Warunki rozwoju i wiek krasu w gipsach Niecki Soleckiej

• Autorzy: Urban J. , Chwalik-Borowiec A. , Kasza A.

Warianty tytułu

EN

The development and age of the karst in gypsum deposits of the Niecka Solecka (Solec Basin) area

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

W neogeńskich gipsach Niecki Soleckiej występują następujące typy form krasowych: duże obniżenia krasowo-denudacyjne, krasowe (ślepe) doliny, leje oraz liczne, choć niewielkie jaskinie, stanowiące pojedyncze lub słabo rozgałęzione korytarze bądź komory (głównie typu branchwork i rudimentary branchwork). Większość z tych form reprezentuje epigenetyczny kras odkryty, który rozwinął się w czwartorzędzie i nadal jest aktywny. Największe obniżenia krasowo-denudacyjne zaczęły powstawać prawdopodobnie już w późnym neogenie. Rozwój form krasowych Niecki Soleckiej, w tym większości jaskiń, w warunkach krasu epigenetycznego różni ten region od zachodniej Ukrainy, gdzie w gipsach neogeńskich występują wielkie labiryntowe systemy jaskiniowe powstałe w wyniku głębokich przepływów międzywarstwowych. Na terenie Niecki Soleckiej tylko pojedyncze jaskinie reprezentują kras międzywarstwowy powstały w warunkach freatycznych, poniżej napiętego zwierciadła wód podziemnych, prawdopodobnie w późnym neogenie.

EN

A variety of types of karst forms has been identified in Neogene gypsum of the Niecka Solecka (Solec Basin), including large karstic-denudational depressions, karst (blind) valleys, sinkholes, and numerous but short and simple (branchwork and rudimentary branchwork type) caves. Most of these forms represent the epigenic, exposed karst, that developed during the Quaternary and is still active. The largest karst-denudational depressions could have started to develop in the Late Neogene. The epigenic character of karst forms (and most of caves) in gypsum of the Niecka Solecka makes this region distinctive from Western Ukraine, where large maze cave systems representing intrastratal karst occur. In the Niecka Solecka region only a few caves represent intrastratal karst formed in confined, freatic conditions probably in the Late Neogene.

Słowa kluczowe

PL

kras; gipsy; jaskinie; neogen; czwartorzęd; Niecka Solecka

EN

karst; gypsum; caves; Neogene; Quaternary; Niecka Solecka (Solec Basin)

• Wydawca: Państwowy Instytut Geologiczny - Państwowy Instytut Badawczy
• Czasopismo: Biuletyn Państwowego Instytutu Geologicznego
• Rocznik: 2015
• Tom: nr 462
• Strony: 125--152
• Opis fizyczny: Bibliogr. 91 poz., rys., tab.

Twórcy

autor

Urban J.

• Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, al. A. MIckiewicza 33, 31-120 Kraków

autor

Chwalik-Borowiec A.

• Zespół Świętokrzyskich i Nadnidziańskich Parków Krajobrazowych, Krzyżanowice Średnie 14, 28-400 Pińczów

autor

Kasza A.

