Makro- i mikrożużle w aluwiach równiny zalewowej Kamionki koło Jędrowa (Góry Świętokrzyskie) jako wskaźnik dawnej działalności metalurgicznej

• Autorzy: Przepióra Paweł , Kalicki Tomasz , Houbrechts Geoffrey

Identyfikatory

DOI

10.12657/landfana-041-005

Warianty tytułu

EN

Macro- and microslags in Kamionka River floodplain alluvia near Jędrów (Holy Cross Mountains) as an indicator of the former metallurgical activity

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Kamionka jest rzeką trzeciego rzędu i prawostronnym dopływem Kamiennej (Wyżyna Kielecka). W całej zlewni w ramach Staropolskiego Okręgu Przemysłowego rozwijał się przemysł metalurgiczny oraz młynarski. Młyn w Jędrowie (Suchedniów) jest jednym z niewielu obiektów na terenie Staropolskiego Okręgu Przemysłowego, który zachował się w dobrym stanie, włączając w to również pozostałości wciąż widocznej w rzeźbie infrastruktury hydrotechnicznej m.in. dawnej kuźnicy. Dotychczasowe badania w zlewni wykazały występowanie licznych śladów działalności metalurgicznej zachowanych w osadach równiny zalewowej Kamionki oraz dawnych stawów przemysłowych. Większość pozostałości po kuźnicy działającej w miejscu obecnego młyna reprezentuje żużel występujący m.in. w osadach jeziornych oraz na pobliskiej hałdzie. Wskaźnikiem średniowiecznego, a zwłaszcza nowożytnego hutnictwa na badanym stanowisku są również znajdowane w aluwiach węgielki drzewne datowane na ostatnie stulecia. Uzyskane wyniki potwierdzają liczne materiały historyczne opisujące dzieje tego miejsca. Oprócz makroskopowych fragmentów żużla odkryto również mikrosferulki występujące w aluwiach, które są produktem kucia żelaza w kuźnicy. Analiza z wykorzystaniem metody separacji magnetycznych sferulek żelaza (Magnetic Spherule Separation), dotychczas z powodzeniem stosowana była na rzekach ardeńskich. Po raz pierwszy użyto jej w badaniach rzek Gór Świętokrzyskich, w tym Kamionki w pobliżu Jędrowa. Separacja i pomiar tych artefaktów pozwala określić m.in. tempo akumulacji osadów pozakorytowych. Makro- i mikrożużle tworzą wyraźną warstwę przemysłową, która świadczy o akumulacji tych osadów w okresie funkcjonowania kuźnicy lub krótko po jej wygaszeniu. Zestawienie tych wyników z materiałami historycznymi pozwala na ustalenie wieku aluwiów oraz umożliwia rozpoznanie ewolucji równiny zalewowej w ostatnich stuleciach.

EN

Kamionka is a 3rd order river and right tributary of the Kamienna (Kielce Upland). The metallurgical and milling industries developed in the entire catchment within the Old-Polish Industrial District area. The water mill in Jędrów (Suchedniów) is one of the few this kind of facilities in the Old-Polish Industrial District, which has been preserved in good condition, including the remains of the hydrotechnical infrastructure i.e., of former forge, still visible in the relief. Previous research in the catchment area has shown many metallurgical activity traces in the Kamionka floodplain and former industrial ponds sediments. Most of the remnants of the forge operating at the present water mill site are slag deposited i.e., in lacustrine sediments and on a nearby embankment. The indicator of the Medieval and especially modern metallurgy activity in the study area are charcoals found in the floodplain alluvia dating to the last centuries. The results are confirmed by many archival materials presenting the history of this place. Besides the macroslag fragments, a microspherules are also discovered in alluvia’s, which are the product of iron smelting in the forge. The analysis using the Magnetic Spherule Separation method, has been so far successfully apply on the Ardennes rivers. For the first time, now it was used in the rivers of the Holy Cross Mountains region, including Kamionka River near Jędrów. The separation and measurement of these artefacts allows determining, i.e., the intensity of overbank sediments accumulation. Macroand microslags create a distinct industrial layer, which proves the accumulation of these deposits during forge operation or shortly after its shutdown. The comparison of these results with historical materials allows determining alluvium age and recognition of the floodplain evolution in the last centuries.

Słowa kluczowe

PL

geomorfologia fluwialna; żużle; mikrosferule; Staropolski Okręg Przemysłowy; metalurgia; aluwia

EN

fluvial geoarchaeology; slag deposits; microspherules; Old Polish Industrial District; metallurgy; alluvium

• Wydawca: Stowarzyszenie Geomorfologów Polskich
• Czasopismo: Landform Analysis
• Rocznik: 2022
• Tom: Vol. 41
• Strony: 69--83
• Opis fizyczny: Bibliogr. 83 poz., rys.

