Dziedzictwo kulturowe w podziemiach bazyliki archikatedralnej w Przemyślu w świetle literatury i badań

• Autorzy: Stojak Grażyna

Identyfikatory

DOI

10.48234/WK64PRZEMYSL

Warianty tytułu

EN

Cultural heritage in the underground section of the Przemyśl archcathedral basilica in light of the literature and research

• Języki publikacji: PL EN

Abstrakty

PL

Artykuł jest próbą zwrócenia uwagi na dyskusję prowadzoną od ponad 100 lat na temat dziedzictwa architektoniczno- archeologicznego w podziemiach bazyliki archikatedralnej w Przemyślu. Badania (inwazyjne i nieinwazyjne) z dużą intensywnością były prowadzone w latach 2008–2015. W ich wyniku odrestaurowano podziemia jako zespół funeralny o unikatowych wartościach zabytkowych, a także interesujący zabytek architektoniczny wraz z artefaktami wbudowanymi w strukturę ścian. Artefakty znalazły się w podziemiach w efekcie zawalenia się sklepienia nawy głównej (1733), które przebiło posadzkę i sklepienie piwnic, grzebiąc liczne zabytki małej architektury. Podczas prac restauratorskich zostały one odnalezione jako elementy wtórnie wmurowane w ściany piwnic. Badania archeologiczne w podziemiach bazyliki doprowadziły do odnalezienia dwóch murowanych krypt biskupich zakopanych w ziemnym podłożu pod nawami. Odkryto także późnośredniowieczny i nowożytny system kanałów odwadniających. Sprawia to, że podziemia bazyliki to wyjątkowy zespół architektoniczny i funeralny, w przeszłości będący świadomie tworzoną nekropolią.

EN

This paper is an attempt at drawing attention to a discussion that has been ongoing for over 100 years and concerns the architectural and archaeological heritage in the cellars of the archcathedral basilica in Przemyśl. High-intensity exploration (invasive and non-invasive) of the cathedral was performed in the years 2008–2015. As a result, the cellar was restored as a funerary complex of unique heritage value, as well as an interesting architectural monument together with artefacts that had been incorporated into the wall structure. The artefacts found themselves in the cellars as a result of the collapse of the main nave’s vault (1733), which had fallen through the floor and vaults of the cellars, burying numerous interior architectural elements. They were found during restoration work as pieces that had been incorporated into the cellar walls. Archaeological exploration of the basilica’s cellars led to the discovery of two masonry bishops’ crypts buried in the soil underneath the naves. In addition, a late-medieval and modern-period system of water drainage troughs was discovered. This means that the basilica’s cellars form an exceptional architectural and funerary complex that was a deliberately created necropolis in the past.

Słowa kluczowe

PL

bazylika archikatedralna; Przemyśl; podziemia; krypty grobowe; dziedzictwo kulturowe; dziedzictwo archeologiczne

EN

Przemyśl; archcathedral basilica; underground; burial crypts; cultural heritage; archaeological heritage

• Wydawca: Zarząd Główny Stowarzyszenia Konserwatorów Zabytków
• Czasopismo: Wiadomości Konserwatorskie
• Rocznik: 2020
• Tom: Nr 64
• Strony: 117--130
• Opis fizyczny: Bibliogr. 43 poz., rys., fot.

