Rzeźba strukturalna obszaru Świętokrzyskiego Parku Narodowego

• Autorzy: Łajczak Adam , Urban Jan , Rączkowska Zofia , Wałach Grzegorz

Identyfikatory

DOI

10.7306/2020.3

Warianty tytułu

EN

Structural morphology of the area of the Świętokrzyski National Park

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

EN

The area of the Świętokrzyski National Park is one of the most evident examples of structural morphology in Poland. Its relief is clearly determined by bedrock lithology: the hill ranges are composed of hard quartzitic sandstones of the upper Cambrian (Łysogóry Range) and the Lower Devonian (Klonowskie Range), while the depressions, usually vast and flat-bottomed, are distributed on outcrops of soft, easily weathered and eroded Ordovician and Silurian shales, greywackes and sandstones. The parallel pattern of hill ranges and depressions, as well as a mesh-grid pattern of river valley systems and the antecedent character of river gaps, reflects fold tectonics modified by transverse faults. Such a morphology developed during the Paleogene and Neogene under hot and then warm, gradually cooling climatic conditions. In the Pleistocene, principally under the periglacial conditions, block fields (symbols of the Świętokrzyski NP) and crags (crests, table-like forms, cupolas and spurs) were formed. The shape and spatial position of most crags are related to geological structures.

Słowa kluczowe

PL

morfologia strukturalna; pasma wzgórz; gołoborza; turnie; Góry Świętokrzyskie

EN

structural morphology; hill ranges; block fields; crags; Holy Cross Mountains

• Wydawca: Państwowy Instytut Geologiczny - Państwowy Instytut Badawczy
• Czasopismo: Przegląd Geologiczny
• Rocznik: 2020
• Tom: vol. 68, nr 2
• Strony: 102--111
• Opis fizyczny: Bibliogr., 72 poz., rys., wykr.

Twórcy

autor

Łajczak Adam

• Instytut Geografii, Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, ul. Podchorążych 2, 30-084 Kraków

autor

Urban Jan

• Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, al. Adama Mickiewicza 33, 31-120 Kraków

autor

Rączkowska Zofia

• Zakład Badań Geośrodowiska, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania, Polska Akademia Nauk, ul. Św. Jana 22, 31-018 Kraków

autor

Wałach Grzegorz

• Instytut Geografii, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach, ul. Świętokrzyska 15, 25-406 Kielce

