Architektoniczne i urbanistyczne skutki kontrreformacji, na przykładzie zespołu jezuickiego w Kownie na Litwie, w świetle pomiarów inwentaryzacyjnych kościoła pw. św. Franciszka Ksawerego

• Autorzy: Wółkowski Wojciech , Zdunek-Wielgołaska Justyna , Kantorowicz Klara

Warianty tytułu

EN

The Architectural and Urban Effects of the Counter–Reformation: The Example of the Jesuit Complex in Kaunus, Lithuania in Light of Surveyed Measurements of the Church of St. Francis Xavier

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Pretekstem do omówienia zespołu jezuickiego w Kownie w kontekście kontrreformacji i jej wpływu na kształt funkcjonalno-przestrzenny oraz architekturę miasta stały się rysunki inwentaryzacyjne kościoła św. Franciszka Ksawerego, które powstały w 2013 roku w ramach przeprowadzonej przez Zakład Architektury Polskiej Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej studenckiej praktyki. Kontrreformacja zmieniła zupełnie oblicze kościoła, co znalazło swoje odzwierciedlenie także w obrazie miast. Tak też stało się, kiedy do walki z reformacją powołano Towarzystwo Jezusowe, którego zadaniem było zmienić odbiór kościoła wśród wiernych. Wiązało się to z próbą wchodzenia w opiniotwórcze środowiska oraz kształtowania ich światopoglądu, czemu służyć miała nie tylko działalność duszpasterska, ale i edukacyjna. Dlatego też, przy wielu nowo budowanych kościołach jezuickich powstały kolegia, gdzie prowadzono nieodpłatne nauczanie według opracowanego przez Towarzystwo programu studiów. Podejście do wiernego zmieniło się także w oferowanej mu do kontemplacji architekturze, która już nie miała dominować i przytłaczać, a zachwycać i oczarowywać bogactwem barokowych form, o czym najlepiej świadczyło wnętrze i fasada świątyni. Nowo budowane zespoły jezuickie, często rozległe powierzchniowo, bo mieszczące oprócz kościoła kolegium właściwe i szkołę, wprowadzano do miast już zainwestowanych, dlatego niełatwo było o lokalizację w miejscach strategicznych i najbardziej reprezentacyjnych. W przypadku Kowna, udało się i kościół wybudowano wręcz idealnie, bo w pierzei rynkowej, demonstrując tym samym wciąż silną i odnowioną twarz rzymsko-katolickiego kościoła. Kowieński zespół jezuicki wart jest również omówienia ze względu na jego ciekawą i wielofazową architekturę, dobrze ilustrującą nurty w sztuce Wielkiego Księstwa Litewskiego II połowy XVII i początku XVIII wieku. Szczególnie interesujące jest w tym kontekście podobieństwo jego planu do zachowanego do dziś w zabiorach Gabinetu Rycin Uniwersytetu Warszawskiego jednego z projektów Tylmana z Gameren, bez wątpienia najwybitniejszego architekta tej epoki w Rzeczypospolitej.