• Speleoklub Świętokrzyski, osiedle Na Stoku 40A/22, 25-437 Kielce

Bibliografia

• [1] BARTOSZEWSKI D., NIEKLUDOW J., 2006 — Niecka Nidziańska – drobne odkrycia. Jaskinie, 1 (42): 32–33.
• [2] BĄBEL M., 1999 — History of sedimentation of the Nida Gypsum deposits (Middle Miocene, Carpathian Foredeep, southern Poland). Geol. Quart., 43, 4: 429–447.
• [3] CHWALIK A., 2006 — Ewolucja wybranych form rzeźby Niecki Soleckiej (Niecka Nidy) [rozprawa doktorska]. Arch. Katedr. Geomorfol., Wydz. Nauk o Ziemi Uniw. Śląskiego, Sosnowiec.
• [4] CHWALIK A., GŁAZEK J., GUBAŁA J., KASZA A., URBAN J.,2002 — Przewodnik sesji terenowych. W: Materiały 36. Sympozjum Speleologicznego, Pińczów, 25–27.10.2002 r. (red. M. Gradziński i in.): 5–19. Sekcja Speleol. Pol. Tow. Przyr. im. M. Kopernika, Kraków.
• [5] CHWALIK-BOROWIEC A., 2007 — Rzeźba krasu gipsowego Niecki Soleckiej i Połanieckiej oraz tempo jej rozwoju.W: Zróżnicowanie regionalne Ponidzia. Nauki geograficzne w badaniach regionalnych. T. 9 (red. M. Strzyż, A. Świercz): 27–37. Inst. Geogr. Akad. Świętokrz. w Kielcach, Kielce.
• [6] CHWALIK-BOROWIEC A., JÓŹWIAK K., SOŁTYS-LELEK A., LELEK K., RÓŻKOWSKI J., 2011 — Uwagi o strefach źródliskowych w obszarach krasowych Niecki Nidziańskiej.W: Materiały 45. Sympozjum Speleologicznego, Ojców, 20–23.10.2011 r. (red. M. Gradziński i in.): 47–48. Sekcja Speleol. Pol. Tow. Przyr. im. M. Kopernika, Kraków.
• [7] CZAPOWSKI J., 2004 — Otoczenie Gór Świętokrzyskich. W: Budowa geologiczna Polski. T. 1. Stratygrafia. Cz. 3a. Kenozoik (red. T. Peryt, M. Piwocki): 239–246. Państw. Inst. Geol., Warszawa.
• [8] DYNOWSKA I., 1983 — Źródła Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej i Miechowskiej. Stud. Ośr. Dokument. Fizjogr. PAN, 11.
• [9] FIJAŁKOWSKA E., FIJAŁKOWSKI J., 1968 — Występowanie gipsów w Górach Świętokrzyskich. Rocz. Muz. Świêtokrz., 5: 303–336.
• [10] FLIS J., 1954 — Kras gipsowy Niecki Nidziańskiej. Pr. Geogr. Inst.Geogr. PAN, 1.
• [11] FORD D., WILLIAMS P.D., 2007 — Karst hydrogeology and geomorphology. Wiley, Chichester.
• [12] GĄSIOROWSKI H., 1925 — Podziemne jeziorko w krasie gipsowym w Siesławicach jako osobliwość przyrody. Ochr. Przyr., 5: 33–37.
• [13] GŁAZEK J., 1993 — Nowe dane o krasie gipsowym Niecki Nidziańskiej. Streszcz. Ref. Wygł. na Posiedz. Oddz. Poznań. Pol. Tow. Geol., 2: 32–37.
• [14] GŁAZEK J., HARTON P., WICIK B., 1994 — Kras gipsowy Niecki Nidziańskiej. Streszcz. Ref. Wygł. na Posiedz. Oddz. Poznań. Pol. Tow. Geol., 3: 19–21.
• [15] GRADZIŃSKI M., 2012 — Nazewnictwo jaskiniowe – spojrzenie przyrodnika. Prądnik, Pr. Muz. Szafera, 22: 115–122.
• [16] GUBAŁA J., CHWALIK A., 2003 — Kras gipsowy okolic Łatanic. W: Materiały 37. Sympozjum Speleologicznego, Wojcieszów, 24–26.10.2003 r. (red. M. Gradziński, M. Szelerewicz): 46–47. Sekcja Speleol. Pol. Tow. Przyr. im. M. Kopernika, Kraków.