Bibliografia

• 1. CZARNOCKI J. 1928 - Rezerwat w Górach Świętokrzyskich ze stanowiska potrzeb geologii. Zabytki Przyrody Nieożywionej Ziem Rzeczpospolitej Polskiej, 1: 30-44.
• 2. CZARNOCKI J. 1932 - Mniej znane zabytki geologiczne Gór Świętokrzyskich. Ochrona Przyrody, 12: 74-81.
• 3. CZARNOCKI J. 1950 - Geologia regionu łysogórskiego w związku z zagadnieniem złoża rud żelaza w Rudkach. Pr. Państw. Inst. Geol.
• 4. CZARNOCKI J. 1957 - Prace geologiczne. T. II, Geologia regionu łysogórskiego. Stratygrafia i tektonika Gór Świętokrzyskich, z. 1. Inst. Geol., Prace - XVIII.
• 5. FILONOWICZ P. 1962 - Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski 1 : 50 000, ark. Bodzentyn. Wyd. Geol., Warszawa.
• 6. FILONOWICZ P. 1966 - Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski 1 : 50 000, ark. Nowa Słupia. Wyd. Geol., Warszawa.
• 7. FILONOWICZ P. 1968 - Objaśnienia do Szczegółowe] Mapy Geologicznej Polski 1 : 50 000, ark. Nowa Słupia. Wyd. Geol., Warszawa.
• 8. FILONOWICZ P. 1969 - Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski 1 : 50 000, ark. Bodzentyn. Wyd. Geol., Warszawa.
• 9. GILEWSKAS. 1972-Wyżyny Śląsko-Małopolskie. [W:]Klimaszewski A. (red.), Geomorfologia Polski, 1.1 Polska Południowa. Góry i Wyżyny. Wyd. Nauk. PWN, 232-239.
• 10. GILEWSKA S. 1991 - Rzeźba. [W:] Starkel L. (red.), Geografia Polski. Środowisko przyrodnicze. PWN, 248-296.
• 11. GRANICZNY M., MIZERSKI W., PIĄTKOWSKA A. 2005 - Lineaments interpreted at the radar images and the digital elevation model within the Palaeozoic rocks of the Holy Cross Mts. Prz. Geol., 53 (10/2): 949-955.
• 12. HAJDUKIEWICZ M., ROMANYSHYN I. 2017 - Oszacowanie dokładności punktów wysokościowych na NMT masywu Łysicy z pomiarów ALS. Structure and Environ., 9 (2): 125-132.
• 13. HURUK S. 1986 - Gołoborza Świętokrzyskiego Parku Narodowego. Chrońmy Przyr. Ojcz., 46 (1): 14-22.
• 14. JAROSIŃSKI M., POPRAWA P., ZIEGLER P. 2009 - Cenozoic dynamic evolution of the Polish Platform. Geol. Quart., 53 (1): 3-26.
• 15. JAŚKOWSKI B., KOWALSKI B., SOŁTYSIK R. 2002 - Geneza i wiek pokryw wietrzeniowych na stokach Łysej Góry w Górach Świętokrzyskich. Pr. Inst. Geogr. AŚ w Kielcach, 8: 107-138.
• 16. KARNKOWSKI P.H. 2008 - Regionalizacja tektoniczna Polski - Niż Polski. Prz. Geol., 56 (10): 895-903.
• 17. KLATKA T. 1962 - Geneza i wiek gołoborzy łysogórskich. Acta Geogr. Lodziendzia, 12.
• 18. KLATKAT. 1965-GeomorfologiaGór Świętokrzyskich. Roczn. Gleboznaw., 15, dodatek: 129-162.
• 19. KLIMASZEWSKI M. 1958- Rozwój geomorfologiczny terytorium Polski w okresie przedczwartorzędowym. Prz. Geogr., 30 (1): 3-43.
• 20. KOBENDZA R. 1939-Gołoborza i ich stosunek do lasu w Górach Świętokrzyskich. Instytut Badawczy Lasów Państwowych, Rozprawy i Sprawozdania, seria A, 43.
• 21. KONDRACKI J. 2000 - Geografia regionalna Polski. Wyd. 2 poprawione, PWN, Warszawa.
• 22. KONON A. 2008 - Regionalizacja tektoniczna Polski - Góry Świętokrzyskie i regiony przyległe. Prz. Geol., 56 (10): 921-926.
