Sadza jako wskaźnik wpływu działalności człowieka na środowisko i zdrowie

Skotak, K.; Degórska, A.; Ulańczyk, R.; Pecka, T.

doi:10.15199/62.2016.3.39

Powiadomienia systemowe

Sesja wygasła!
Sesja wygasła!

Artykuł - szczegóły

Tytuł artykułu

Sadza jako wskaźnik wpływu działalności człowieka na środowisko i zdrowie

Autorzy

Skotak K. , Degórska A. , Ulańczyk R. , Pecka T.

Wybrane pełne teksty z tego czasopisma

przemchem.pl

Identyfikatory

DOI

10.15199/62.2016.3.39

Warianty tytułu

Carbonaceous aerosol : an indicator of the human activity impact on environment and health

Języki publikacji

Abstrakty

Emisja związków węgla (w postaci sadzy) do atmosfery ma istotny wpływ na środowisko i zdrowie ludzi. Zanieczyszczenie powietrza produktami spalania, mającymi unikatową kombinację właściwości fizycznych i chemicznych, jest istotnym składnikiem bardzo drobnego pyłu zawieszonego, który jest emitowany z różnego rodzaju źródeł związanych z procesami spalania. Związki węgla w aerozolu oraz zdeponowane w podłożu znajdują się na całym obszarze Ziemi. Odgrywają one ważną rolę w procesach intensyfikujących zmiany klimatu oraz mogą powodować negatywne skutki dla zdrowia w wyniku krótko- i długookresowego narażenia. Przytoczono spotykane w literaturze definicje różnych postaci węgla w powietrzu atmosferycznym i metody badań ich zawartości.

A review, with 125 refs., of issues of air pollution with soot and methods of its monitoring. The effects of polluted air breathing on the human health was also discussed.

Słowa kluczowe

emisja związków węgla zanieczyszczenie powietrza produkty spalania

carbon emission air pollution combustion products

Wydawca

Wydawnictwo SIGMA-NOT

Czasopismo

Przemysł Chemiczny

Rocznik

2016

Tom

T. 95, nr 3

Strony

548--553

Opis fizyczny

Bibliogr. 125 poz.

Twórcy

autor

Skotak K.

kskotak@ios.edu.pl

Instytut Ochrony Środowiska – Państwowy Instytut Badawczy, ul. Kolektorska 4, 01-692 Warszawa

autor

Degórska A.

Instytut Ochrony Środowiska – Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa

autor

Ulańczyk R.

Instytut Ochrony Środowiska – Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa

autor

Pecka T.

Instytut Ochrony Środowiska – Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa

