Próby ratowania zabytkowych świątyń przed zagładą w okresie PRL na przykładzie kościoła z Matczyna

• Autorzy: Kumor-Mielnik Joanna

Identyfikatory

DOI

10.48234/WK80MATCZYN

Warianty tytułu

EN

Attempts to save historical churches in the Polish people’s republic: the case of a church from Matczyn

• Języki publikacji: PL EN

Abstrakty

PL

Przedmiotem artykułu jest charakterystyka działań podejmowanych w warunkach PRL przez Kościół katolicki celem ratowania przed zniszczeniem zabytkowych kościołów pozbawionych przez władze komunistyczne funkcji sakralnych, a stanowiących ważny element dziedzictwa kulturowego. Próby ratowania przed upadkiem nieczynnych zabytkowych świątyń poprzez przywrócenie im w pierwszej kolejności charakteru miejsca kultu religijnego były podejmowane wielokrotnie przez biskupów diecezji lubelskiej, duszpasterzy oraz wiernych i niestrudzenie przez nich ponawiane, nierzadko przez kilkanaście, a nawet kilkadziesiąt lat. Pokazuje to przykład kościoła z Matczyna – najstarszej, zabytkowej świątyni na Lubelszczyźnie, znajdującej się obecnie w Muzeum Wsi Lubelskiej w Lublinie. Odzyskanie dla celów duszpasterskich zamkniętych zabytkowych obiektów sakralnych w większości przypadków oznaczało uratowanie ich przed całkowitym zniszczeniem i koniecznością rozbiórki.

EN

The aim of the article is to describe and evaluate the measures the Catholic Church took in the circumstances of the Polish People’s Republic to save historic churches from destruction, which were deprived by the communist authorities of their sacred function but formed an important element of cultural heritage. Attempts at preserving the defunct churches by restoring their original function as places of religious worship were made repeatedly by the bishops of the Lublin Diocese, pastoral workers and the faithful, some of whom untiringly continued their efforts for decades. This is illustrated by the church from Matczyn, which is the oldest historic church in the Lublin region, now preserved in the Lublin Village Open Air Museum. Reclaiming the no longer active but historic places of worship meant, in most cases, saving them from complete destruction and imminent demolition.

Słowa kluczowe

PL

zabytek; sztuka sakralna; kościół; kuria biskupia

EN

monument; religious art; church; diocesan curia

• Wydawca: Zarząd Główny Stowarzyszenia Konserwatorów Zabytków
• Czasopismo: Wiadomości Konserwatorskie
• Rocznik: 2024
• Tom: Nr 80
• Strony: 60--72
• Opis fizyczny: Bibliogr. 41 poz., il. fot.

Twórcy

autor

Kumor-Mielnik Joanna

• Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, Ośrodek Badań nad Geografią Historyczną Kościoła w Polsce

