Ujski dylemat - Kalwaria. Powstanie, destrukcja i rekompozycja sacrum

• Autorzy: Swaryczewska M.

Warianty tytułu

EN

The dillema of Ujście - Calvary. The origin, devastation and recomposin of the sacrum

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

II połowa XIX wieku to okres kształtowania nowoczesnych państw europejskich, czas radykalnych przemian gospodarczych, związanych z rewolucją przemysłową i powstawaniem dużych miast. Wzrastała wówczas świadomość narodowa i nasilały się problemy społeczne a Kulturkampf wywołał otwartą konfrontację rządzących z Kościołem rzymskim. Rezultatem był protest duchowieństwa i wiernych oraz aktywizacja życia religijnego, która zaowocowała między innymi budową licznych obiektów sakralnych – kaplic, kościołów i ośrodków pielgrzymkowych. Obok założeń w Piekarach Śląskich czy Głotowie, należy do nich okazała kalwaria w Ujściu nad Notecią, wzniesiona siłami miejscowej społeczności katolickiej w latach 1893 - 1908. Zlokalizowano ją na eksponowanej krajobrazowo krawędzi Wysoczyzny Chodzieskiej, na przykościelnym wzgórzu, w bliskim sąsiedztwie miasta, huty szkła i zespołu portowego. Inicjatorem budowy był proboszcz Franciszek Renkwitz, który nie tylko umiał łagodzić konflikty między miejscowymi Polakami i Niemcami, ale także skłonił parafian do współpracy - wielkiego zrywu organizacyjnego i ekonmicznego, niezbędnego do zrealizowania tak ambitnego obiektu. Zachowane dokumenty dowodzą,że ksiądz Renkavitz wraz ze swoim bratem, właścicielem firmy budowlanej, kierował robotami ziemnymi, rysował koncepcje architektoniczne i własnoręcznie zdobił kaplice mozaikami i bryłami barwnego szkła. W rezultacie zbiorowego wysiłku powstał malowniczy park sakralny z egzotycznymi nasadzeniami, cmentarzem zasłużonych, serpentynową aleją, zameczkiem widokowym oraz zespołem stacji kalwaryjnych o baśniowych formach i niespotykanych, przesyconych światłem fakturach architektonicznych. Stan ten dokumentują pełne podziwu opisy i liczne fotografie. W pierwszej połowie XX wieku, także w czasach II Rzeczpospolitej, Ujście podobnie jak dziś, było celem pielgrzymek i znanym ośrodkiem kultu Krwi Najświętszej Jezusa Chrystusa. Niestety w okresie II wojny światowej miasto znalazło się w obrębie nazistowskiej Rzeszy, gdzie kościół katolicki był drastycznie prześladowany. Na rozkaz namiestnika Reichsgau Wartheland całkowicie zniszczono kaplice przy użyciu materiałów wybuchowych, a następnie teren zniwelowano. Wydawało się, że Kalwaria Ujska na zawsze przestała istnieć. Obecnie trwa rekompozycja obiektu, dostosowana do współczesnego gustu i możliwości ekonomicznych. Uporządkowano ścieżki, wysiłkiem parafii i miasta powstała na nowo część stacji, nigdy jednak nie nadano im pierwotnej skali ani wyglądu. Współczesne realizacje są kosztowne i chybione pod względem formy, jednak nie wzięto pod uwagę możliwości odtworzenia budowli w dawnej postaci, gdyż nie mieszczą się w przyjętych obecnie kategoriach estetycznych. Jak zatem należy kształtować tutejszy krajobraz sakralny? Czy można zaakcentować dawny, niepowtarzalny charakter Kalwarii Ujskiej, stylistycznie nawiązujący do skalnych kompozycji braci Baumów, sławnego Parku Güell Antonia Gaudiego lub wiedeńskiego ogrodu Otto Wagnera?