• 23. KOTAŃSKI Z. 1959 - Łysogóry. [W:] Przewodnik geologiczny po Górach Świętokrzyskich, t. 2. Wyd. Geol., Warszawa: 341-360.
• 24. KOWALCZEWSKI Z. 2000a - Litostratygrafia, paleogeografia, facje i tektonika kambru świętokrzyskiego (zagadnienia podstawowe i stan znajomości). Pr. Inst. Geogr. WSP w Kielcach, 4: 7-66.
• 25. KOWALCZEWSKI Z. 2000b - Wybrane problemy geologii Pasma Głównego Gór Świętokrzyskich w świetle badan geofizycznych. Posiedzenia Nauk. Państw. Inst. Geol., 56: 138-141.
• 26. KOWALCZEWSKI Z., KOWALSKI B. 2000 - Zarys budowy geologicznej. [W:] Cieśliński S., Kowalkowski A. (red.), Monografia Świętokrzyskiego Parku Narodowego. ŚPN, Bodzentyn-Kraków: 51-100.
• 27. KOWALCZEWSKI Z., KOWALSKI B., JANIEC J. 1989 - Wpływ budowy geologicznej na rzeźbę Pasma Klonowskiego. Biul. Państw. Inst. Geol., 362: 65-95.
• 28. KOWALCZEWSKI Z., ROMANEK A., STUDENCKI M. 2000 - Mapa geologiczna odkryta paleozoiku Gór Świętokrzyskich 1 : 200 000 (mat. niepubl.). Państw. Inst. Geol., Oddział Świętokrzyski w Kielcach.
• 29. KOWALCZEWSKI Z., ŻYLIŃSKA A., SZCZEPANIK Z. 2006 - Kambr w Górach Świętokrzyskich. [W:] Skompski S., Żylińska A. (red.), LXXVII Zjazd Naukowy PTG, Ameliówka k. Kielc 28-30 czerwca 2006, „Procesy i zdarzenia w historii geologicznej Gór Świętokrzyskich”. Państw. Inst. Geol., Warszawa: 4-27.
• 30. KOWALSKI B. 1988 - Warunki powstania i rozwój przełomowego odcinka doliny Lubrzanki przez główne pasmo Gór Świętokrzyskich w trzeciorzędzie. Prz. Geogr., 60 (3): 329-351.
• 31. KOWALSKI B. 1995a - Przejawy młodej aktywności tektonicznej w Dolinie Kielecko-Łagowskiej w Górach Świętokrzyskich i jej wpływ na układ sieci wodnej. Prz. Geol., 43 (4): 307-316.
• 32. KOWALSKI B. 1995b - Wpływ młodych ruchów tektonicznych na odkształcenia paleogeńskiej powierzchni zrównania w Górach Świętokrzyskich. [W:] Materiały II Zjazdu Geomorfologów Polskich w Sosnowcu. Wyd. UŚ, Sosnowiec: 39-41.
• 33. KOWALSKI B. 2000 - Rzeźba. [W:] Cieśliński S., Kowalkowski A. (red.), Monografia Świętokrzyskiego Parku Narodowego. ŚPN, Bodzentyn-Kraków: 107-128.
• 34. KOWALSKI B., JAŚKOWSKI B. 1986 - Litologiczno-strukturalne uwarunkowania teras krioplanacyjnych na stokach masywu Łysej Góry w Górach Świętokrzyskich. Prz. Geogr., 58 (4): 493-514.
• 35. LENCEWICZ S. 1934 - Le massif hercynien des Łysogóry (S-te Croix) et ses enveloppes. [W:] Comptes rendus du Congres Intern. de Géogr. 1934, Varsovie, Excur. B 3/1.
• 36. LENCEWICZ S. 1936 - Surface d'aplanissement tertiaire dans le monts Łysogóry. [W:] Comptes rendus du Congres Intern. de Géogr. 1934, Varsovie, 2: 492-496.
• 37. LENCEWICZ S. 1957a - Wyżyna Kielecko-Sandomierska. [W:] Pisma wybrane z geografii fizycznej Polski. PWN, Warszawa: 53-102.
• 38. LENCEWICZ S. 1957b - Hercyński masyw Gór Świętokrzyskich i jego pokrywy. [W:] Pisma wybrane z geografii fizycznej Polski. PWN, Warszawa: 157-188.
• 39. ŁAJCZAK A. 2014 - Operat Ochrony Zasobów Geomorfologicznych. [W:] Plan Ochrony Świętokrzyskiego Parku Narodowego i Obszaru Natura 2000 Łysogóry na lata 2013-2033 (mat. niepubl.). Dyr. ŚPN, Bodzentyn.
