu. Autor, przedstawiając dzieje klasztorów podolskich oraz podobnie ufortyfikowanych ich małopolskich analogii w Częstochowie i Wiśniczu, stara się dociec przyczyn fundacji takich twierdz klasztornych oraz ich realnej wartości militarnej.

EN

Monasterial complexes had already been surrounded by fortifications as early as the Middle Ages. The rich treasures and granaries of Benedictine and Cistercian monasteries were an appealing target for robbers, both invaders and common criminals. Playing an active part in the raising of their defenses, rulers often treated monasteries as equal to cities and civilian castles, components of the system securing the whole of the state as well as temporary residences serving them during their frequent journeys around the country. Unless circumstances forced them, monks endeavored not to take part in secular disputes. In Poland, the towers and turrets safeguarding the Cistercian monasterial complex in Sulejów may be deemed as being characteristic. There, the cloistered section was set apart from the rest of the facilities of the abbey by an additional wall. A rather singular situation reigned in the southern and southeastern lands of the Polish–Lithuanian Commonwealth during the early modern period. There, major monasteries of Roman Catholic societies, especially the Carmelites who were intent on mission work among the Orthodox population, faced a very specific political situation on the frontier with Turkey and built early modern bastion fortresses in line with a modification of the palazzo in fortezza model. The Carmelites, favored by the frontier magnates who were newly converted from Orthodox to Roman Catholicism, were vulnerable in those areas to not only attacks by Turkish and Tartar armies, Islamic Turks and Tartars but also had to face the overt disdain disinclination of the Cossacks and a part of the local peasantry who, in contrast to the Catholic gentry landlords, remained faithful to the Orthodox rite. Thus, founders often situated monasterial complexes so they formed integral parts of their castle and its related fortification system. That is the case in Wiśniowiec [Vishnivets] and Wiśnicz, while in Berdyczów [Berdychiv] the monastery occupied the grounds of the former castle. In addition to the Carmelites, the Dominicans also decided to found a monastery on Podolia. They raised a fortified center in Podkamień [Pidkamin] in the 17th century. The author, in presenting the history of the monasteries of Podolia as well as the similarly fortified Lesser Poland analogues in Częstochowa and Wiśnicz, tries to identify the reason behind the founding of such monasterial fortresses as well as their realistic military value.

Słowa kluczowe

PL

klasztory obronne; fortece bastionowe; Berdyczów; klasztor karmelitów; Wiśniowiec; Podkamień; klasztor dominikanów

EN

bastion fortresses; defensive monasteries; Berdychiv; Vishnivets; Pidkamin

• Wydawca: Politechnika Warszawska, Wydział Architektury
• Czasopismo: Studia do Dziejów Architektury i Urbanistyki w Polsce
• Rocznik: 2018
• Tom: nr 1
• Strony: 56--75
• Opis fizyczny: Bibliogr. 17 poz., rys.

Twórcy

autor

Kunkel Robert

• Zakład Architektury Polskiej, Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej

Bibliografia

• [1] Bączkowski Dionizy, Historya pokarmelitańskiego kościoła i klasztoru w Berdyczowie, Warszawa 1912.
• [2] Betlej Andrzej, Dworzak Agata, Markiewicz Anna, Pałac w Wiśniowcu w świetle inwentarzy staropolskich, Kraków 2016.
• [3] Bogdalski Czesław, Pamiętnik kościoła i klasztoru oo. bernardynów w Leżajsku, Kraków 1929;
• [4] Bogdanowski Janusz, Holcer Zygmunt, Kornecki Marian, Swaryczewski Andrzej, Mały słownik terminologiczny dawnej architektury obronnej w Polsce, Kraków 1988.
• [5] Brykowska Maria, Architektura karmelitów bosych w XVII–XVIII wieku. Studia i materiały do teorii i historii architektury i urbanistyki, t. XVIII, Warszawa 1991.
• [6] Gruszecki Andrzej, Bastionowe zamki w Małopolsce, Warszawa 1962.
• [7] Guerquin Bohdan, Zamki w Polsce, Warszawa 1984, s. 326–330.
• [8] Hornung Zbigniew, Jan de Witte, [red. Jerzy Kowalczyk], Warszawa 1995.
• [9] Łoza Stanisław, Architekci i budowniczowie w Polsce, Warszawa 1954.
• [10] Miłobędzki Adam, Architektura polska XVII wieku, Warszawa 1980, s. 88–93 i passim.
• [11] Ogarek Zygmunt K., Podkamień k. Brodów. Krótki szkic historii kościoła i klasztoru dominikańskiego, Lwów 1939 (dostęp. na: www.podkamien.pl/articles.php?article_id=259).
• [12] Rąkowski Grzegorz, Przewodnik po Ukrainie Zachodniej, cz. III – Ziemia Lwowska, Pruszków 2007.
• [13] Romański Romuald, Książę Jeremi Wiśniowiecki, Warszawa 2009.
• [14] Szlezynger Piotr S., Fortyfikacje klasztoru Karmelitów Bosych w Wiśniczu Nowym, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, XXVIII, 1983, z. 2, s. 143 -158; por. też: Szlezynger Piotr S., Nowy Wiśnicz. Historia, architektura, konserwacja, Kraków 2013.
• [15] Wanat Benignus Józef, Klasztor Karmelitów Bosych w Berdyczowie na Ukrainie. Studium monograficzne, Kraków 2007.
• [16] Zieliński Ludwik, Podkamień. Miasteczko w obwodzie Złoczów, majętność JW Hrab. Alex. Cetnera, [w:] Lwowianin. Przeznaczony krajowym i użytecznym wiadomościom, wydany w połączeniu prac miłośników nauk, z. 4, 1840, s. 84 n, z. 5, 1841, s. 114 n.
• [17] www.wolhynia.pl, hasło Wiśniowiec Nowy, parafia.