EN

Second half of the 19th century is the period of forming modern European countries, the time of radical economic changes connected with the industrial revolution and with emerging of big cities. In those days national consciousness was growing, also social problems increased, and Kulturkampf led to open confrontation of the governers with the Roman Church. The result was the objection of the clergy and worshippers and increased religious involvement. In consequence, numerous sacral objects - chapels, churches and pilgrimage centres - were constructed. Besides the foundations in Piekary Śląskie or Głotowo, also the splendid Ujście calvary belongs to this group. It is situated by the Noteć river and its construction was the activity of the local Catholic community in the years 1893-1908. The objects was built on a well exposed location of the verge of the Wysoczyzna Chodzieska, on a Hill by the church, in the vicinity of the town, glassworks and harbour. The originator of the construction was the vicar Franciszek Renkawitz. He was able not only to appease conflicts among local Polish and Germans, but he also inclined his parishioners to cooperation. Implementing such a great construction required great organizational and economic impulse. The preserved documents prove that father Renkavitz and his brother, who was the owner of a constructing firm, managed the earthwork. He designed the architecture and also decorated the chapels with mosaics and colour glass pieces with his own hands. This collective effort brought to existence a picturesque sacral park with exotic plants, a memorial cemetery, streamer, small scenic castle and a group of calvary stations of fabulous forms and uncommon blazing textures. Then it has been documented by enthusiastic descriptions and numerous photographs. As it is today, also in the first half of the 20th century and in the times of the Second Polish Republic, Ujście was a popular pilgrimage venue and a widely known centre of worship of the Holy Blood of Jesus Christ. Unfortunately, during the 2nd World War the town was annexed to the Third Reich, where the catholic chuch was drastically discriminated against. At the command of the governor of the Reichsgau Wartheland the chapels were completely destroyed with explosives and the terrain was levelled. Seemingly, the Calvary of Ujście disappeared forever. Nowadays recomposing has been started, in accordance with contemporary taste and economic capabilities. The paths have been regulated, some of the stations, with the help of local parish and Town authorities, have been reconstructed. However, their former scale and shape have never been restored. Although today the works are expensive and the newly built forms are unsuccessful, the possibility of restoring the former shape of the object hasn’t been considered, because it doesn’t comply with currently accepted esthetic standards. Accordingly, a question must be formulated: what is the manner in which this local sacral landscape should be shaped? Is it possible to emphasize the historic, unique character of the object, with the style refering to the concurrently created Baum brothers rock compositions, Otto Wagner gardens in Vienna and the Park Güell of Antoni Gaudí?

Słowa kluczowe

PL

Ujście nad Notecią; Kalwaria; sacrum

EN

Ujście by the Noteć river; Calvary; sacrum

• Wydawca: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Technicznej w Katowicach
• Czasopismo: Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Technicznej w Katowicach
• Rocznik: 2013
• Tom: nr 5
• Strony: 47--73
• Opis fizyczny: Bibliogr. 33 poz., rys.

Twórcy

autor

Swaryczewska M.

• Katedra Dendrologii i Architektury Krajobrazu Wydziału Ogrodniczego Uniwersytetu Rolniczego im. Hugona Kołłątaja w Krakowie
• Wyższa Szkoła Techniczna w Katowicach