• [17] GUBAŁA J., KASZA A., 2002 — System krasowy w gipsach rejonu Marzęcina (Niecka Nidziańska) – stan poznania i perspektywy. W: Materiały 36. Sympozjum Speleologicznego, Pińczów, 25–27.10.2002 r. (red. M. Gradziński i in.): 36–37. Sekcja Speleol. Pol. Tow. Przyr. im. M. Kopernika, Kraków.
• [18] GUBAŁA J., KASZA A., 2004a — Choteleckie Góry koło Skorocic – kolejny rozpoznany obszar krasowy w gipsach Niecki Nidziańskiej. W: Materiały 38. Sympozjum Speleologicznego, Zakopane, 7–10.10.2004 r. (red. M. Gradziński, M. Szelerewicz): 43–46. Sekcja Speleol. Pol. Tow. Przyr. im. M. Kopernika, Kraków.
• [19] GUBAŁA J., KASZA A., 2004b — Studnia Prababci Emilii – nowa jaskinia w Dolinie Skorocickiej (Niecka Nidziańska).W: Materiały 38. Sympozjum Speleologicznego, Zakopane, 7–10.10. 2004 r. (red. M. Gradziński, M. Szelerewicz): 47–48. Sekcja Speleol. Pol. Tow. Przyr. im. M. Kopernika, Kraków.
• [20] GUBAŁA J., URBAN J., 1997 — Waloryzacja przyrodnicza jaskiń – doświadczenia z regionu świętokrzyskiego i Nadnidziańskiego Parku Krajobrazowego. W: Materiały 31. Sympozjum Speleologicznego, Ojców 17–19.10.1997 r. (red. J. Baryła, M. Gradziński): 52–53. Sekcja Speleol. Pol. Tow. Przyr. im. M. Kopernika, Kraków.
• [21] GUBAŁA J., KASZA A., URBAN J., 1998 — Jaskinie Niecki Nidziańskiej. Pol. Tow. Przyj. Nauk o Ziemi, Warszawa.
• [22] GUBAŁA J., KASZA A., URBAN J., 1999 — Jaskinie w gipsach Niecki Nidziańskiej. Jaskinie, 3 (16): 16–19.
• [23] JAKUCS L., 1977 — Morphogenetics of karst regions. Akadémiai Kiadó, Budapest.
• [24] JURKIEWICZ H., WOIŃSKI J., 1979 — Mapa Geologiczna Polski 1:200 000, B – mapa bez utworów czwartorzędowych, ark. Tarnów. Wydaw. Geol., Warszawa.
• [25] KASPRZYK A., 1993 — Lithofacies and sedimentation of the Badenian (Middle Miocene) gypsum in the northern part of the Carpathian Foredeep, southern Poland. Ann. Soc. Geol. Pol., 63: 33–84.
• [26] KASPRZYK A., 1998 — Litologia, zagospodarowanie i walory naukowo-krajoznawcze gipsów Ponidzia. Chr. Przyr. Ojcz., 5: 37–49.
• [27] KLIMCHOUK A., 1996 — The dissolution and conversion of gypsum and anhydrite. Int. J. Speleol., 25, 3/4: 21–36.
• [28] KLIMCHOUK A., 2000 — 5.2. Speleogenesis under deep-seated and confined settings. W: Speleogenesis. Evolution of karst aquifers (red. A.B. Klimchouk i in.): 244–260. Nat. Speleol. Soc., Huntsville, Alabama, USA.
• [29] KLIMCHOUK A., 2007 — Hypogene speleogenesis. Hydrogeological and morphogenetic perspective. Nat. Cave and Karst Inst., Carlsbad.
• [30] KLIMCHOUK A., 2009 — Morphogenesis of hypogenic cave. Geomorphology, 106: 100–117.
• [31] KLIMCHOUK A., ANDREJCHUK V., 1996 — Sulphate rocks as an arena for karst development. Int. J. Speleol., 25, 3/4: 9–20.
• [32] KLIMCHOUK A., FORD D., 2000 — 3.1. Types of karst and evolution of hydrogeologic setting. W: Speleogenesis. Evolution of karst aquifers (red. A.B. Klimchouk i in.): 45–53. Nat. Speleol. Soc., Huntsville, Alabama, USA.