• 40. ŁYCZEWSKA J. 1972 - Niektóre problemy czwartorzędu świętokrzyskiego. Rocz. Pol. Tow. Geol., 42 (1): 81-92.
• 41. MALEC J. 2006 - Sylur w Górach Świętokrzyskich. [W:] Skompski S., Żylińska A. (red.), LXXVII Zjazd Naukowy PTG, Ameliówka k. Kielc 28-30 czerwca 2006, „Procesy i zdarzenia w historii geologicznej Gór Świętokrzyskich”. Państw. Inst. Geol., Warszawa: 36-50.
• 42. MASSALSKI E. 1927 - Bukowa Góra. Ziemia, 2: 18-19.
• 43. MASSALSKI E. 1951 - Najcenniejsze pod względem dydaktycznym zabytki skalne Gór Świętokrzyskich. Zabytki Przyrody Nieożywionej, 1/4: 41-43.
• 44. MASSALSKI E. 1967 - Góry Świętokrzyskie. Wiedza Powszechna. Warszawa.
• 45. MASTELLA L., MIZERSKI W. 2002 - Budowa geologiczna jednostki łysogórskiej (Góry Świętokrzyskie) na podstawie analizy zdjęć radarowych. Prz. Geol., 50 (9): 697-712.
• 46. MIZERSKIW. 1991 –Ewolucja tektoniczna regionu Łysogórskiego Gór Świętokrzyskich. Rozprawy UW, 362: 1-141.
• 47. MIZERSKI W. 2004 - The Holy Cross Mts in the Caledonian, Variscan and Alpine cycles-major problems, open questions. Prz. Geol., 52 (8/2): 774-779.
• 48. NARKIEWICZ M., GRAD M., GUTERCH A., JANIK T. 2010-Crustal seismic velocity structure of southern Poland: preserved memory of a pre-Devonian terrane accretion at the East European Platform margin. Geol. Mag., 148 (2): 191-210.
• 49. NARKIEWICZ M., RACKI G., SKOMPSKI S., SZULCZEWSKI M. 2006 - zapis procesów i zdarzeń w dewonie i karbonie Gór Świętokrzyskich. [W:] Skompski S., Żylińska A. (red.), LXXVII Zjazd Naukowy PTG, Ameliówka k. Kielc 28-30 czerwca 2006, „Procesy i zdarzenia w historii geologicznej Gór Świętokrzyskich”. Państw. Inst. Geol., Warszawa: 51-77.
• 50. NAWROCKI J., DUNLAP J., PECSKAY Z., KRZEMIŃSKI I., ŻYLIŃSKA A., FANNING M., KOZŁOWSKI W., SALWA S. SZCZEPANIK Z., TRELA W. 2007 - Late Neoproterozoic to Early Palaeozoic palaeogeography of the Holy Cross Mts. (Central Europe); an integrated approach. J. Geol. Soc., London: 164: 405-423.
• 51. OLĘDZKI J. 1976 - Wpływ zróżnicowania budowy geologicznej na rzeźbę w Górach Świętokrzyskich. Pr. Stud. Inst. Geogr. UW, 17, Geogr. Fiz.,6: 1-66.
• 52. RADŁOWSKA C. 1967 –Charakterystyka geomorfologiczna Gór Świętokrzyskich. Problemy Zagosp. Ziem Górskich, 4 (17): 51-77.
• 53. RADŁOWSKA C. 1968 – On the morphogenesis of European high lands based on the field studies in the Holy Cross Mountains. Geograph. Pol., 14: 67-76.
• 54. RĄCZKOWSKA Z., RĄCZKOWSKI W. 1999 - Plan Ochrony Zasobów Geomorfologicznych. [W:] Plan Ochrony Świętokrzyskiego Parku Narodowego (mat. niepubl.). Dyr. ŚPN, Bodzentyn.
• 55. ROZBORSKI T. 2009 - Próba określenia genezy skałek na Bukowej Górze. Piękne, rzadkie, chronione, cz. II. Skarżyskie Zesz. LOP, 11: 140-146.
• 56. SALWA S. 2006 - Wstępna charakterystyka strukturalno-petrograficzna fyllitów z Podmąchocic w regionie łysogórskim Gór Świętokrzyskich. Prz. Geol., 54 (6): 513-520.
• 57. SEDLAK W. 1964 - Teoria łysogórskich gołoborzy. Rocz. Filozof. KUL, 12 (3): 45-67.
