Miasta i miasteczka o nowożytnych formach na Dolnym Śląsku

• Autorzy: Ludwig B.

Identyfikatory

DOI

10.5277/arc160204

Warianty tytułu

EN

The modern forms of towns in Lower Silesia

• Języki publikacji: PL EN

Abstrakty

PL

W artykule przedstawiono i porównano rozwiązania planów miast nowożytnych lokowanych na Dolnym Śląsku po wojnie trzydziestoletniej. Pokazano nieliczne rozwiązania urbanistyczne o formach renesansowych i barokowych. Celem było wyszukanie inspiracji i wzorów oraz wskazanie prawdopodobnych naśladownictw, a także ocena wartości projektów urbanistycznych i ich znaczenia dla utrwalania lub zmian wykorzystywanych koncepcji. Po wojnie trzydziestoletniej obszar Dolnego Śląska miał zorganizowaną i stosunkowo kompletną sieć osadniczą. Jednym z nielicznych powodów zakładania miast była rozwijająca się dziedzina gospodarki – wydobycie rud metali. Drugim były względy prestiżowe. I to w tym wypadku odpowiedni dobór form przestrzennych miał dużo większe znaczenie. Wśród miast górniczych powstały dwa o wyraźnie renesansowym rozplanowaniu – Bolesławów (1581) i Złotniki Lubańskie (1677). Te miasteczka prezentują się typowo dla regionu (Saksonii, Czech, zwłaszcza rejonu Sudetów) i należą do późniejszych realizacji (choć w całej Europie stosowanych jeszcze w XVII, a nawet XVIII w.). Ze względu na swój niewielki rozmiar, podobnie jak inne miasta górnicze regionu, składają się tylko z obszernego rynku z czterema ulicami i otaczających go pierzei zabudowy. W okresie baroku powstały nieliczne nowe miasta zakładane przez dworzan austriackich i nową szlachtę w celu nobilitacji. Najważniejsze inicjatywy urbanistyczne związane są z działalnością członków rodziny książęcej Wirtembergów, którzy urządzając swe nowe rezydencje, dbali o fundację lub rozwój sąsiedniego miasta. Z inicjatywy pierwszego z książąt, Sylwiusza Nimroda, założono Dobroszyce (1663). Eleonora Charlotta, wdowa po Sylwiuszu II Fryderyku, przyczyniła się zaś do powstania barokowej enklawy miejskiej w Twardogórze (ok. 1685). Innym przykładem miasta o układzie barokowym stał się Brzeg Dolny Dyhrnów (1662). Oprócz rozwiązań zachowawczych renesansowych w genezie stosowanych w większości przypadków przy zakładaniu miast górniczych i rzemieślniczych powstały też na Dolnym Śląsku w 2. połowie XVII w. bardzo nowatorskie założenia urbanistyczne. Z zestawień ujawnia się, że projekty zastosowane przy zakładaniu północnośląskich barokowych miast należały do nurtu awangardowego. Powstawały równocześnie lub nawet wcześniej od wielu analogicznych fundacji z sąsiednich terenów.

EN

The article presents and compares the plan solutions of modern towns located in Lower Silesia after the Thirty Years’ War. It shows a few urban designs of Renaissance and Baroque forms. The aim was to find inspiration and models, and to indicate probable imitations, as well as the assessment of the value of urban projects and their relevance to the perpetuation or change of the used concepts. The area of Lower Silesia after the Thirty Years’ War had an organized and fairly complete settlement grid. One of the few reasons of founding new towns was the development of mining of metal ores. The other motive was prestigious considerations. In this case, an appropriate choice of spatial forms was much more important. Among the mining towns two obtained a clearly Renaissance shape – Bolesławów (1581) and Złotniki Lubańskie (1677). These small towns of the Renaissance arrangement are typical for this region (Saxony, Kingdom of Bohemia, especially the Sudetenland) and belong to later implementations (though still used throughout Europe in the 17th century, or even the 18th century). Due to their small size, similarly as other towns of the mining region, they are formed of only a large square market with four streets surrounded by a building frontage. The Austrian courtiers and the new nobles during the Baroque period created a few new towns with the aim of nobilitation. The most important urban initiatives are related to the activities of members of the family of Württemberg-Oels, who organizing their new residences decided to found or to develop a neighboring town. On the initiative of Silvius Nimrod, the first of the duces, Dobroszyce (1663) were founded. Eleonora Charlotta, widow of Silvius II Frederick, contributed to the construction of a new Baroque city enclave in Twardogóra (circa 1685). Brzeg Dolny of Abraham Dyhrn (1662) became another example of Baroque arrangement. Apart from conservative Renaissance solutions in the genesis of applied in most cases of founding mining and craft towns, in the 2nd half of the 17th century there came into being, also in Lower Silesia, very innovatory urban foundations. They were created at the same time or even earlier than many analogous foundation from adjacent areas.

