Wątki neoromantyczne w warszawskiej architekturze wczesnego modernizmu (1909–1914) na przykładzie realizacji Arthura E. Gurneya

• Autorzy: Kilanowski Piotr

Warianty tytułu

EN

Neoromantic Currents in the Early Modern Architecture of Warsaw (1909–1914): Examples of Implementation by Arthur E. Gurney

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Architektura powstających w Warszawie od około 1909 do 1914 roku budynków utrzymana była w nurcie szeroko rozumianego wczesnego modernizmu, który charakteryzował się zróżnicowanym obliczem stylowym. W większości realizacji dominowały silnie przetworzone i formalnie uproszczone motywy odwołujące się do architektury neoklasycyzmu, neobaroku lub późnej, zgeometryzowanej secesji. W warszawskich realizacjach doby wczesnego modernizmu mniej powszechnym, jednakże również wykorzystywanym źródłem inspiracji były wątki i motywy neoromantyczne, często określane także jako malownicze. Wspomniane wątki odnajdziemy przede wszystkim w architekturze niektórych realizowanych wówczas domów czynszowych, a także w pojedynczych obiektach publicznych. Predylekcja do szerszego wykorzystania licznych wątków i motywów neoromantycznych – zarówno w bryle oraz kompozycji, jak i w detalu architektonicznym stanowiła w latach bezpośrednio poprzedzających wybuch pierwszej wojny światowej rozpoznawalną cechę twórczości m.in. angielskiego architekta Arthura E. Gurneya. Twórca ten działał w Warszawie i na dawnych ziemiach Rzeczypospolitej od około 1899 do 1915 roku, zarówno samodzielnie, jak też we współpracy z inny- mi architektami i budowniczymi. W latach 1909–1914 był on związany z powstaniem czterech wczesnomodernistycznych kamienic w duchu neoromantycznym, stanowiących zarazem najliczniejszą w skali Warszawy grupę dzieł utrzymanych w tej stylistyce autorstwa jednego architekta. Wspomniane budynki szczęśliwie przetrwały do czasów współczesnych, stanowiąc zarazem cenne, jak również stosunkowo nietypowe w warunkach warszawskich przykłady kierunku określanego również jako tzw. narodowy romantyzm lub północna moderna, dominującego przed 1914 rokiem w kilku innych rejonach Europy.

EN

Characterized by a varied stylistic face, the architecture of buildings emerging in Warsaw from around 1909 to 1914 was maintained in the current broadly understood as being Early Modernism. Most implementations were dominated by strongly processed and formally simplified motifs making reference to neo–Classical, neo–Baroque, and subsequently geometricized Secession. Although less common, neoromantic themes and motifs, often referred to as Picturesque, were used as sources of inspiration in the Warsaw implementations of the Early Modern period. These mentioned themes may primarily be found in the architecture of certain tenement houses as well as individual public building built at that time. A predilection to the application of numerous neoromantic themes and motifs in building volume and composition as well as architectural detail was an identifiable feature of architects such as the Englishman, Arthur E. Gurney, in the years preceding the outbreak of World War I. This designer was active in Warsaw as well as the former lands of the Polish–Lithuanian Commonwealth from around 1899 to 1915, both independently and in collaboration with other architects and builders. In the years 1909–1914 he was linked with the construction of four Early Modern tenement houses designed in the neoromantic spirit. At the same time, they make up the most numerous group of works maintained in this style as designed by a single architect in Warsaw. Happily, these buildings have survived to contemporary times and are both a valuable and relatively unique example for Warsaw of a direction defined as National Romanticism or Northern Modern, which was dominant prior to the year 1914 in several regions of Europe.

Słowa kluczowe

PL

Polska; wczesny modernizm; nurt neoromantyczny; kamienica; domy czynszowe; dom dochodowy; architektura; Arthur Edward Gurney

EN

Poland; early modernism; neoromantic early; townhouse; tenement house; rental apartment building; architecture; Arthur Edward Gurney

• Wydawca: Politechnika Warszawska, Wydział Architektury
• Czasopismo: Studia do Dziejów Architektury i Urbanistyki w Polsce
• Rocznik: 2021
• Tom: nr 4
• Strony: 5--61
• Opis fizyczny: Bibliogr. 79 poz., rys.