• [33] KLIMCHOUK A.B., CUCHI F., CALAFORRA J.M., AKSEM S., FINOCCHIARO F., FORTI P., 1996 — Dissolution of gypsum from field observations. Int. J. Speleol., 25, 3/4: 37–48.
• [34] KONDRACKI J., 2009 — Geografia fizyczna Polski. Wydaw. Nauk. PWN, Warszawa.
• [35] KONTKIEWICZ S., 1882 — Sprawozdanie z badań gieologicznych dokonanych w 1880 r. w południowej części guberni Kieleckiej. Pam. Fizjogr., 2: 175–202.
• [36] KOWALSKI K., 1954 — Jaskinie Niecki Nidziańskiej. W: Jaskinie Polski. T. 3: 125–142. PWN, Warszawa.
• [37] KRYSIAK Z., 2000 — Tectonic evolution of the Carpathian Foredeep and its influence on Miocene sedimentation. Geol. Quart., 44, 2: 137–156.
• [38] KUBICA B., 2004 — Litostratygrafia i litofacje mioceńskich osadów podgipsowych morawianu w północnej części zapadliska przedkarpackiego. Biul. Państw. Inst. Geol., 407: 5–28.
• [39] LAURITZEN S.E., LUNDBERG J., 2000 — 6.1. Solutional and erosional morphology. W: Speleogenesis. Evolution of karst aquifers (red. A.B. Klimchouk i in.): 408–426. Nat. Speleol. Soc., Huntsville, Alabama, USA.
• [40] LENCEWICZ S., 1922 — Kurs geografji Polski. Gł. Księg. Wojsk., Warszawa.
• [41] LENCEWICZ S., 1939 — Polska. Wielka Geografia Powszechna. T. 7. Księg. Trzaski, Ewerta i Michalskiego, Warszawa.
• [42] LINDNER L., MARKS L., NITA N., 2013 — Climatostratigraphy of interglacials in Poland: Middle and Upper Pleistocene lower boundaries from a Polish perspective. Quat. Int., 292: 113–123.
• [43] LISZKOWSKI J., 1979 — Typy morfogenetyczne oraz mechanizmy rozwoju powierzchniowego form krasu zakrytegowPolsce. Biul. Geol. Wydz. Geol. Uniw. Warsz., 23: 155–169.
• [44] ŁYCZEWSKA J., 1972a — Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, ark. Busko Zdrój. Wydaw. Geol., Warszawa.
• [45] ŁYCZEWSKA J., 1972b — Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Busko Zdrój. Wydaw. Geol., Warszawa.
• [46] ŁYCZEWSKA J., 1975 — Zarys budowy geologicznej pasma wójczo-pińczowskiego. Biul. Inst. Geol., 283: 151–189.
• [47] MALICKI A., 1947 — Zabytki przyrody nieożywionej na obszarach gipsowych dorzecza Nidy. Chr. Przyr. Ojcz., 1/2: 31–38.
• [48] MARKOWIAK A., PONIKIEWSKI A., 2004 — Nowa jaskinia na Ponidziu. Jaskinie, 3 (36): 25
• [49] MARKOWIAK A., PONIKIEWSKI A., 2005 — Nowe jaskinie na Ponidziu. Jaskinie, 2 (39): 30–31.
• [50] MASSALSKI E., 1967 — Góry Świętokrzyskie. Seria Przyroda Polska. Wiedza Powsz., Warszawa.
• [51] MELANIUK D., 2002 — Odkrycie w Skorocicach. Jaskinie, 1(26): 7.
• [52] NOWAK W., 1986 — Zjawiska krasowe w Niecce Nidziańskiej. Stud. Ośr. Dokument. Fizjogr., 14: 87–117.
• [53] OSBORNE R.A.L., 2007 — Cathedral Cave, Wellington Caves, New South Wales, Australia. A multiphase, non-fluvial cave. Earth Surf. Proc. Land., 32: 2075–2103.
• [54] OSMÓLSKI T., 1976 — Kras a geneza złóż siarki w Polsce. Kwart. Geol., 20, 4: 559–574.
• [55] PALMER A.N., 1991 — Origin and morphology of limestone caves.Geol. Soc. Amer. Bull., 103: 1–21.