Słowa kluczowe

PL

urbanistyka nowożytna; Dolny Śląsk; renesans; barok; Wirtembergowie

EN

modern town planning; Lower Silesia; Renaissance; Baroque; Württemberg-Oels

• Wydawca: Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej
• Czasopismo: Architectus
• Rocznik: 2016
• Tom: Nr 2 (46)
• Strony: 41--63
• Opis fizyczny: Bibliogr. 33 poz., il.

Twórcy

autor

Ludwig B.

• Wydział Architektury Politechniki Wrocławskiej/Faculty of Architecture, Wrocław University of Science and Technology.

Bibliografia

• [1] Esymontt R., Kod genetyczny miasta. Średniowieczne miasta lokacyjne Dolnego Śląska na tle urbanistyki europejskiej, PAN, Wrocław 2009.
• [2] Weczerka H., Stadt- und Marktgründungen und Stadtabgänge in Schlesien, 1450–1800, „Zeitschrift für Ostforschung” 1974, 23, 193–261.
• [3] Handbuch der historischen Stätten Deutschlands XV/Schlesien, H. Weczerka (Hrsg.), Alfred Kröner Verlag, Stuttgart 1977.
• [4] Miasta polskie w tysiącleciu, M. Siuchniński (red.), t. 2, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1967.
• [5] Kononowicz W., Place miasteczek i osiedli śląskich w XVII–XVIII wieku. Miasteczko siedemnastowieczne – Złotniki Lubańskie, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 1993, Nr 2, 303–319.
• [6] Schmidt J., Pokój – Carlsruhe (1748–1945). Monografia, Urząd Gminy, Pokój 1998.
• [7] Wrabec J., Barocke Raumordnung am Beispiel einiger Residenzstädte in der ehemaligen Grenzregionen zwischen Schlesien und Polen, [w:] B. Störtkuhl (Hrsg.), Hansestadt Residenz Industriestandort Beiträge der 7. Tagung des Arbeitskreises in Oldenburg, 27.–30. September 2000, R. Oldenbourg Verlag, München 2002, 191–199.
• [8] Maroń J., Dolny Śląsk w czasach habsburskich i pruskich, [w:] W. Wrzesiński (red.), Dolny Śląsk, Wydawnictwo UWr, Wrocław 2006, 234 i n., mapa 228.
• [9] Kuczer J., Szlachta w życiu społeczno-gospodarczym księstwa głogowskiego w epoce habsburskiej 1526–1740, Uniwersytet Zielonogórski, Zielona Góra 2007.
• [10] Orzechowski K., Historia ustroju Śląska, 1202–1740, Wydawnictwo UWr, Wrocław 2005.
• [11] Maleczyński K., Wojna trzydziestoletnia na Śląsku, [w:] K. Maleczyński (red.), Historia Śląska, t. 1, cz. 3, Ossolineum, Wrocław 1963, 346–364.
• [12] Majewski R., Wojna trzydziestoletnia na Śląsku, [w:] K. Bartkiewicz (red.), Wojna trzydziestoletnia na ziemiach nadodrzańskich, Wydawnictwo WSP im. T. Kotarbińskiego, Zielona Góra 1993, 87–108.
• [13] Jaworski T., Migracje ludnościowe na polskim pograniczu zachodnim w okresie wojny 30-letniej, [w:] K. Bartkiewicz (red.), Wojna trzydziestoletnia na ziemiach nadodrzańskich, Wydawnictwo WSP im. T. Kotarbińskiego, Zielona Góra 1993, 140–141.
• [14] Leszczyński J., Piwarski K., Skutki wojny trzydziestoletniej, [w:] K. Maleczyński (red.), Historia Śląska, t. 1, cz. 3, Ossolineum, Wrocław 1963, 365.