Twórcy

autor

Kilanowski Piotr

• Zakład Architektury Polskiej, Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej

Bibliografia

• [1] Antenišķe Anita, National romanticism apartment buildings of Riga, referat w ramach warsztatów „Art nouveau & Society, National Identity and International Trends”, Ljubljana 2006.
• [2] Akta Nieruchomości, Akta Miasta Warszawy, Warszawa 1936–1944, zb. APW, nr zespołu 3, sygn. 2339.
• [3] Bronisław Rogóyski, „Świat”, 1921, nr 30, s. 12.
• [4] Barański Marek, Sołtan Jerzy, Warszawa – ostatnie spojrzenie: niemieckie fotografie lotnicze sprzed sierpnia 1944, Warszawa 2004.
• [5] Biczyk Marcin, Prostko Piotr, Rostkowska Anna [oprac.], Projekt budowlany przebudowy, rozbudowy i nadbudowy budynku mieszkalno-usługowego, Al. Jerozolimskie 57 w Warszawie, Warszawa 2018, mps., zb. Archiwum pracowni architektoniczno-konserwatorskiej Proart.
• [6] Brykowska Maria, Katalog projektów i dzieł Oskara Sosnowskiego; [w:] Oskara Sosnowskiego świat architektury. Twórczość i dzieła, red. M. Brykowska, Warszawa 2004, s. 79–170.
• [7] Chrościcki Juliusz A., Rottermund Andrzej, Atlas Architektury Warszawy, Warszawa 1977.
• [8] Davey Peter, Arts and Crafts Architecture, London 1980.
• [9] Доходн. домь Нет. Стор., Болшой нр., Но 44, С.-П.Вургь. (ст. I выр.), И.А. Претро, Архит.-Ху- дожн., „Ежегодник Общества архитекторов-художников”, 1907, вып. 2, с. 120.
• [10] Dom Nr 19 przy ul. Krakowskie Przedmieście w Warszawie, „Przegląd Techniczny”, 1909, nr 5, s. 63–64, tabl. VII.
• [11] Dom Nr. 453 (pol. 4) przy ul. Podwale w Warszawie, „Przegląd Techniczny”, 1908, nr 50, s. 612, tabl. XXVI.
• [12] Dom dochodowy w Warszawie, „Architekt”, 1905, nr 10, s. 151, 154, 158, tabl. 50.
• [13] Dom przy Al. Jerozolimskiej w Warszawie, „Przegląd Techniczny”, 1912, nr 45, s. 599, tabl. XV.
• [14] Dom przy zbiegu ul. Wielkiej i Koszykowej w Warszawie, „Przegląd Techniczny”, 1912, nr 50, tabl. XVI.
• [15] Domińczak Michał, Zaguła Artur, Typologia łódzkiej kamienicy, Łódź 2016.
• [16] Fiell Charlotte, Fiell Peter, Charles Reenie Mackintosh (1868–1928), Köln, London 1997.
• [17] Friedhoff Jens, Wagener Olaf, Romantik und historismus am der Mosel, Petersberg 2009.
• [18] Jasiński Mateusz, Petrus Marcin [oprac.], Dokumentacja badań konserwatorskich elewacji frontowej budynku kamienicy na Alejach Jerozolimskich 57 w Warszawie, Warszawa 2017, mps., zb. Archiwum pracowni architektoniczno-konserwatorskiej Proart.
• [19] Jasiński Mateusz, Petrus Marcin [oprac.], Dokumentacja badań konserwatorskich przejazdu bramnego budynku kamienicy na Alejach Jerozolimskich 57 w Warszawie, Warszawa 2017, mps., zb. Archiwum pracowni architektoniczno-konserwatorskiej Proart.
• [20] K.R., Dom księgarni nakładowej „Gebethnerr i Wolff” w Warszawie, „Przegląd Techniczny”, 1907, nr 4, s. 45–47, tabl. I–IV.
• [21] Kakowski Krzysztof, Słowik Wiesław, Żera Tadeusz, Dmowski Andrzej, Krajewski Czesław [oprac.], Ekspertyza – opinia: O stanie technicznym kamienicy położonej w Warszawie w Dzielnicy Śródmieście w Alejach Jerozolimskich 57, Warszawa 2015, mps., zb. Archiwum pracowni architektoniczno-konserwatorskiej Proart.
• [22] Karnaszewski Edmund, Deptuła Stefan [oprac.], Projekt adaptacji lokalu sklepowego i mieszkalnego na cele pogotowia lekarskiego przy Szpitalu Chirurgii Urazowej Dziecięcej, Aleje Jerozolimskie 57, hip. 1582 EA, Warszawa 1960, mps., zb. Archiwum pracowni architektoniczno-konserwatorskiej Proart.