• [56] PALMER A.N., 2000 — 3.4. Hydrogeologic control of cave patterns. W: Speleogenesis. Evolution of karst aquifers (red. A.B. Klimchouk i in.): 77–90. Nat. Speleol. Soc., Huntsville, Alabama, USA.
• [57] PALMER A.N., 2001 — Dynamics of cave development by allogenic water. Acta Carsol., 30, 2: 13–32.
• [58] PALMER A.N., 2007 — Cave geology. Cave Books, Dayton, Ohio.
• [59] PIĄTKOWSKI T., 1974 — Kras w osadach tortonu okolic Piaseczna koło Tarnobrzega. Kwart. Geol., 18, 4: 770–788.
• [60] PONIKIEWSKI A., 2005 — Nowe jaskinie na Ponidziu. Jaskinie, 3 (40): 28–29.
• [61] PRAŻAK J., 2012 — 5.5. Wody podziemne, słodkie i lecznicze. W: Monografia Nadnidziańskiego Parku Krajobrazowego (red. A. Świercz): 177–185. Uniw. J. Kochanowskiego w Kielcach, Kielce.
• [62] PULINA M., 1974 — Denudacja chemiczna na obszarach krasu węglanowego. Pr. Geogr. Inst. Geogr. PAN, 105.
• [63] PULINA M., POSTONOV I., 1989 — Kras gipsowy w północno-zachodniej części Ziemi Nordenskiolda—Zachodni Spitsbergen. Kras i Speleologia, 6 (15): 40–57.
• [64] PULINOWA M.Z., 1989 — Rzeźba Gór Stołowych. Uniw. Śląski, Katowice.
• [65] PUSCH J.B., 1903 — Geologiczny opis Polski oraz innych krajów na północ od Karpat położonych. Druk. S. Święckiego, Dąbrowa.
• [66] RÓŻKOWSKI J., JÓŹWIAK K., ANDREJCZUK V., 2011 — Chemizm wód podziemnych serii gipsonośnej badenu w północnej części zapadliska przedkarpackiego. Biul. Państw. Inst. Geol., 445: 573–582.
• [67] RUDNICKI J., 1978 — Rola konwekcji w kształtowaniu podziemnych form krasowych. Kras i Speleologia, 2: 92–101.
• [68] RUTKOWSKI J., 1986 — Budowa geologiczna Niecki Nidziańskiej. Stud. Ośr. Dokument. Fizjogr., 14: 35–61.
• [69] SAGANOWSKI M., KOTWICA J., 2012 — Jaskinia w Wiśniówkach. Jaskinie, 4 (69): 26–28.
• [70] SAWICKI L., 1918/1919 — O krasie gipsowym pod Buskiem. Prz.Geogr., 1, 1/2: 306–310.
• [71] SZCZEPANEK K., 1971 — Kras staszowski w świetle badań paleobotanicznych. Acta Palaeobot., 12, 2: 63–120.
• [72] TURCHINOV I.I., 1997 — Litologiczne uwarunkowania rozwoju procesów krasowych w badeńskich gipsach Przedkarpacia. Prz.Geol., 45, 8: 803–806.
• [73] URBAN J., 2008 — Kras gipsowy w Nadnidziańskim i Szanieckim Parku Krajobrazowym. Zesp. Świętokrz. Nadnidz. Parków Krajobr., Kielce.
• [74] URBAN J., 2012 — 5.1. Dziedzictwo geologiczne. W: Monografia Nadnidziańskiego Parku Krajobrazowego (red. A. Świercz): 35–81. Uniw. J. Kochanowskiego w Kielcach, Kielce.
• [75] URBAN J., KASZA A., 2012 — Formy rzeźby terenu na tle budowy geologicznej. W: Plan ochrony rezerwatu przyrody „Skorocice” na okres od 1.01.2013–31.12.2032 (red. A. Przemyski, A. Pierścińska) [materiały dokumentacyjne – manuskrypt]: 22–48. Arch. Reg. Konserw. Przyr. w Kielcach, Kielce.
• [76] URBAN J., ANDREYCHOUK V., GUBAŁA J., KASZA A., 2008 — Caves in gypsum of the Southern Poland and the Western Ukraine – a comparison. Kras i Speleologia, 12 (21): 15–38.