Bibliografia

[1] Status of black carbon monitoring in ambient air in Europe, EEA Technical report No 18/2013, European Environment Agency, 2013.
[2] Report to Congress on Black Carbon, Department of the Interior, Environment, and Related Agencies Appropriations Act, 2010, EPA- 450/R-12-001, 2012.
[3] Środowisko Europy 2015. Stan i prognozy. Synteza, Europejska Agencja Środowiska, EEA, Kopenhaga 2015.
[4] WHO guidelines for indoor air quality. Household fuel combustion, World Health Organization, 2014.
[5] C.F. Bohren, D.R. Huffman, Absorption and scattering of light by small particles, John Wiley and Sons, New York 1983.
[6] C.M. Sorensen, Aerosol Sci. Technol. 2001, 35, 648.
[7] T.C. Bond. H.L. Sun, Environ. Sci. Technol. 2005, 39, nr 16, 5921.
[8] M.R. Peterson, M.H. Richards, Mat. Symposium on Air Quality Measurement Methods and Technology 2002 (red. E.D. Winegar, R.J. Tropp), Air & Waste Management Association, Pittsburgh, PA, 2002.
[9] Y.M. Han, J. Cao, J.C. Chow, J.G. Watson, Z. An, Z. Jin, K. Fung, S. Liu, Chemosphere 2007, 69, 569.
[10] T.C. Bond, S.J. Doherty, D.W. Fahey i in., J. Geophys. Res.: Atmos. 2013, 118, 5380.
[11] IARC Monographs on the evaluation of carcinogenic risk to humans. Printing processes and printing inks, carbon black I and some nitro compounds, World Health Organization, International Agency for Research on Cancer Working Group on the Evaluation of Carcinogenic Risk to Humans, Canadian Centre for Occupational Health and Safety (CCOHS), t. 65, 1996, 149–262.
[12] Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/50/WE z dnia 21 maja 2008 r. w sprawie jakości powietrza i czystszego powietrza dla Europy, Dz.Urz. UE L 152 z 11 czerwca 2008 r., 1–44.
[13] A.Y. Watson, P.A. Valberg, AIHAJ 2001, 62, nr 2, 218.
[14] H. ten Brink, W. Maenhaut, R. Hitzenberger, T. Gnauk, G. Spindler, A. Even. Atmos. Environ. 2004, 38, 6507.
[15] Y. Kanaya, Y. Komazaki, P. Pochanart, Y. Liu, H. Akimoto, J. Gao, T. Wang, Z. Wang, Atmos. Chem. Phys. 2008, 8, 7637.
[16] R. Hitzenberger, A. Petzold, H. Bauer, P. Ctyroky, P. Pouresmaeil, L. Laskus, H. Puxbaum, Environ. Sci. Technol. 2006, 40, 6377.
[17] Y.M. Han, J.J. Caol, S.C. Lee, K.F. Ho, Z.S. An, Atmos. Chem. Phys. Atmos. Chem. Phys. 2010, 10, 595.
[18] A. D’Anna, Proc. Combust. Inst. 2009, 32, 593.
[19] L.P. Naeher, M. Brauer, M. Lipsett, J.T. Zelikoff, C.D. Simpson, J.Q. Koenig, K.R. Smith, Inhal. Toxicol. 2007, 19, 67.
[20] A. Kocbach Bolling, J. Pagels, K.E. Yttri, L. Barregard, G. Sallsten, P.E. Schwarze, C. Boman, Part. Fibre Toxicol. 2009, 6 (29), 1.
[21] T. Müller, J.S. Henzing, G. de Leeuw i in., Atmos. Measure. Techniques 2011, 4, 245.
[22] N.A.H. Janssen, G. Hoek, M. Simic-Lawson, P. Fischer, L. van Bree, H. ten Brink, M. Keuken, R.W. Atkinson, H.R. Anderson, B. Brunekreef, F.R. Cassee, Environ. Health Perspect. 2011, 119, nr 12, 1691.
[23] J.C. Chow, J.G. Watson, P. Doraiswamy, L.-W.A. Chen, D.A. Sodeman, D.H. Lowenthal, K. Park, W.P. Arnott, N. Motallebi, Atmos. Res. 2009, 93, 874.
[24] Methods of measuring air pollution, Report of the working party on methods of measuring air pollution and survey techniques, Organisation for Economic Co-operation and Development OECD, Paris 1964.