• [23] Karolak Dariusz, Rudzińska Anna [oprac.], Budynek przy Al. Jerozolimskich 57 w Warszawie, ekspertyza techniczna balkonów w elewacji frontowej, Warszawa 2017, mps., zb. Archiwum pracowni architektoniczno-konserwatorskiej Proart.
• [24] Kilanowski Piotr, Arthur E. Gurney – brytyjski architekt czynny w Warszawie i na dawnych ziemiach Rzeczypospolitej od 1899 do 1915 roku, „Ochrona Zabytków”, 2019, nr 2, s. 147–188.
• [25] Kilanowski Piotr, Charakterystyczne rozwiązania i motywy w architekturze kamienic warszawskich od około 1900 do 1914 r. na przykładzie twórczości Ludwika Panczakiewicza oraz spółek autorskich Wacław Heppen– Józef N. Czerwiński i Henryk Stifelman – Stanisław Weiss, dysertacja doktorska opracowana pod opieką prof. nzw. dr hab. inż. arch. Małgorzaty Rozbickiej w Zakładzie Architektury Polskiej na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej, mps., Warszawa 2018.
• [26] Kilanowski Piotr, Rozplanowanie kondygnacji mieszkalnych w śródmiejskich kamienicach warszawskich na przełomie XIX i XX wieku; [w:] Architektura w mieście, architektura dla miasta – społeczne i kulturowe aspekty funkcjonowania architektury na ziemiach polskich 1815–1914 [red. M. Getka-Kenig, A. Łupienko], Warszawa 2017, s. 219–244.
• [27] Kilanowski Piotr, Utracone kamienice warszawskie doby wczesnego modernizmu (1909–1914), Warszawa 2021.
• [28] Kilanowski Piotr, Wpływ nowoczesnej infrastruktury technicznej na rozwiązania planu warszawskich domów dochodowych pod koniec XIX wieku oraz po roku 1900; [w:] „Studia do dziejów architektury i urbanistyki w Polsce”, Tom 2, Przyszłość rzeczy minionych [red. M. Rozbicka], Warszawa 2019, s. 78–129.
• [29] Kilka prac arch. Cz. Domaniewskiego, „Przegląd Techniczny”, 1908, nr 7, s. 90–94, tabl. IV–VII.
• [30] Кириллов Василий, Архитектура „северного модерна”, Москва 2011.
• [31] Klub wioślarzy w Warszawie, „Architekt”, 1901, nr 1, s. 11–14, tabl. I–II.
• [32] Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji (1910–1939), zb. NAC, nr zespołu 1.
• [33] Krastinš Jānis, Rigas jugendstila ekas, Riga 2007.
• [34] Kubisa Barbara [oprac.], Program prac konserwatorskich posadzek i schodów z marmuru, badania stratygraficzne klatki schodowej drewnianej – kamienica, ul. Lwowska 15, klatka schodowa główna – parter, klatka schodowa drewniana, Warszawa 2015, mps., zb. Archiwum pracowni architektoniczno-konserwatorskiej Proart.
• [35] Kubisa Barbara [oprac.], Badania stratygraficzne elewacji: tynków, stolarki i elementów metalowych balustrady balkonu – budynek Al. Jerozolimskie 57 w Warszawie, Warszawa 2017, mps., zb. Archiwum pracowni architektoniczno-konserwatorskiej Proart.
• [36] Kujawa Halina [oprac.], Studium historyczne kwartałów zabudowy, t. 1–12, Miejskie Biuro Projektów „Warcent” 1982–1984, zb. Archiwum Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.
• [37] Kujawski Michał [oprac.], Projekt techniczny remontu elewacji, budynek Lwowska 15 w Warszawie, Warszawa 1981, mps., zb. Archiwum Zarządu Gospodarowania Nieruchomościami w Warszawie.
• [38] Kurzątkowska Elżbieta, Wspomnienie o „Omedze”, „Gazeta na Koszykach”, 2013, nr 3, s. 2.
• [39] Лисовский Владимир, Северный модерн: Национальноромантическое направление в архитектуре стран Балтийского моря на рубеже XIX и XX веков, Санкт Петербург 2016.
• [40] Łoza Stanisław, Architekci i Budowniczowie w Polsce, Warszawa 1954.
• [41] Łoza Stanisław, Szkice Warszawskie. Zebrał, opracował i wstępem opatrzył Ludwik B. Grzeniewski, Warszawa 1958.