• [77] URBAN J., ANDREYCHOUK V., KASZA A., 2009 — Epigene and hypogene caves in the Neogene gypsum of the Ponidzie area (Niecka Nidziańska region), Poland.W: Hypogene speleogenesis and karst hydrogeology of artesian basins. Proceedings of the conference held May 13 through 17, 2009 in Chernivtsi, Ukraine (red. A.B. Klimchouk, D. Ford): 223–232. Ukrainian Inst. Speleol. Karstol., Simferopol.
• [78] URBAN J., CHWALIK-BOROWIEC A., KASZA A., GUBAŁA J., 2012 — 5.2. Jaskinie i stanowiska krasowe. W: Monografia Nadnidziańskiego Parku Krajobrazowego (red. A. Świercz): 82–121. Uniw. J. Kochanowskiego w Kielcach, Kielce.
• [79] URBAN J., GUBAŁA J., KASZA A., 2003 — Jaskinie w gipsach Niecki Nidziańskiej. Prz. Geol., 51, 1: 79–86.
• [80] WINIARSKI E., URBANOWICZ Z., OZIEMBŁO A., 1977 — Dokumentacja kompleksowych badań geofizycznych. Temat: Niecka Nidy, rok badań: 1975 [maszynopis]. Arch. Geol. Świętokrz. Urz. Woj. w Kielcach, Kielce.
• [81] WOJTOŃ A., 2001 — Nowości z Niecki Nidziańskiej. Jaskinie, 2 (23): 6.
• [82] WOJTOŃ A., 2002 — Nowe obiekty i zmiany długości – Sudety i Niecka Nidziańska. Jaskinie, 2 (27): 5.
• [83] WOJTOŃ A., 2004 — Nowości w gipsach. Jaskinie, 1 (34): 27–28.
• [84] WOJTOŃ A., 2005 — Jaskinia Żydowska. Jaskinie, 1 (38): 23.
• [85] WOJTOŃ A., 2006 — Nowości z gipsów. Jaskinie, 3 (44): 32–33.
• [86] WOŁOSZYN B.W., 1990 — Jaskinie Zespołu Parków Krajobrazowych Ponidzia. Stud. Ośr. Dokument. Fizjogr., 18: 275–341.
• [87] WOŹNIAK N., ŻUREK S., 2005 — Torfowiska krasu węglanowego okolic Cieślina i Krzywopłotów oraz krasu gipsowego koło Żydowca. W: Zróżnicowanie i przemiany środowiska przyrodniczo-kulturowego Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej (red. J. Partyka). T. 3 – suplement: 41–44. Ojcow. Park Narod., Ojców.
• [88] ZIELIŃSKI A., 2008 — Charakterystyka morfometryczna krasowego Jeziorka Jasnego i jeziorka bezimiennego znajdujących się w Lasach Golejowskich koło Staszowa. W: Współczesne problemy badawcze geografii polskiej – geografia fizyczna (red. E. Jekatierynczuk-Rudczyk i in.). Dokument. Geogr., 37: 56–61.
• [89] ZIELIŃSKI A., ŁOZIŃSKI Ł., 2007a — Charakterystyka morfometryczna jeziorek krasowych „Kacze” i „Bez Nazwy” w rejonie Staszowa. W: Przeobrażenia środowiska w południowo-wschodniej części regionu świętokrzyskiego. Nauki geograficzne w badaniach regionalnych. T. 7 (red. A. Zieliński): 113–121. Inst. Geogr., Akad. Świętokrz. w Kielcach, Kielce.
• [90] ZIELIŃSKI A., ŁOZIŃSKI Ł., 2007b — Parametry morfometryczne jeziorek krasowych „Donica”, „Przedpole” i „Rozlany Staw” w rejonie Staszowa. W: Przeobrażenia środowiska w południowo-wschodniej części regionu świętokrzyskiego. Nauki geograficzne w badaniach regionalnych. T. 7 (red. A. Zieliński): 101–112. Inst. Geogr., Akad. Świętokrz. w Kielcach, Kielce.
• [91] ŻUREK S., CHWALIK A., WOŹNIAK N., 2005 — Próba określenia rozwoju „polja Żydowiec” w plejstocenie i holocenie. W: Materiały XXIII i XXIV Szkoły Speleologicznej, Morawski Kras, 5–12.02.2005: 32–33. Uniw. Śląski, Sosnowiec.