Bibliografia

• 1. Atlante dei Sacri Monti, Calvari e Complessi devozionali europei. A cura di Amilcare Barbero. Instituto Georafico de Agostini, Novara, Casale Monferrato 2001.
• 2. Balzer J.: Głotowo-Glotowo, sanktuarium Najświętszego Sakramentu i Męki Pańskiej. Zarys historii. Głotowo ok.2005.
• 3. Bilska-Wodecka E.: Kalwarie europejskie, analiza struktury, typów i genezy. Kraków: UJ 2003.
• 4. Bykowski J.: Kalwarya Ujska. Jej kaplice i stacye z Drogą Krzyżową Zbawiciela Naszego Jezusa Chrystusa opisał X. J.Bykowski. Dochód przeznaczony na utrzymanie tutejszej Kalwaryi. Poznań: czcionkami Drukarni i Księgarni Św. Wojciecha 1910.
• 5. Kalwaria u Ujściu. W: Ujskie sprawy, II wydanie specjalne, lipiec 2004, s.4.
• 6. Kalwaria dziś – koncepcja odbudowy. W: Ujskie Sprawy, wydanie specjalne, lipiec 2004, s.14-18.
• 7. Kalwaria końca XX wieku. W: Ujskie sprawy, wydanie specjalne, czerwiec 200, s. 14-15.
• 8. Kopeć J.: Droga krzyżowa. Poznań: Księgarnia Św.Wojciecha 1987.
• 9. Kronika miasta Ujścia. W: Ujskie Sprawy, październik 2005, s.18.
• 10. Kucharczyk G.: Kulturkampf. Walka Berlina z katolicyzmem (1846-1918). Warszawa: Fronda 2009.
• 11. Lubos-Kozieł J.: Grota lurdzka na Górze Świętej Anny na tle innych śląskich naśladownictw Groty Massabielle. W: Pielgrzymowanie i sztuka: Góra Świętej Anny i inne miejsca pielgrzymkowe na Śląsku, Wrocław 2005, s.115-129.
• 12. Łuczak A.: Straty kościelnych dóbr kultury w czasie okupacji nazistowskiej w Kraju Warty. W: Z dziejów Kościoła katolickiego w Wielkopolsce i na Pomorzu Zachodnim. Pod red. S. Jankowiaka i J. Miłosza J. Poznań 2004, (seria „Materiały pomocnicze IPN”, t. 3).
• 13. Mitkowska A.: Polskie Kalwarie. Ossolineum 2003.
• 14. Nowak J.R.: Prześladowania Kościoła przez nazistów, http://arkapana.republika.pl/nazi.html
• 15. Pietrowicz A.: „Strengstens verboten”. Z życia codziennego Polaków we wzorcowym okręgu III Rzeszy. W: Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej, Nr 8-9 (103-104) sierpień-wrzesień 2009, str. 47-60. http://zbigniew-sz-n.salon24.pl/122457,najsurowiej-zakazane-okreg-rzeszy-kraj-warty 29.08.2009 19:169
• 16. Potempa E.A.: 100 lat Kalwarii w Piekarach Śląskich. Piekary Śląskie 1996.
• 17. Rutkowski W.: Z ojczystych stron. Miasteczko Ujście i jego Kalwarya w roku 1908. W: Rybarczyk M. Zapiski z dziejów Ujścia. Ujskie sprawy, maj 2003, s. 24 i 26.
• 18. Rybarczyk M.: Zapiski z dziejów Ujścia, Życiorys ks.Franciaszka Renkawitza. W: Ujskie Sprawy, czerwiec-lipiec 2003, s.29-31.
• 19. Rybarczyk M.: Zapiski z dziejów Ujścia, Działalność księdza Franciszka Renkawitza w organizacjach społecznych. W: Ujskie Sprawy, styczeń 2004, s.22-23
• 20. Rybarczyk M.: Zapiski z dziejów Ujścia, Ks. Franciszek Renkawitz jako budowniczy kościoła w Ujściu. W: Ujskie Sprawy, cz.1. marzec 2004, s. 29, cz.2. maj 2004, s.23.
• 21. Rybarczyk M.: Zapiski z dziejów ziemi ujskiej, Dzialalność budowlana księdza Franciszka Renkawitza. W: Ujskie Sprawy, październik 2007, s. 16.
• 22. Smereka W.: Drogi krzyżowe. Kraków 1981.
• 23. Stara Kalwaria. W: Ujskie Sprawy, wydanie specjalne, czerwiec 2001, s. 9.
• 24. Swaryczewska M.: Kalwaria Warmińska w Głotowie – Realizm i ekspresja Męki Chrystusowej w XIX-wiecznej rzeźbie sakralnej. W: Kościoły naszych czasów – kościół potrzebuje sztuki. Materiały z VI Międzynarodowej Konferencji o Architekturze i Sztuce Sakralnej. SACROEXPO Kielce 2007. Targi Kielce, SARP oddział Kielce, Kielce 2007. s.107-123. Współpraca: A.Karbowska, A.Kraszewska.
• 25. Swaryczewska M.: Niewiasta na Drodze Krzyżowej w Głotowie. W: Matka Boża w wierze, kulcie, teologii i sztuce. Perspektywa regionalna i uniwersalna. Pod redakcją Ks.bpa J. Jezierskiego i K. Parzych-Blakiewicz. Olsztyn: Warmińskie Wydawnictwo Diecezjalne 2011, s.151-165.
• 26. Swaryczewska M.: Inspiracje religijne i artystyczne Kalwarii Warmińskiej w perspektywie sztuki sakralnej XIX wieku. Referat na konferencji w 130 rocznicę rozpoczęcia budowy Kalwarii Warmińskiej. Organizator: Sanktuarium Najświętszego Sakramentu i Kalwaria Warmińska w Głotowie, Katedra Architektury Krajobrazu i Agroturystyki Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, Głotowo, lipiec 2008. Uzupełniony tekst referatu jako rozdział Swaryczewska M. Powstanie Kalwarii Warmińskiej w Głotowie jest opublikowany w: Głotowo, 700 lat istnienia, pr. zbiorowa (ks.kan. Balcer J., ks.prof. bp. Wojtkowski J., Hochleitner J. prof.UWM, Swaryczewska M. prof.WST, Imprimatur ks.dr bp.Jezierski J.) Gmina Dobre Miasto 2013, s.49-75.
• 27. Ujskie Sprawy. Aktualności. Informator samorządowy. Sport. Oświata. Kultura. Historia. 997. Miesięcznik. Wydawca: Ujski Dom Kultury.
• 28. Ujskie Sprawy, wydanie specjalne, czerwiec 2001 oraz Ujskie Sprawy, II wydanie specjalne, lipiec 2004. Opracowanie całości Andrzej Wiedera.
• 29. Ujście – jedna z najstarszych miejscowości w Polsce, opr. Andrzej Wiedera. W: Kalwaria w Ujściu, Ujskie Sprawy. wydanie specjalne, czerwiec 2001, s. 4-5.
• 30. http://www.ujscie.pl/files/file/Program_600_lecie_Nadania_Praw_Miejskich2.pdf Materiały niepublikowane
• 1. Decyzja Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Poznaniu WD 4151/3058/9R/2007/2008R rejestru 593/Wlkp/A z dnia 13 marca 2008 r.
• 2. Kronika parafii świętego Mikołaja w Ujściu. Archiwum parafii św. Mikołaja w Ujściu, mnpis. Kalwaria 1893-1939.49. oraz Sprawy budowlane i remontowe II, 1882-1964.20.
• 3. Kronika budowy kalwarii w Piekarach Śląskich (rkpis.) ok. 1888-1913. Archiwum parafii Piekarach Śląskich III 03, AKiK.