• [42] Majewski Jerzy S., Warszawa nieodbudowana, metropolia belle epoque, Warszawa 2003.
• [43] Marczewska M., Wójcik T.M. [oprac.], Projekt wymiany instalacji centralnego ogrzewania – budynek mieszkalno-biurowy Warszawa ul. Lwowska 17, Warszawa 1988, mps. w zbiorach Archiwum Zarządu Gospodarowania Nieruchomościami w Warszawie.
• [44] Markowski Andrzej, Tomiczek Adam, Szlis Jacek, Szwedowska-Ozyp Wioletta [oprac.], Modernizacja kamienicy w Al. Jerozolimskich 99; [w:] Plany na przyszłość 2003 – katalog wystawy, Warszawa 2003, s. 96.
• [45] Miller Henryk [oprac.], Inwentaryzacja arch.-bud. budynku przy Al. Jerozolimskich 57 w Warszawie, Warszawa 1970, mps. w zbiorach Archiwum Zarządu Gospodarowania Nieruchomościami w Warszawie.
• [46] Miłobędzki Adam, Wieżowiec towarzystwa telefonów „Cedergren” w Warszawie, „Rocznik Historii Sztuki”, 1974, t. X, s. 98–115.
• [47] Miłobędzki Adam, Warszawa około roku 1900: scena architektoniczna i jej aktorzy; [w:] „Sztuka około 1900 w Europie Środkowej” – materiały międzynarodowej konferencji zorganizowanej w dniach 20–24 października 1994, red. P. Krakowski, J. Purchla, Kraków 1997, s. 87–90.
• [48] Nowe Domy, „Gospodarz i Lokator”, 1901, nr 2, s. 8–10.
• [49] Omilanowska Małgorzata, Stefan Szyller 1857–1933, Warszawski Architekt doby Historyzmu, Warszawa 1995.
• [50] Orłowicz Mieczysław, Krótki ilustrowany przewodnik po Warszawie z 96 ilustracjami w tekście, planem miasta i mapą okolicy, Warszawa 1922.
• [51] P.T., Dom firmy „Drzewiecki i Jeziorański w Warszawie, „Przegląd Techniczny”, 1905, nr 3, s. 25–26, tabl. X–XI.
• [52] P.T., Dom dochodowy w Warszawie przy ul. Nowowiejskiej No 19, „Przegląd Techniczny”, 1906, nr 29, s. 347–348, tabl. XXXVIII–XXXIX.
• [53] P.T., Projekty konkursowe dojazdu do nowego mostu miejskiego na Wiśle w Warszawie, „Przegląd Techniczny”, 1906, nr 13, s. 142–145, tabl. XXIII–XXVIII.
• [54] P.T., Projekty konkursowe domu Zarządu Zakładów Gazowych w Warszawie, „Przegląd Techniczny”, 1904, nr 33, s. 437, tabl. XLV–LI.
• [55] Pastewka Małgorzata, Pastewka Łukasz, Wodzyńska Elżbieta, Łojek Przemysław [oprac.], Inwentaryzacja architektoniczna kamienicy przy ul. Al. Jerozolimskie 57 w Warszawie, Warszawa 2012, mps., zb. Archiwum pracowni architektoniczno-konserwatorskiej Proart.
• [56] Plan Miasta Warszawy, Pomiar pod kierunkiem głównego inżyniera W.H. Lindleya, oryg. 1 : 2500, Warszawa 1896–1897, zb. Archiwum Państwowego w Warszawie, sygn. 734R.
• [57] Plan Miasta Warszawy, Pomiar pod kierunkiem głównego inżyniera W.H. Lindleya, oryg. 1 : 2500, Warszawa 1896–1897, wersja z uzupełnieniami do około 1948 r., Urząd miasta stołecznego Warszawy, http://www.mapa.um.warszawa.pl/.
• [58] Pszczółkowski Adam, Czarnecki Bartosz [oprac.], Inwentaryzacja – budynek mieszkalny, ul. Al. Jerozolimskie 99, Warszawa 2003, mps., zb. Archiwum pracowni architektoniczno-konserwatorskiej Proart.
• [59] Radźwicka-Milczewska Anna, Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa, Aleje Jerozolimskie 57, Warszawa 2008, zb. Archiwum Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.
• [60] Zbiór Referatu Gabarytów, Akta Miasta Warszawy, Warszawa 1935–1942, zb. APW, nr zespołu 3.
• [61] RIBA Nomination Papers L v5 no.289: Arthur Edward Gurney, zb. British Architectural Library, Royal Institute of British Architects.
• [62] Roguska Jadwiga, Środowisko Architektoniczne Warszawy na przełomie XIX i XX w. (1890– –1914), „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, 1974, T:19, s. 219–230.