Twórcy

autor

Stojak Grażyna

• Instytut Archeologii, Uniwersytet Rzeszowski

Bibliografia

• Opracowania / Secondary sources
• Ataman Julian, Odkrycie archeologiczne w podziemiach bazyliki katedralnej przemyskiej, „Kronika Diecezji Przemyskiej” 1961, z. 9–10.
• Ataman Julian, Z dziejów przemyskiego kościoła katedralnego, „Kronika Diecezji Przemyskiej” 1960, z. 3–4.
• Bałyk Borys Iwan, Do istorii najdawniejszych cerkow u Peremyszli (X–XII st.), „Bohosławija” 1983, t. 47.
• Federkiewicz Jakub ks., Kapituła przemyska obrządku łacińskiego. Reprint z Kroniki Diecezji Przemyskiej z lat 1908–1913, Przemyśl 2013.
• Fenczak August Stanisław, „Ecclesia Premisliensis maior”, czyli o architekturze i niektórych elementach wewnętrznego wyposażenia kościoła św. Mikołaja w Przemyślu w świetle źródeł pisanych z XIV i XV wieku, „Kresy Południowo-Wschodnie. Rocznik Regionalnego Ośrodka Kultury, Edukacji i Nauki w Przemyślu” 2003, z. 1.
• Fenczak August Stanisław, Kwestia chronologizacji budowy rotundy św. Mikołaja w Przemyślu, „Rocznik Przemyski” 1997, t. 33, z. 3.
• Fenczak August Stanisław, Sztuka i kultura Przemyśla i okolicy. Materiały do bibliografii, Przemyśl 2002.
• Fenczak August Stanisław, Wczesnośredniowieczny Przemyśl w świetle źródeł historycznych, [w:] Ewa Sosnowska (red.), Przemyśl wczesnośredniowieczny, Warszawa 2010.
• Frazik Józef Tomasz, Relikty rotundy pod prezbiterium katedry przemyskiej w świetle dotychczasowych badań, „Biuletyn Historii Sztuki” 1962, t. 24, nr 2.
• Frazik Józef Tomasz, Technika muru rotundy na placu Katedralnym w Przemyślu i uwagi z tym związane, „Czasopismo Techniczne” 1962, t. 67, nr 9.
• Frazik Józef Tomasz, Zarys dziejów sztuki Przemyśla, [w:] Tysiąc lat Przemyśla, red. Franciszek Persowski, Antoni Kunysz, Julian Olszak, cz. 1, Rzeszów 1976.
• Gosztyła Marek, Proksa Marek, Kościół św. Mikołaja w Przemyślu na tle rotund prostych w Polsce, Przemyśl 1997.
• Kobyliński Zbigniew, Czym jest, komu jest potrzebne i do kogo należy dziedzictwo kulturowe?, „Mazowsze. Studia Regionalne” 2011, nr 7.
• Kot Beata (red.), Podkarpacki Biuletyn Konserwatorski, t. IV, cz. 2, Przemyśl 2016.
• Krasny Piotr, Sito Jakub, Miasto Przemyśl, cz. 1: Zespoły klasztorne, [w:] Katalog zabytków sztuki, red. Jerzy Sito, „Seria Nowa”, t. 10, Warszawa 2004.
• Kunysz Antoni, Najnowsze wyniki badań archeologicznych na terenie Przemyśla w rejonie Starego Miasta (rotunda), „Rocznik Województwa Rzeszowskiego” 1963, t. 3.
• Kunysz Antoni, Tajemnice wzgórza zamkowego, „Profile” 1977, nr 11.
• Kunysz Antoni, Frazik Józef Tomasz, Badania archeologiczne na terenie Przemyśla w roku 1961, Rzeszów 1961.
• Łękawski Teofil, Katedra przemyska wraz z kościołem filialnym Najświętszego Serca Pana Jezusa, Przemyśl 1906.
• Pianowski Zbigniew, Proksa Marek, Najstarsze budowle Przemyśla. Badania archeologiczno-architektoniczne do roku 2006, Rzeszów 2008.
• Pianowski Zbigniew, Proksa Marek, Rotunda św. Mikołaja pod prezbiterium katedry przemyskiej. Badania archeologiczno-architektoniczne w latach 1961 i 1996–2001, [w:] Ewa Sosnowska (red.), Przemyśl wczesnośredniowieczny, Warszawa 2010.
• Saładiak Andrzej, Pamiątki i zabytki kultury ukraińskiej w Polsce, Warszawa 1993.
• Sarna Władysław, Dzieje dyecezyi przemyskiej, t. 1–2, Przemyśl 1902.
• Sosnowska Ewa (red.), Przemyśl wczesnośredniowieczny, Warszawa 2010.