• [15] Gierowski J., Ludność, [w:] K. Maleczyński (red.), Historia Śląska, Ossolineum, Wrocław 1963, t. 1, cz. 3, 188–190.
• [16] Pflug K., Chronik der Stadt Waldenburg in Schlesien, Verlag von E. Metzer‘s Buchhandlung (G. Knorrn), Waldenburg 1908.
• [17] Bimler K., Die Schlesischen Massiven Wehrbauten, Bd. 3. Fürstentum Oels – Wohlau. Kreise Oels. Gross Wartenberg. Trebintz. Militsch. Wohlau, Kommission Heydebrand-Verlag, Breslau 1942.
• [18] Wernher F.B., Topographia oder Prodromus Delineati Silesiae Ducatus, t. 1, 1755 [rkpis w zbiorach specjalnych Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu].
• [19] Wrabec J., Milicz, Żmigród, Twardogóra i okolice, Katalog Zabytków Sztuki. Seria Nowa t. 4, z. 3, Województwo wrocławskie, pod red. J. Pokory i M. Zlata, Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 1997.
• [20] Kosieradzka A., Powstanie, rozwój przestrzenny oraz analiza walorów urbanistycznych i krajobrazowych dolnośląskich wsi o miejskim rodowodzie, praca magisterska, PWr, Wrocław 2014.
• [21] Wernher F.B., Topographia oder Prodromus Delineati Silesiae Ducatus, t. 2, 1758 [rkpis w zbiorach specjalnych Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu].
• [22] Schumann F.A., Albert Schiffner Vollständiges Staats- Post- und Zeitungslexikon von Sachsen, t. 3, Schumann, Zwickau 1816, 670–671.
• [23] Wernher F.B., Topographia Seu Compendium Silesiae. Pars II […], t. 4, ok. 1750 [rkpis w zbiorach specjalnych Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu].
• [24] Pfaf K., Fürstenhaus und Land Württemberg nach den Hauptmomenten: von der ältesten bis auf die neueste Zeit, E. Schweizerbart, Stuttgart 1841, 64 i n.
• [25] Schulze H., Die Succession im Fürstenthum Oels beim Abgange der ältern Linie des Hauses Brandenburg, Korn, Breslau 1868, 5 i n.
• [26] Mrozowicz W., Wiszewski P., Oleśnica od czasów najdawniejszych po współczesność, Atut, Wrocław 2006, 95–100.
• [27] Zimmermann F.A., Beyträge zur Beschreibung von Schlesien, Bd. 7, Johann Ernst Tramp, Brieg 1738, 122, 147 i n.
• [28] Anders F.G.E., Statistik der evangelischen Kirche in Schlesien, Hugo Wagner, Glogau 1848, 150.
• [29] Dyhrnowie, http://pl.wikipedia.org/wiki/Dyhrnowie [accessed: 24.01.2015].
• [30] Kaszuba E., Ziątkowski L., Historia Brzegu Dolnego, Wydawnictwo i Drukarnia KORAB, Brzeg Dolny–Wrocław 1998, 24 i n.
• [31] Ruggiu F.-J., Charles de Gonzague donne son nom la ville de Charleville, 23 avril 1608, http://cemmc.u-bordeaux3.fr/mpf/ bibliographie/gonzague.htm [accessed: 24.01.2015].
• [32] Bouvard A., Heinrich Schickhardt 1558–1635, L’architecte wurtembergeois Heinrich Schickhardt à Montbéliard (1590–1615), http://schickhardt.montbeliard-emulation.fr/schik_6.htm [accessed: 24.01.2015].
• [33] Dickinson R.E., The West European City, Routledge, London 2002.

Uwagi

Opracowanie ze środków MNiSW w ramach umowy 812/P-DUN/2016 na działalność upowszechniającą naukę.