• [63] Roguska Jadwiga, Wpływ przepisów na kształtowanie zabudowy Warszawy w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, 1980, z. 3–4, s. 275–298.
• [64] Roguska Jadwiga, Warszawskie echa nowych koncepcji w planowaniu zabudowy czynszowej na początku XX wieku; [w:] Architektura dawna a współczesność, red. J. Zachwatowicz, Warszawa 1982, s. 85–101.
• [65] Rostkowska Anna, Sawczuk Katarzyna, Prostko Piotr [oprac.], Inwentaryzacja lokali w budynku, Warszawa ul. Lwowska 15, lokale nr 1, 5, 7, Warszawa 2014, mps., zb. Archiwum pracowni architektoniczno-konserwatorskiej Proart.
• [66] Rostkowska Anna, Wesołowska Anita, Suchecka Dorota [oprac.], Inwentaryzacja konserwatorska stolarki okiennej i drzwiowej w budynku Lwowska 15 Warszawa, Warszawa 2014, mps., zb. Archiwum pracowni architektoniczno-konserwatorskiej Proart.
• [67] Rostkowska Anna, Wesołowska Anita, Suchecka Dorota, Trzałkowska Sylwia [oprac.], Projekt remontu konserwatorskiego mieszkania nr 9 przy ul. Lwowskiej 15 w Warszawie, program prac konserwatorskich dla lokalu nr 9 przy ul. Lwowskiej 15 w Warszawie, Warszawa 2014, mps., zb. Archiwum pracowni architektoniczno-konserwatorskiej Proart.
• [68] Rostkowska Anna, Wesołowska Anita [oprac.], Projekt budowlany przebudowy V kondygnacji (str. lewa) budynku wielorodzinnego przy ul. Lwowskiej 15 – lokal 10, Warszawa 2015, mps., zb. Archiwum pracowni architektoniczno-konserwatorskiej Proart.
• [69] Rostkowska Anna, Kuflewska Anna, Trzałkowska Sylwia [oprac.], Projekt remontu klatki schodowej kamienicy przy ul. Lwowskiej 15 w Warszawie, Warszawa 2015, mps., zb. Archiwum pracowni architektoniczno-konserwatorskiej Proart.
• [70] Rostkowska Anna, Wesołowska Anita, Trzałkowska Sylwia [oprac.], Projekt budowlany remontu konserwatorskiego lokalu nr 4 przy ul. Lwowskiej 15 w Warszawie, Warszawa 2016, mps., zb. Archiwum pracowni architektoniczno-konserwatorskiej Proart.
• [71] Rostkowska Anna, Trzałkowska Sylwia, Kilanowski Piotr, Rembiewska Jadwiga [oprac.], Projekt budowlany remontu elewacji frontowej kamienicy przy Al. Jerozolimskich 57 w Warszawie, Warszawa 2017, mps., zb. Archiwum pracowni architektoniczno-konserwatorskiej Proart.
• [72] Rostkowska Anna, Prostko Piotr, Biczyk Marcin, Rostkowski Dominik, Kilanowski Piotr, Trzałkowska Sylwia, Wesołowska Anita, Montes-Celinski Camila, Sołtysiak-Siwiec Magda, Rembiewska Jadwiga [oprac.], Przebudowa i nadbudowa kamienicy w Al. Jerozolimskich 57; [w:] Plany na przyszłość 2018 – katalog wystawy, Warszawa 2018, s. 42.
• [73] Stefański Krzysztof, Architektura XIX wieku na ziemiach polskich, Łódź 2005.
• [74] Szkurłat Anna, Secesja w Architekturze Warszawy, Warszawa 1999.
• [75] Szuliński Jan, Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa, Aleje Jerozolimskie 99, Warszawa 2005, zb. Archiwum Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.
• [76] The Kalendar Of The Royal Institute Of British Architects 1913–1914, London 1913.
• [77] Trocewicz Arkadiusz, Bodzioch Dariusz [oprac.], Inwentaryzacja budowlana budynku przy ul. Lwowskiej 15 w Warszawie, Warszawa 2001, mps. zb. Archiwum Zarządu Gospodarowania Nieruchomościami w Warszawie.
• [78] W.T., Dom dochodowy W-go Gustawa Hr. Rawity-Ostrowskiego w Warszawie, ul. Mazowiecka 1–3, „Wiadomości Budowlane i Miejskie”, 1914, nr 10, s. 107–113.
• [79] Zieliński Jarosław, Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy, t. 1–15, Warszawa 1995–2012.