[25] ISO standard 9835:1993 (E), Ambient air. Determination of a black smoke index, International Organization for Standardization, Geneva.
[26] T.C. Grenfell, S.J. Doherty, A.D. Clarke, S.G. Warren, Appl. Opt. 2001, 50, nr 14, 2037.
[27] J.F. Lamarque, T.C. Bond, V. Eyring i in., Atmos. Chem. Phys. 2010, 10, 7017.
[28] M. Shiraiwa, Y. Kondo, T. Iwamoto, K. Kita, Aerosol Sci. Technol. 2010, 44, 46.
[29] A.L. Robinson, N.M. Donahue, M.K. Shrivastava, E.A. Weitkamp, A.M. Sage, A.P. Grieshop, T.E. Lane, J.R. Pierce, S.N. Pandis, Science 2007, 315, 1259.
[30] V. Ramanathan, G. Carmichael, Nature Geosci. 2008, 1, 221.
[31] J.L. Jimenez, M.R. Canagaratna, N.M. Donahue i in., Science 2009, 326, 1525.
[32] W.-T. Chen, Y.H. Lee, P.J. Adams, A. Nenes, J.H. Seinfeld, Geophys. Res. Lett. 2010, 37, L09801, 1.
[33] Integrated assessment of black carbon and tropospheric ozone. Summary for decision makers, United Nations Environment Programme and World Meteorological Organization, UNEP/GC/26/INF/20, 2011.
[34] Reducing black carbon may be the fastest strategy for slowing climate change IGSD/INECE Climate Briefing Note. December 2008, https:// seors.unfccc.int/ dostęp 12 września 2015 r.
[35] H. Moosmüller, R.K. Chakrabarty, W.P. Arnott, J. Quan. Spectrosc. Rad. Transfer 2009, 110, nr 11, 844.
[36] P. Forster, V. Ramaswamy, [w:] Climate change 2007. The physical science basis (red. S. Solomon, D. Qin, M. Manning, Z. Chen, M. Marquis, K.B. Averyt, M. Tignor, H.L. Miller), Cambridge University Press, Cambridge, United Kingdom, 2007, 129.
[37] G. Myhre, D. Shindell, F.-M. Bréon, W. Collins, J. Fuglestvedt, J. Huang, D. Koch, J.-F. Lamarque, D. Lee, B. Mendoza, T. Nakajima, A. Robock, G. Stephens, T. Takemura, H. Zhang, [w:] Climate change 2013. The physical science basis (red. T.F. Stocker, D. Qin, G.-K. Plattner, M. Tignor, S.K. Allen, J. Boschung, A. Nauels, Y. Xia, V. Bex, P.M. Midgley), Cambridge University Press, Cambridge, United Kingdom, 2013.
[38] M.S. Reddy, O. Boucher, Geophys. Res. Lett. 2007, 34, nr L11802, 1.
[39] P.K. Quinn, T.S. Bates, E. Baum, N. Doubleday, A.M. Fiore, M. Flanner, A. Fridlind, T.J. Garrett, D. Koch, S. Menon, D. Shindell, A. Stohl, S.G. Warren, Atmos. Chem. Phys. 2008, 8, 1723.
[40] T.J. Garrett, C. Zhao, Geophys. Res. Lett. 2004, 31, nr L17105, 17.
[41] P.K. Quinn, G. Shaw, E. Andrews, E.G. Dutton, T. Ruoho-Airola, S.L. Gong, Tellus 2007, 59B, 99.
[42] M.G. Flanner, C.S. Zender, J.T. Randerson, P.J. Rasch, J. Geophys. Res. 2007, 112, nr D11.
[43] D. Shindell, G. Faluvegi, Nature Geosci. 2009, 2, 294.
[44] M.Z. Jacobson, J. Geophys. Res. 2010, 115, nr D14209.
[45] T. Mauritsen, J. Sedlar, M. Tjernström, C. Leck, M. Martin, M. Shupe, S. Sjogren, B. Sierau, P.O.G. Persson, I.M. Brooks, E. Swietlick, Atmos. Chem. Phys. 2011, 11, 165.
[46] M.G. Flanner, C.S. Zender, P.G. Hess, N.M. Mahowald, T.H. Painter, V. Ramanathan, P.J. Rasch, Atmos. Chem. Phys. 2009, 9, 2481.
[47] S.J. Doherty, S.G. Warren, T.C. Grenfel, A.D. Clarke, R.E. Brandt, Atmos. Chem. Phys. 2010, 10, 11647.
[48] J. Hansen, M. Sato, R. Ruedy i in., Clim. Dyn. 2007, 29, 661.
