Key causes of changes in the Soła river channel in the Oświęcim region of southern Poland in the 18th and 19th centuries

• Autorzy: Zygmuniak Andrzej , Czaja Stanisław , Krzemień Kazimierz
• Języki publikacji: EN

Abstrakty

EN

The study consisted of an analysis of changes in the course of the Soła River and covered the section of the river situated in the Carpathian foreland. A detailed analysis was performed for a 3.5 km section of the Soła valley in the vicinity of Oświęcim – a midsize city in southern Poland. The aim of the research was to evaluate natural and anthropogenic determinants of runoff formation and the resulting erosion, transport, and aggradation of sediments in the Soła river channel. The study covers the time period from the late 18th century to the late 19th century with a special focus on the years 1812 to 1875 or the final phase of the Little Ice Age. The materials used in the study include detailed maps of the Soła valley (scale: approx. 1:6,000 or 1:8,000) as well as maps at the scale 1:28,800. The detailed maps were created by the Galicia Water Management Bureau in Kraków for local projects associated with river regulation works. Medium-scale maps were produced in chronological order: (1) first military map of Galicia called Mieg’s Map during the era of Emperor Joseph, where the cartographic work was managed by the Headquarters of the General Staff, (2) second miliary map of AustriaHungary created during the reign of Emperor Francis. The present study employs military maps of Galicia and Bukovina created based upon a generalization of available cadastral maps. These materials are characterized by a significant degree of detail and cartometric finesse. Twenty six maps of the studied section of river were used in the study. The research helped to determine changes in the pattern of braided and anastomosing rivers with gravel bed channels flowing across mountain foreland areas. The channel pattern was found to change in the studied section following every high water stage. The changes included shifts in the location of the actual channel as well as variations in depth. In some cases the river channel would become deeper or wider, while in other cases it would become filled in with sediment. Significant changes in the studied river’s system were noted as a result of variations in the climate and due to human impact in the Soła river channel and along its tributaries. The width of the Soła channel declined from about 80 m to about 60 m, while maximum depth increased from 2.2 m to 3.2 m, main river channel length declined from 3.48 m to 2.99 m, and the total length of lateral channels declined from 4.20 km to 3.46 km. The sinuosity of watercourses also decreased, while the studied multi-channel river in effect became a single-channel river featuring multiple currents.

Słowa kluczowe

EN

development of a river channel; watercourse regulation; anthropogenic pressure; river channel pattern; Carpathian foreland

• Wydawca: Polska Akademia Umiejętności
• Czasopismo: Studia Geomorphologica Carpatho-Balcanica
• Rocznik: 2022/2023
• Tom: Vol. 56/57
• Strony: 51--78
• Opis fizyczny: Bibliogr. [51] poz., rys., tab., wykr.

Twórcy

autor

Zygmuniak Andrzej

• University of Silesia Faculty of Natural Sciences Będzińska 60, 41-200 Sosnowiec, Poland

autor

Czaja Stanisław

• University of Silesia Faculty of Natural Sciences Będzińska 60, 41-200 Sosnowiec, Poland

autor

Krzemień Kazimierz

• Jagiellonian University Institute of Geography and Spatial Management Gronostajowa 7, 30–387 Kraków, Poland