• 58. SLYMAKER O. 2004 - Mountain geomorphology. [W:] Goudie A.S. (red.), Encyclopedia of Geomorphology, t. 2. J-Z. Routledge, Taylor & Francis Group, London: 701-703.
• 59. SOLON J., BORZYSZKOWSKI J., BIDŁASIK M., RICHLING A., BADORA K., BALON J., BRZEZIŃSKA-WÓJCIK T., CHABUDZIŃSKI Ł, DOBROWOLSKI R., GRZEGORCZYK I., JODŁOWSKI M., KISTOWSKI M., KOT R., KRĄŻ P., LECHNIO J., MACIAS A., MAJCHROWSKA A., MALINOWSKA E., MIGOŃ P., MYGA-PIĄTEK U., NITA J., PAPIŃSKA E., RODZIK J., STRZYŻ M., TERPIŁOWSKI S., ZIAJAW. 2018- Physico-geographical mesoregions of Poland: verification and adjustment of boundaries on the basis of contemporary spatial data. Geograph. Pol., 91 (2): 143-170.
• 60. STARKEL L. 1972- Karpaty zewnętrzne. [W:] Klimaszewski M. (red.), Geomorfologia Polski, cz. I - Polska Południowa, PWN Warszawa: 52-115.
• 61. STUDENCKI M. 1995 - Wyniki interpretacji lotniczych zdjęć radarowych wykonanych w regionie świętokrzyskim. Rocznik Świętokrzyski KTN, 12: 47-62.
• 62. SZULCZEWSKI M. 1995 - Depositional evolution of the Holy Cross Mountains (Poland) in the Devonian and Carboniferous-a review. Geol. Quart., 39: 471-488.
• 63. TRELA W. 2006 - Ordowik w Górach Świętokrzyskich, zapis stratygraficzny i sedymentacyjny. [W:] Skompski S., Żylińska A. (red.), LXXVII Zjazd Naukowy PTG, Ameliówka k. Kielc 28-30 czerwca 2006, „Procesy i zdarzenia w historii geologicznej Gór Świętokrzyskich”. Państw. Inst. Geol., Warszawa: 28-35.
• 64. URBAN J. 2014 - Cechy rzeźby strukturalnej Gór Świętokrzyskich oraz południowo-wschodniej części Niecki Nidziańskiej. Prz. Geol., 62 (1): 44-50.
• 65. URBAN J. 2016 - The geological constraints of the development of sandstone landforms in Central Europe, a case study of the Świętokrzyskie (Holy Cross) Mountains, Poland. Geomorph., 274: 31-49.
• 66. URBAN J., GĄGOL J. 2008 - Geological heritage of the Świętokrzyskie (Holy Cross) Mts (Central Poland). Prz. Geol., 56 (8/1): 618-628.
• 67. URBAN J., GÓRNIK M. 2017 - Some aspects of lithological and exogenic control of sandstone morphology, the Świętokrzyskie (Holy Cross) Mts. Case study, Poland. Geomorph.,295: 773-789.
• 68. URBAN J., KASZA A. 2009 - Genetical types of the caves in sandstones of the Świętokrzyskie (Holy Cross) Mountains, Central Poland. [W:] Proceedings of the 10th International Symposium on Pseudokarst, 29.04¬2.05.2008, Gorizia: 43-52.
• 69. WALCZOWSKI A. 1968 - Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski w skali 1 : 50 000, ark. Łagów. Wyd. Geol., Warszawa.
• 70. WRÓBLEWSKI T. 1976 - Rzeźba Gór Świętokrzyskich. Roczn. Świętokrz. Kiel. Tow. Nauk., 5: 9-22.
• 71. WRÓBLEWSKI T. 2000a - Charakterystyka orograficzna i toponimia. [W:] Cieśliński S., Kowalkowski A. (red.), Monografia Świętokrzyskiego Parku Narodowego. ŚPN, Bodzentyn-Kraków: 45-50.
• 72. WRÓBLEWSKI T. 2000b - Ochrona georóżnorodności w regionie świętokrzyskim. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

Uwagi

Opracowanie rekordu ze środków MNiSW, umowa Nr 461252 w ramach programu "Społeczna odpowiedzialność nauki" - moduł: Popularyzacja nauki i promocja sportu (2020).