[49] J. Ming, H. Cachier, C. Xiao, D. Qin, S. Kang, S. Hou, J. Xu, Atmos. Chem. Phys. 2008, 8, 1343.
[50] M.G. Flanner, K.M. Shell, M. Barlage, D.K. Perovich, M.A. Tschudi, Nature Geosci. 2011, 4, 151.
[51] M. Sato, J. Hansen, D. Koch, A. Lacis, R. Ruedy, O. Dubovik, B. Holben, M. Chin, T. Novakov, Proc. Nat. Acad. Sci., PNAS 2003, 100, nr 11, 6319.
[52] V. Ramanathan, P.J. Crutzen, J.T. Kiehl, D. Rosenfeld, Science 2001, 294, 2119.
[53] D. Koch, M. Schulz, S. Kinne i in., Atmos. Chem. Phys. 2009, 9, 9001.
[54] G. Myhre, T.F. Berglen, M. Johnsrud, C.R. Hoyle, T.K. Berntsen, S.A. Christopher, D.W. Fahey, I.S.A. Isaksen, T.A. Jones, R.A. Kahn, N. Loeb, P. Quinn, L. Remer, J.P. Schwarz, K.E. Yttri, Atmos. Chem. Physics. 2009, 9, 1365.
[55] T.C. Bond, C. Zarzycki, M.G. Flanner, D.M. Koch, Atmos. Chem. Phys. 2011, 11, 1505.
[56] O.L. Hadley, C.E. Corrigan, T.W. Kirchstetter, S.S. Cliff, V. Ramanathan, Chem. Phys. 2010, 10, 7505.
[57] J. Huang, Q. Fu, W. Zhang, X. Wang, R. Zhang, H. Ye, S.G. Warren, Bull. Amer. Meteor. Soc. 2011, 92, 175.
[58] E.S. Galbavy, C. Anastasio, B.L. Lefer, S.R. Hall, Atmos. Environ. 2007, 41, 5077.
[59] L.G. Thompson, Proc. Amer. Philos. Soc. 2010, 154, nr 2, 133.
[60] V. Ramanathan, F. Li, M.V. Ramana, P.S. Praveen, D. Kim, C.E. Corrigan, H. Nguyen, E.A. Stone, J.J. Schauer, G.R. Carmichael, B. Adhikary, S.C. Yoon, J. Geophys. Res. 2007, 112, D22821, 1.
[61] B.-Q. Xu, M. Wang, D.R. Joswiak, J.-J. Cao, T.-D. Yao, G.-J. Wu, W. Yang, H.-B. Zhao, J. Geophys. Res. 2009, 114, D17209, 1.
[62] G.R. Carmichael, B. Adhikary, S. Kulkarni, A. D’Allura, Y. Tang, D. Streets, Q. Zhang, T.C. Bond, V. Ramanathan, A. Jamroensan, P. Marrapu, Environ. Sci. Technol. 2009, 43, nr 15, 5811.
[63] S. Menon, D. Koch, G. Beig, S. Sahu, J. Fasullo, D. Orlikowski, Atmos. Chem. Phys. 2010, 10, 4559.
[64] M. Wild, J. Geophys. Res. 2009, 114, D00D16, 1.
[65] J.G. Dwyer, J.R. Norris, C. Ruckstuhl, J. Geophys. Res. 2010, 115, D00K08, 1.
[66] V. Ramanathan, W.Y. Feng, Atmos. Environ. 2009, 43, 37.
[67] C.E. Chung, G.J. Zhang, J. Geophys. Res. 2004, 109, D22103, 1.
[68] B.G. Liepert, J. Feichter, U. Lohmann, E. Roeckne, Geophys. Res. Lett. 2004, 31, L06207, 1.
[69] J.A. Martins, M.A.F. Silva Dias, F.L.T. Goncalves, J. Geophys. Res. 2009, 114, D02207, 1.
[70] S.E. Bauer, S. Menon, J. Geophys. Res.: Atmos. 2012, 117, D01206.
[71] G.-R. Jeong, C. Wang, Atmos. Chem. Phys. 2010, 10, 8373.
[72] G.A. Meehl, J. Climate 2008, 21, 2869.
[73] K.M. Lau, K.M. Kim, Geophys. Res. Lett. 2006, 33, L21810, 1.
[74] D.A. Laird, Agron. J. 2008, 100, nr 1, 178.
[75] J. Lehmann, M.C. Rillig, J. Thies, C.A. Masiello, W.C. Hockaday, D. Crowley, Soil Biol. Biochem. 2011, 43, nr 9, 1812.
[76] N. Unger, T.C. Bond, J.S. Wang, D.M. Koch, S. Menon, D.T. Shindell, S. Bauer, Proc. Nat. Acad. Sci., PNAS 2010, 107, nr 8, 3382.
[77] M.Z. Jacobson, J. Geophys. Res. 2005, 110, D14105, 1.
[78] R.E. Kopp, D.L. Mauzerall, Proc. Nat. Acad. Sci., PNAS 2010, 107, nr 26, 11703.
[79] I.H. Rehman, T. Ahmed, P.S. Praveen, A. Kar, V. Ramanathan, Atmos. Chem. Phys. 2011, 11, 7289.
[80] K. Aunan, T.K. Berntsen, G. Myhre, K. Rypdal, D.G. Streets, J.-H. Woo, K.R. Smith, Atmos. Environ. 2009, 43, 5674.