Bibliografia

• Czaja J., 2017. Hydrological effects of the hydraulic structures constructed in the valley of river Little Vistula in Poland from the mid-18th century to the present. Environmental & Socioeconomic Studies 5, 1, 25–36.
• Czaja S., 2010. Zmiany krajobrazów doliny Małej Wisłu w obrębie Kotliny Oświęcimskiej przez wezbrania powodziowe w XVIII-XX w. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego 13, 29–40.
• Czaja S., Degórska V., Leśniok M., 1993. Naturalne i antropogeniczne zmiany koryta Wisły od zbiornika w Goczałkowicach do ujścia Przemszy. Geographia Studia et dissertationes 17, 7–15.
• Czaja J., Rahmonov O., 2017. Land use changes in the Mała Wisła valley in the western part of the Oświęcim Basin, from the 18th to modern time. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego 35, 101–115.
• Dynowska I., 1995. Wody. [in:] J. Warszyńska (ed.), Karpaty Polskie. Przyroda, Człowiek i jego działalność. Uniwersytet Jagielloński, Kraków, 49–67.
• Galarowski T., Klimek K., 1991. Funkcjonowanie koryt rzecznych w warunkach zagospodarowania. [w:] I. Dynowska, M. Maciejewski (eds.), Dorzecze górnej Wisły. PWN, Warszawa, 235–242.
• Gil E., Słupik J., 1972. The influence of plant cover and land use on the surface run-off and wash down during heavy rain. Studia Geomorphologica Carpatho-Balcanica 6, 181–190.
• Gorczyca E., Krzemień K., Jarzyna K., 2020. The evolution of gravel-bed rivers during the post-regulation period in the Polish Carpathians. Water 12 (1), 19.
• Hajdukiewicz H., Wyżga B., 2013. Degradacja rzek wielonurtowych polskich Karpat w XX wieku. [w:] B. Wyżga (ed.), Stan środowiska rzek południowej Polski – znaczenie środowiskowe, degradacja i możliwości rewitalizacji rzek wielonurtowych. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków, 33–58.
• Hess M., 1965. Piętra klimatyczne w Polskich Karpatach Zachodnich. Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne 2, 1–258.
• Hydrotechnischer Plan des Sola Fluβes bey Oswiecim im Jahr 1812 und 1814, Archiwum Narodowe w Krakowie, sygn. akt 29_207_422 i 29_207_425. Ingarden R., 1910a. Rozwój budownictwa wodnego w Galicyi w ostatniem dziesięcioleciu. Czasopismo Techniczne 28, (21), 307–312.
• Ingarden R., 1910b. Rozwój budownictwa wodnego w Galicyi w ostatniem dziesięcioleciu (ciąg dalszy). Czasopismo Techniczne 28, (21), 341–355.
• Ingarden R., 1910c. Rozwój budownictwa wodnego w Galicyi w ostatniem dziesięcioleciu (dokończenie). Czasopismo Techniczne 28, (21), 361–377.
• Keller H. (ed.), 1899. Memel-, Pregel- und Weichselstrom, ihre Stromgebiete und ihre wichtigsten Nebenflüsse. Band III. Verlag von Dietrich Reimer, Berlin.
• Klimaszewski M., Starkel L., 1972. Karpaty Polskie. [in:] M. Klimaszewski (ed.), Geomorfologia Polski. T. 1. PWN, Warszawa, 5–17.
• Klimek K., 1979. Geomorfologiczne zróżnicowanie koryt karpackich dopływów Wisły. Folia Geographica, Series Geographica-Physica 12, 35–47.
• Klimek K., 1987. Man’s impact on fluvial processes in the Polish Western Carpathians. Geografiska Annaler, Series A 69, 1, 221–226.
• Klimek K., Starkel L., 1972. Kotliny Podkarpackie. [in:] M. Klimaszewski (ed.), Geomorfologia Polski. T. 1. PWN, Warszawa, 116–166.
• Knighton A. D., 1984. Fluwial forms and processes. Edward Arnold Ltd., London.
• Kozłowska-Szczęsna T., Krawczyk B., Błażejczyk K., 1983. Warunki bioklimatyczne południowego obrzeża Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. Geographia Studia et dissertationes 7, 7–67.
• Krzemień K., Gorczyca E., 2021a. Główne etapy antropopresji w dnach dolin rzek i potoków karpackich. [in:] E. Gorczyca, A. Radecki, K. Krzemień (eds.), Procesy fluwialne a utrzymanie rzek i potoków górskich. Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 25–32.
• Krzemień K., Gorczyca E., 2021b. Stan koryt rzek i potoków górskich w warunkach seminaturalnych i silnej antropopresji na przykładzie Karpat Polskich. [in:] E. Gorczyca, A. RadeckiPawlik, K. Krzemień (eds.), Procesy fluwialne a utrzymanie rzek i potoków górskich. Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 13–24.
• Krzemień K., Gorczyca E., Sobucki M., Liro M., Łyp M., 2015. Effects of environmental changes and human impast on the functioning of mountain river channels, Carpathians, southern Poland. Annals of Warsaw University of Life Sciences- SGGW, Land Reclamation 47, 3, 249–260.
• Łajczak A., 2005. Antropopresja w górach – rozwój w czasie i zróżnicowanie w układzie wysokościowym, na przykładzie masywu Pilska w Zachodnich Beskidach. [in:] A. Łajczak (ed.), Antropopresja w górach średnich strefy umiarkowanej i skutki geomorfologiczne, na przykładzie wybranych obszarów Europy Środkowej. Uniwersytet Śląski, Sosnowiec, 3–20.
• Lamb H.H., 1977. Climate: present, past and future 2. Methuen, London.