EN

It is the surveyed measurement drawings of the Church of St. Francis Xavier that served as the pretext behind a discussion on the Jesuit complex in Kaunas (pol. Kowno) in the context of the Counter– Reformation and its impact on the functional–spatial and architectural shape of the city. The drawings were developed in 2013 as a part of a student work–study program conducted by the Department of Polish Architecture of the Faculty of Architecture of the Warsaw University of Technology. The Counter–Reformation completely changed the face of the Roman Catholic Church. This found its reflection in the image of cities and took place when the Society of Jesus was established to confront the Reformation. It was tasked with changing the reception of the Church by the faithful. This was tied with an effort to become a part of opinion–generating groups as well as to mold the worldview and was to be achieved not only through its ministry, but also through education. It is for this reason that colleges were built in parallel to new Jesuit churches. It was there that teaching pursuant to study programs developed by the Society was provided at no cost. The approach to the faithful also changed in that they were provided with architecture to contemplate. This architecture was not intended to dominate and overwhelm, but to amaze and enchant through the wealth of its Baroque form. This is best seen in the interiors and façades of churches. The newly erected Jesuit complexes often required significant surface area. In addition to the church building itself they encompassed the college buildings: convent and school. They were introduced into existing cities, which meant that finding an appropriate site that was both strategically located and sufficiently representative was not easy. Success was achieved in Kaunas. The church was built ideally: It was built into the frontage of the market square, thus demonstrating the consistently strong and renewed face of the Roman Catholic Church. The Jesuit complex in Kaunas is also worth discussing in light of its interesting and multi–phase architecture, an excellent illustration of tendencies in the art of the Grand Duchy of Lithuania in the second half of the 17th century and the beginnings of the 18th. Of special interest in this context is the similarity in plan to one of the designs of Tylman van Gameren, without a doubt the most prominent architect of this era in the Polish–Lithuanian Commonwealth, which have survived to this day in the collections of the University of Warsaw Library Print Room.

Słowa kluczowe

PL

jezuici; kościół jezuitów; kolegium jezuickie; Kowno; Litwa; barok; architektura barokowa

EN

jesuits; jesuit church; college; Kovno; Lithuania; baroque; baroque architecture

• Wydawca: Politechnika Warszawska, Wydział Architektury
• Czasopismo: Studia do Dziejów Architektury i Urbanistyki w Polsce
• Rocznik: 2019
• Tom: nr 2
• Strony: 146--165
• Opis fizyczny: Bibliogr. 13 poz., rys.

Twórcy

autor

Wółkowski Wojciech

• Zakład Architektury Polskiej, Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej

autor

Zdunek-Wielgołaska Justyna

• Zakład Architektury Polskiej, Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej

autor

Kantorowicz Klara

• Zakład Architektury Polskiej, Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej

Bibliografia

• [1] Borromeo Carlo, Instructiones fabricae et supellectili sec clesiasticae, Mediolan, 1577.
• [2] DrëmaVladas, Materiały do historii Wielkiego Księstwa Litewskiego. Na marginesie Słownika jezuitów artystów, „Biuletyn Historii Sztuki”, 1977, t. XXXIX, nr 2.
• [3] Kauno architektňra, red. Jankevičienė Alge, Vilnius 1990.
• [4] Łoza Stanisław, Słownik architektów i budowniczych Polaków oraz cudzoziemców w Polsce pracujących, Warszawa 1931.
• [5] Mosakowski Stanisław, Tylman z Gameren (1632–1706). Twórczość architektoniczna w Polsce, Warszawa – Monachium – Berlin, 2012.
• [6] Oksas Jurgis, Perkunonamas Kaune, Wilno 1988.
• [7] Paszenda Jerzy, Budowle jezuickie w Polsce, t. II, Kraków 2000.
• [8] Paszenda Jerzy, Plany kolegiów jezuickich z teki Zawadzkiego, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, 2005, t. L, z. 3–7.
• [9] Puzinas Jonas, Jėzuitų bažnyčia ir vienuolynas, „Savivaldybė”, 1929 nr 1.
• [10] Sulimierski Filip, Chlebowski Bronisław, Walewski Władysław, Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 4, Kęs–Kut, 1883.
• [11] ŠinkūnaitėLaima, Franciszkański (Bernardyński) kościół św. Jerzego w Kownie, Kowno 2010.
• [12] Tazbir Janusz, Tolerancja w Rzeczypospolitej XVI–XVII stulecia, „Biblioteka Teologii Fundamentalnej”, 2008, nr 3.
• [13] Zubovas Vladimiras, Działalność architektoniczna Tomasza Żebrowskiego, Lituano-Slavica Posnaniensia Studia Historiae Artium, t. V, 1991, s. 139–170.