[81] A. Stohl, E. Andrews, J.F. Burkhart, C. Forster, A. Herber, S.W. Hoch, D. Kowal, C. Lunder, T. Mefford, J.A. Ogren, S. Sharma, N. Spichtinger, K. Stebel, R. Stone, J. Ström, K. Torseth, C. Wehrli, K.E. Yttri, J. Geophys. Res. 2006, 111, D22214, 1.
[82] A. Stohl, T. Berg, J.F. Burkhart, A.M. Fjraa, C. Forster, A. Herber, Atmos. Chem. Phys. 2007, 7, 511.
[83] D.A. Hegg, S.G. Warren, T.C. Grenfell, S.J. Doherty, A.D. Clarke, Atmos. Chem. Phys. 2010, 10, 10923.
[84] C. Warneke, K.D. Froyd, J. Brioude, R. Bahreini, C.A. Brock, J. Cozic, J.A. de Gouw, D.W. Fahey, R. Ferrare, J.S. Holloway, A.M. Middlebrook, L. Miller, S. Montzka, J.P. Schwarz, H. Sodemann, J.R. Spackman, A. Stohl, Geophys. Res. Lett. 2010, 37, nr L01801, 1.
[85] Air quality guidelines for particulate matter, ozone, nitrogen dioxide and sulphur dioxide. Global update 2005. Summary of risk assessment, World Health Organization, Geneva 2006.
[86] Stan środowiska w Polsce. Raport 2014, Główny Inspektorat Ochrony Środowiska, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa 2014.
[87] Air quality in Europe. 2014 Report, EEA Report No 5/2014, European Environment Agency, Copenhagen 2014.
[88] Environment and human health, EEA Report No 5/2013, European Environment Agency and the European Commission’s Joint Research Centre, Copenhagen 2013.
[89] S.S Lim, T. Vos, A.D. Flaxman i in., Lancet 2012, 380, 2224.
[90] Outdoor air pollution a leading environmental cause of cancer deaths, Press Release No 221, International Agency for Research on Cancer (IARC), World Health Organization, Lyon, France, 2013.
[91] N. Künzli, I.S. Mudway, T. Götschi, T. Shi, F.J. Kelly, S. Cook, P. Burney, B. Forsberg, J.W. Gauderman, M.E. Hazenkamp, J. Heinrich, D. Jarvis, D. Norbäck, F. Payo-Losa, A. Poli, J. Sunyer, P.J.A. Borm, Environ. Health Perspect. 2006, 114, nr 5, 684.
[92] H.C. Routledge, S. Manne, R.M. Harrison, J.G. Ayres, J.N. Townend, Heart 2006, 92, nr 2, 220.
[93] T.J. Grahame, R.B. Schlesinger, Air Qual. Atmos. Health 2010, 3, nr 1, 3.
[94] M. Sehlstedt, A.F. Behndig, C. Boman, A. Blomberg, T. Sandström, J. Pourazar, Inhal. Toxicol. 2010, 22, nr 14, 1144.
[95] N.A.H. Janssen, M.E. Gerlofs-Nijland, T. Lanki, R.O. Salonen, F. Cassee, G. Hoek, P. Fischer, B. Brunekreef, M. Krzyzanowski, Health effects of black carbon, WHO Regional Office for Europe, Copenhagen 2012.
[96] N. Büchner, N. Ale-Agha, S. Jakob, U. Sydlik, K. Kunze, K. Unfried, J. Altschmied, J. Haendeler, Exp. Gerontol. 2013, 48, nr 1, 8.
[97] F.W. Lipfert, J.D. Baty, J.P. Miller, R.E. Wyzga, Inhal. Toxicol. 2006, 18, nr 9, 645.
[98] S.L. Zeger, D. Thomas, F. Dominici, J.M. Samet, J. Schwartz, D. Dockery, A. Cohen, Environ. Health Perspect. 2000, 108, nr 5, 419.
[99] N.A.H. Janssen, J.J. de Hartog, G. Hoek, B. Brunekreef, T. Lanki, K.L. Timonen, J. Pekkanen, J. Air Waste Manage. Assoc. 2000, 50, nr 7, 1133.
[100] S.E. Sarnat, B.A. Coull, J. Schwartz, D.R. Gold, H.H. Suh, Environ. Health Perspect. 2006, 114, nr 5, 649.
[101] K.W. Brown, J.A. Sarnat, H.H. Suh, B.A. Coull, J.D. Spengler, P. Koutrakis, J. Environ. Monit. 2008, 10, 1041.