• Stojak Grażyna, Kazimierz Maria Osiński – architekt z Przemyśla, [w:] Urszula Jakubowska (red.), Galicyjskie spotkania, Warszawa 2007.
• Stojak Grażyna (red.), Podkarpacki Biuletyn Konserwatorski, t. 3, cz. 1–2, Przemyśl 2011.
• Stojak Grażyna, Podziemia bazyliki archikatedralnej w Przemyślu i ich rewitalizacja w latach 2009-2015, Rzeszów 2017.
• Stojak Grażyna, Prezbiterium Katedry w Przemyślu – gotyk czy neogotyk!?, „Miscellanea Łódzkie”, Łódź 1997, nr 1.
• Stojak Grażyna, Ruiny zamku kazimierzowskiego w Przemyślu – ruiny żywe, [w:] Maria Brykowska (red.), Ruiny żywe, Rzeszów 2017.
• Świechowski Zygmunt, Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.
• Tysiąc lat Przemyśla, red. Franciszek Persowski, Antoni Kunysz, Julian Olszak, cz. 1, Rzeszów 1976.
• Akty prawne / Legal acts
• Ustawa z dnia 23 lipca 2003 o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Dz.U. 2003, nr 162, poz. 1568.
• Dokumentacje / Documentation
• Cempla Marek, Cechosz Stanisław, Holcer Łukasz, „Inwentaryzacja badawcza krypt katedry. Krypta główna”, cz. 1, 2, Kraków 2013, archiwum zakładowe WUOZ w Przemyślu, wydruk nr 10084.
• Karczmarczyk Stanisław, „Projekt konstrukcji zabezpieczającej ekspozycję reliktów archeologicznych w obrysie prezbiterium Katedry w Przemyślu”, Kraków 2001, archiwum zakładowe WUOZ w Przemyślu.
• Karczmarczyk Stanisław, „Przeliczenia statyczno-wytrzymałościowe konstrukcji zabezpieczającej ekspozycję reliktów archeologicznych w obrysie prezbiterium Katedry w Przemyślu”, Kraków 2001, archiwum zakładowe WUOZ w Przemyślu.
• Kędzierska Ewa, „Sprawozdanie z nadzoru archeologicznego prowadzonego podczas prowadzenia prac remontowo-konserwatorskich w podziemiach bazyliki archidiecezjalnej św. Jana Chrzciciela na terenie działki 1207, obręb 207 przy placu Katedralnym 1 w Przemyślu, w 2011 i 2012 roku, kontynuacja”, Dynów 2013, archiwum zakładowe WUOZ w Przemyślu, wydruk. Kędzierska Ewa, Buszta-Dec Monika, „Nadzór archeologiczny w podziemiach św. Jana Chrzciciela w Przemyślu”, Przemyśl 2012, archiwum zakładowe WUOZ w Przemyślu, wydruk wraz z inwentaryzacją krypt grobowych bp. A. Gołaszewskiego i bp. J.A. de Potoczki, bez numeru inwent.
• Protokół odbioru nadzoru archeologicznego prowadzonego przez E. Kędzierską na stanowisku nr 22 w Przemyślu z 9 grudnia 2011, archiwum zakładowe WUOZ w Przemyślu, rkp.
• Protokół z lustracji w związku z pracami archeologicznymi i budowlanymi spisany 19 sierpnia 2011, archiwum Zakładowego WUOZ w Przemyślu, rkp.
• Sęk Stanisław, „Wyniki badań architektonicznych, cz. 1: W podziemiach archikatedry rzymskokatolickiej w Przemyślu”, Przemyśl 2012, archiwum zakładowe WUOZ w Przemyślu, wydruk nr 10976a.
• Sęk Stanisław, „Wyniki badań architektonicznych, cz. 2: W kruchcie zachodniej (podziemia i część przyziemia) w wykopach przy elewacji zewnętrznej katedry w Przemyślu od strony południowej”, Przemyśl 2013, archiwum zakładowe WUOZ w Przemyślu, wydruk nr 10976b.
• Sobański Piotr, „Projekt rezerwatu archeologiczno-architektonicznego rotundy św. Mikołaja pod kościołem katedralnym św. Jana Chrzciciela w Przemyślu”, Kraków 2001, archiwum zakładowe WUOZ w Przemyślu, wydruk nr 5668.
• Inne / Others
• Jagieła Beata, „Tomasz Pryliński oraz regotycyzacja katedry obrządku łacińskiego w Przemyślu według jego koncepcji”, t. 1, Instytut Historii Sztuki KUL, Lublin 2011, rozprawa doktorska pod kierunkiem Lechosława Lameńskiego, niepubl.