• Leopold L.B., Wolman M.G., 1957. River channel patterns: braided, meandering and straight. US Geological Survey Professional Paper 282B, 39–85.
• Malarz R., 2002. Powodziowa transformacja gruboklastycznych aluwiów w żwirodennych rzekach zachodnich Karpat fliszowych. Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków, 1–167.
• Miklaszewski J., 1928. Lasy i leśnictwo w Polsce. Związek Zawodowy Leśników, Warszawa.
• Militäraufnahme von Galizien und der Bukowina, 1861-1862, Sect. 6, Col. XXIII – Oświęcim, Sect. 7, Col. XXIII – Kety.
• Originalaufnahmskarte von Galizien und Lodomieren, 1779 -1783, Blatt IX Sect. 004, Col.II, Blatt IX, Sect. 010, Col. III.
• Plan rzeki Soły pod Oświęcimiem zdjęty w czerwcu 1875 r. Archiwum Narodowe w Krakowie, sygn. akt 29_207_450
• Porter S.C., 1986. Pattern and forcing of Northern Hemisphere glacier variation during the last millennium. Quaternary Research, 26, 27–48.
• Punzet J., 1971. Stosunki hydrologiczne w dorzeczu Soły. Prace i Studia 9, Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk, 1–71.
• Ralska-Jasiewiczowa M., 1972. The Forests of the Polish Carpathians in the Late Glacial and Holocene. Studia Geomorphologica Carpatho-Balcanica 6, 5–19.
• Rinaldi M., Gurnell A. M., del Tánago M. G., Bussettini M., Hendriks D., 2016. Classification of river morphology and hydrology to support management and restoration. Aquatic Sciences 78 (1), 17–33.
• Schumm S.A., 1968. River adjustment to altered hydrologic regimen – Murrumbidgee River and palaeochannels, Australia. US Geological Survey Professional paper 598, 1–65.
• Situation des Sola Fluβes bey Oswięczim im Jahr 1822 und 1833, Archiwum Narodowe w Krakowie, sygn. akt 29_207_433 i 29_207_438
• Škarpich V., Galia T., Hradecký J., 2016. Channel bed adjustment to over bankfull discharge magnitudes of the flysch gravel-bed stream – case study from the channelized reach of the Olse River (Czech Republik). Zeitschrift für Geomorphologie 60, 4, 327–341.
• Słowik M., 2013. Transformation of a lowland river from a meandering and multi-channel pattern into an artificial canal: retracing a path of river channel changes (the Middle Obra River, W Poland). Regional Environmental Change 13, 1287–1299.
• Soła Fluβ bei Oświęcim im Jahr 1864 Archiwum Narodowe w Krakowie, sygn. akt 29_207_447.
• Sowiński M., 2013. Wykorzystanie górskich rzek Karpat Wschodnich do transportu drewna w byłej monarchii Austro-Węgier. Geography and Tourism 1, 1, 77–83.
• Starkel L., 1968. Remarques sur l’étagement des processus morphogénétiques dans les Carpates ou cours de la derniére glaciation. Biuletyn Peryglacjalny 17, 205–220.
• Stupnicka E., 1989. Karpaty. [in:] Geologia regionalna Polski. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa, 213–277.
• Święchowicz J., Margielewski W., Starkel L., Łajczak A., Pietrzak M., Krzemień K., Gorczyca E., Bucała-Hrabia A., 2021. Współczesna ewolucja rzeźby Karpat Zewnętrznych i Podhala. [in:] A. Kostrzewski, K. Krzemień, P. Migoń, L. Starkel, M. Winowski, Z. Zwoliński (eds.), Współczesne przemiany rzeźby Polski. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, 95–222.
• Teisseyre A., 1991. Bank crevassing and channel anastomosis in the upper River Bóbr valley (Central Sudetes, SW Poland). Prace Geologiczno-Mineralogiczne 21, 1–109.
• Towpasz K., Zemanek B. 1995. Szata roślinna. [in:] J. Warszyńska (ed.), Karpaty Polskie. Przyroda, człowiek i jego działalność. Uniwersytet Jagielloński, Kraków, 77-90.
• Witkowski K. P., 2018. Funkcjonowanie żwirodennego koryta dolnej Skawy w XIX–XXI wieku. PhD thesis, Instytut Geografii Uniwersytet Pedagogiczny, Kraków.
• Witkowski K., 2015. Ewolucja koryta dolnej Skawy w świetle zabudowy hydrotechnicznej. Acta Scientiarum Polonorum, Formatio Circumiectus 14 (1), 213–221.
• Witkowski K.P., 2017. Transformacja układu korytowego dolnej Skawy. Prace Geograficzne Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ 150, 41–59.
• Woskowicz-Ślęzak B., 2012. Zapis antropopresji w rzeźbie przedgórskiego odcinka dna doliny Soły. [in:] A. Łajczak (ed.), Antropopresja w górach średnich strefy umiarkowanej i skutki geomorfologiczne, na przykładzie wybranych obszarów Europy Środkowej. Uniwersytet Śląski, Sosnowiec, 441–452.
• Woskowicz-Ślęzak B., 2013. Funkcjonowanie żwirodennej rzeki roztokowej na północnym przedpolu Karpat na przykładzie Soły od końca XVIII wieku. PhD Thesis, Archiwum Katedry Rekonstrukcji Środowiska Geograficznego Uniwersytet Śląski, Sosnowiec, 1–312.
• Wyżga B., Zawiejska J., Hajdukiewicz H., 2013. Uwarunkowania występowania i przyczyny zaniku wielonurtowej morfologii rzek Polskich Karpat. [in:] B. Wyżga (ed.), Stan środowiska rzek południowej Polski – znaczenie środowiskowe, degradacja i możliwości rewitalizacji rzek wielonurtowych. Kraków, Instytut Ochrony Przyrody PAN, 7–32.