[102] A. Polidori, J. Kwon, B.J. Turpin, C. Weisel, J. Exposure Sci. Environ. Epidemiol. 2010, 20, 457.
[103] J. Wichmann, T. Lind, M.A.-M. Nilsson, T. Bellander, Atmos. Environ. 2010, 44, 4536.
[104] H.S. Adams, M.J. Nieuwenhuijsen, R.N. Colvile, M.J. Older, M. Kendall, Atmos. Environ. 2002, 36, 5335.
[105] M. Zuurbier, G. Hoek, M. Oldenwening, V. Lenters, K. Meliefste, P. van den Hazel, B. Brunekreef, Environ. Health Perspect. 2010, 118, nr 6, 783.
[106] E. Dons, L. Int Panis, M. Van Poppel, J. Theunis, G. Wets, Atmos. Environ. 2012, 55, 392.
[107] E. Dons, P. Temmerman, M. Van Poppel, T. Bellemans, G. Wets, L. Int Panis, Sci. Total Environ. 2013, 447, 72.
[108] J.J. Schauer, J. Expo. Anal. Environ. Epidemiol. 2003, 13, nr 6, 443.
[109] G. Hoek, K. Meliefst, J. Cyrys, M. Lewné, T. Bellander, M. Brauer, P. Fischer, U. Gehring, J. Heinrich, P. van Vliet, B. Brunekreef, Atmos. Environ. 2002, 36, 4077.
[110] N.A.H. Janssen, K. Meliefste, O. Fuchs, S.K. Weiland, F. Cassee, B. Brunekreef, T. Sandstrom, Atmos. Environ. 2008, 42, 1110.
[111] D.C. Snyder, A.P. Rutter, C. Worley, M. Olson, T. Plourde, R.C. Bader, T.R. Dallmann, J.J. Schauer, Atmos. Environ. 2010, 44, 1597.
[112] I. Han, J.P. Ramos-Bonilla, A.M. Rule, J.N. Mihalic, L.M. Polyak, P.N. Breysse, A.S. Geyh, Atmos. Environ. 2011, 45, 7644.
[113] R. Beelen, G. Hoek, P.A. van den Brandt, R.A. Goldbohm, P. Fischer, L.J Schouten, M. Jerrett, E. Hughes, B. Armstrong, B. Brunekreef, Environ. Health Perspect. 2008, 116, nr 2, 196.
[114] B. Ostro, M. Lipsett, P. Reynolds, D. Goldberg, A. Hertz, C. Garcia, K.D. Henderson, L. Bernstein, Environ. Health Perspect. 2010, 118, nr 3, 363.
[115] W.Q. Gan, M. Koehoorn, H.W. Davies, P.S. Demers, L. Tamburic, M. Brauer, Environ. Health Perspect. 2011, 119, nr 4, 501.
[116] P. Quincey, Atmos. Environ. 2007, 41, 7964.
[117] M.R. Heal, P. Quincey, Atmos. Environ. 2012, 54, 536.
[118] M. Schaap, H.A.C. van der Gon, Atmos. Environ. 2007, 41, 5908.
[119] G. Hoek, B. Forsberg, M. Borowska, S. Hlawiczka, E. Vaskövi, H. Welinder, M. Branis, I. Benes, F. Kotesovec, L.O. Hagen, J. Cyrys, M. Jantunen, W. Roemer, B. Brunekreef, Atmos. Environ. 1997, 31, 3609.
[120] B. Ostro, W.T. Feng, R. Broadwin, S. Green, M. Lipsett, Environ. Health Perspect. 2007, 115, nr 1, 13.
[121] S. Cakmak, R.E. Dales, C.B. Vida, Int. J. Occup. Environ. Health 2009, 15, nr 2, 152.
[122] R.D. Peng, M.L. Bell, A.S. Geyh, A. McDermott, S.L. Zeger, J.M. Samet, F. Dominici, Environ. Health Perspect. 2009, 117, nr 6, 957.
[123] M.L. Bell, L. Ebisu, K.R.D. Peng, J.M. Samet, F. Dominici, Am. J. Respir. Crit. Care Med. 2009, 179, nr 12, 1115.
[124] M. Brauer, G. Hoek, H.A. Smit, J.C. de Jongste, J. Gerritsen, D.S. Postma, M. Kerkhof, B. Brunekreef, Eur. Respir. J. 2007, 29, nr 5, 879.
[125] U. Gehring, A.H. Wijga, M. Brauer, P. Fischer, J.C. de Jongste, M. Kerkhof, M. Oldenwening, H.A. Smit, B. Brunekreef, Am. J. Respir. Crit. Care Med. 2010, 181, nr 6, 596.

Uwagi

Opracowanie ze środków MNiSW w ramach umowy 812/P-DUN/2016 na działalność upowszechniającą naukę.

Typ dokumentu

Bibliografia

Identyfikator YADDA

bwmeta1.element.baztech-79fad8b6-25d1-42d1-b65f-788712591c01