• https://orcid.org/0000-0002-4428-9059

Bibliografia

• Archiwalia / Archive materials
• Archiwum Akt Nowych w Warszawie (cyt.: AAN) Zespół: Urząd do spraw Wyznań
• 1. Przeniesienie kościoła z Matczyna do Kosarzewa, sygn. 18/968, [brak paginacji].
• Archiwum Archidiecezjalne Lubelskie Zespół: Archiwum Konsystorza Lubelskiego
• 2. Akta Visitationum Quatuor Decanatuum Chodeliensis, Kasimiriensis, Parczoviensis Solcensis in Archidiakonatu Lublinensi per Ill. Et R. D. Alexandrum Joannem Trembiński Prep Cath. Chełm Archidiac. Lublinen Curatum in Ryki
• 3. Annis 1738 et 1739 expediratum, sygn. Rep 60 A 101 (cyt.: AAL, AKL, Akta Visitationum).
• 4. Akta wizyty generalnej w trzech dekanatach chodelskim, urzędowskim i kazimirskim 1781–1782, sygn. Rep 60 A 105 (cyt.: AAL, AKL, Akta wizyty generalnej).
• 5. Liber Visitationum in Archidiaconatu Lublinensi Trium Decanatuum videlicet Casimiriensis, Parczeviensis, Chodeliensis Anno 1675 expeditarum, sygn. Rep 60 A 99 (cyt.: AAL, AKL, Liber Visitationum).
• 6. Status ecclesiarum decanatus Parczeviensis et Chodelensis 1748, sygn. Rep 60 A 103 (cyt.: AAL, AKL, Status ecclesiarum).
• 7. Visitatio ecclesiarum in Archidiaconatu Lublinensi ex annis 1644 et 1650, sygn. Rep 60 A 97 (cyt.: AAL, AKL, Visitatio ecclesiarum).
• 8. Zespół: Konsystorz Generalny Lubelski
• 9. Akta dotyczące administracji kościoła w Matczynie od czasu śmierci ks. Lipeckiego ostatniego proboszcza 1851–1859, sygn. Rep 60 B IV b 153 (cyt.: AAL, KGL, Akta).
• 10. Opis Historyczny Diecezji Lubelskiej przez księdza Karla Boniewskiego. Księga V, sygn. Rep 60 A 259 (cyt.: AAL, KGL, Opis).
• 11. Parafia Matczyn, sygn. Rep 60 B IV b 154 (cyt.: AAL, KGL, Parafia).
• 12. Zespół: Kuria Biskupia w Lublinie (cyt.: AAL, KBL)
• 13. DZIV, Komisja Artystyczno-Budowlana, Prośby parafii o zezwolenie na budowę (remonty) obiektów sakralnych i kościelnych – Wnioski o włączenie do planu na rok 1958, sygn. 3064.
• 14. DZV, Parafia Matczyn 1937–1982, [brak sygn.].
• Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie
• 15. Zespół: Ministerstwo Spraw Wewnętrznych w Warszawie
• 16. Kazania Bolesława Pylaka, biskupa diecezji lubelskiej. Kazania za lata 1977–1980, sygn. IPN BU 0713/246 (cyt.: AIPN, Kazania).
• 17. Przestępstwa popełnione na szkodę Kościoła i osób duchownych – informacje, sygn. IPN BU 0713/328 (cyt.: AIPN, Przestępstwa).
• Archiwum Państwowe w Lublinie
• 18. Zespół: Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Lublinie, Wydział do spraw Wyznań
• 19. Budowle i remonty. Rok 1957, sygn. 139 (cyt.: APL, Budowle).
• 20. Orzeczenia karne. Rok 1955, sygn. 77 (cyt.: APL, Orzeczenia).
• 21. Sprawy powiatów z Urzędem ds. Wyznań. Rok 1951, sygn. 4 (cyt.: APL, Sprawy powiatów).
• 22. Sprawy wewnętrzne. Rok 1951, sygn. 1 (cyt.: APL, Sprawy wewnętrzne).
• 23. Zespół: Urząd Wojewódzki w Lublinie, Wydział do spraw Wyznań
• 24. Budowa, rozbudowa, remonty obiektów sakralnych i kościelnych 1975, sygn. 24 (cyt.: APL, Budowa, rozbudowa).
• 25. Parafia rzymskokatolicka p.w. WNMP w Matczynie 1955–1989, sygn. 122 (cyt.: APL, Parafia).
• Archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Lublinie (cyt.: AWKZL)
• 26. Decyzja Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Warszawa, 16 czerwca 2011, [brak sygn.]. Muzeum Wsi Lubelskiej w Lublinie
• 27. Kurzątkowska Alicja, „Drewniany kościół w Matczynie. woj. lubelskie. pow. bełżycki. Dokumentacja naukowa opracowana dla potrzeb Muzeum Wsi Lubelskiej w Lublinie”, Lublin 1970 (mps, brak sygn.).
• Opracowania / Secondary sources
• 28. Gawarecki Henryk, Kronika. Prace konserwatorskie. Województwo Lubelskie (1953–57), „Ochrona Zabytków” 1958, R. 11, nr 1–2 (40–41).
• 29. Grąbczewski Grzegorz, Zagadnienie architektury sakralnej w doktrynie Kościoła rzymskokatolickiego. Rys historyczno-teologiczny, „Resovia Sacra” 2020, R. 27.
• 30. Kamieński Stanisław, Parafja Matczyn, „Wiadomości Diecezjalne Lubelskie” 1928, R. 10, nr 7.
• 31. Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 8: Województwo lubelskie, z. 1: Powiat bełżycki, red. Ryszard Brykowski, Zofia Winiarz, Warszawa 1960.
• 32. Komunikaty Konferencji Episkopatu Polski 1945–2000, oprac. Jan Żaryn, Poznań 2006.
• 33. Kondratowicz-Miliszkiewicz Łucja, Miliszkiewicz Grzegorz, Stachyra Halina, Wieś – dwór – miasteczko. Historia zapisuje – Muzeum Wsi Lubelskiej opowiada.
• 34. Katalog ekspozycji i zabytków, Lublin 2021.
• 35. Kurzątkowska A., Drewniany kościół w Matczynie (wiadomości historyczne i próba charakterystyki), „Z Zagadnień Kultury Ludowej” 1978, t. 1.
• 36. Leszczyński Mariusz, Troska papieskiej Komisji ds. Kościelnych dóbr Kultury o zachowanie dziedzictwa kulturowego Kościoła, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne” 2006, t. 86.
• 37. Miasteczko Polski Odrodzonej czyli ekspozycja i zabytki w Muzeum Wsi Lubelskiej o wpływie prawa II Rzeczypospolitej na wartości i życie codzienne, red. Andrzej Wrona, Lublin 2018.
• 38. Pasierb Janusz S., Ochrona zabytków sztuki kościelnej, Poznań 1971.
• 39. Przekop Edmund, Kościelna ochrona zabytków i dóbr kultury według Kodeksu Prawa Kanonicznego papieża Jana Pawła II, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne” 1987, t. 54.
• 40. Skrzydlewska Beata, Ochrona zabytków sztuki kościelnej na podstawie dokumentów kościelnych, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne” 1997, t. 67.
• 41. Wilgat Krystyna, Wilgat Tadeusz, Gawarecki Henryk,
• 42. Województwo lubelskie. Przewodnik, Warszawa 1957.

Uwagi

Opracowanie rekordu ze środków MNiSW, umowa nr POPUL/SP/0154/2024/02 w ramach programu "Społeczna odpowiedzialność nauki II" - moduł: Popularyzacja nauki (2025)