Twórcy

autor

Przepióra Paweł

• Zakład Geomorfologii i Geoarcheologii, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach, Kielce

• https://orcid.org/0000-0002-3194-742X

autor

Kalicki Tomasz

• Zakład Geomorfologii i Geoarcheologii, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach, Kielce

• https://orcid.org/0000-0002-8421-5660

autor

Houbrechts Geoffrey

• Fluvial Geomorphology and Hydrology Research Center, University of Liège, Liège, Belgium

• https://orcid.org/0000-0002-8830-6543

Bibliografia

• Aksamit M., Kusztal P., Kalicki T., Grzeszczyk P., Przepióra P., 2019. Silting of the Sielpia water reservoir in the 20th and 21st c. (central Poland). Geobalcanica Proceedings Book 2019, Physical Geography: 101–105.
• Bąk Ł., Dąbkowski Sz. L., Górski J., 2011. Metoda prognozowania zamulenia zbiornika wodnego na podstawie pomiaru pojemności. Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie 11(4):19–29.
• Bąk Ł., Górski J., Szeląg B., 2012. Wpływ kaskady zbiorników małej retencji Suchedniów i Rejów na redukcję fali wezbraniowej na rzece Kamionka. Acta Scientiarum Polonorum. Formatio Circumiectus 11(1):13–22
• Bielenin K., 1992. Starożytne górnictwo i hutnictwo żelaza w Górach Świętokrzyskich, Wydanie drugie, poszerzone i poprawione. Kieleckie Towarzystwo Naukowe. Chrabąszcz M., Kalicki T., Przepióra P., Frączek M., 2017. Zmiany koryta dolnej i środkowej Wiernej Rzeki od XVIII wieku. Acta Universitatis Lodziensis, Folia Geographica Physica 16: 5–13.DOI: 10.18778/1427-9711.16.01.
• Chrzanowski W., 1859. Karta dawnéj Polski z przyległémi okolicami krajów sąsiednich według nowszych materyałów na 1:300000. Imp[rimer]ie de Louis Antoine. Paris.
• Dungworth D., Wilkes R., 2007. An investigation of hammerscale: technology report. Research Department Report 26.
• Filonowicz P., 1978a. Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Skarżysko-Kamienna. Wyd. Geol., Warszawa.
• Filonowicz P., 1978b. Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, ark. Skarżysko-Kamienna. Wyd. Geol., Warszawa.
• Folk R.L., Ward W.C., 1957. Brazos River bar: A study in the significance of grain size parameters. Journal of Sedimentary Petrology 27: 3–26. DOI: 10.1306/74D70646-2B21-11D7-8648000102C1865D.
• Fularczyk K., Kusztal P., Kalicki T., 2020. Changes of the former pond at Furmanów (Old-Polish Industrial District, Central Poland) cartographic and sedimentological data. Acta Geobalcanica 6(4): 203–210. DOI: 10.18509/AGB.2020.21.
• Herget J., 1998. Anthropogenic influence on the development of the Holocene terraces of the river Lippe, Germany. W: G.Benito, V.R.Baker, K.J.Gregory (red.), Palaeohydrology and environmental change. Wiley, Chichester: 167–179.
• Houben P., Wunderlich J., Schrott L., 2009. Climate and longterm human impact on sediment fluxes in watershed systems. Geomorphology 108(1-2): 1–7. DOI: 10.1016/j.geomorph.2008.08.018.
• Houbrechts G., Peeters A., Petit F., Kalicki T., Przepióra P., 2021. The evolution of the Aisne floodplain (Ardenne, Belgium) during the last centuries studied with the microslag dating method. Acta Geobalcanica 7(3): 117–122. DOI: 10.18509/AGB.2021.16.
• Houbrechts G., Petit F., 2003. Utilisation des scories métallurgiques en dynamique fluviale: détermination dela compétence effective des rivières et estimation des vitesses de progression de leur charge de fond / Utilisation ofmétallurgie slags for the study of fluvial dynamics: determination of the effective competency of rivers and estimationof the transit time of sedimentary waves. In: Géomorphologie: relief, processus, environnement. Janvier-mars vol. 9(1): 3–12.
• Houbrechts G., Petit F., 2004. Evolution des techniques sidérurgiques pré-industrielles et aperçu des critères de localisation de la métallurgie en « Terre de Durbuy ». Terre de Durbuy 89: 3–29.
• Houbrechts G., Petit F., 2006. Utilisation des microscories métallurgiques comme traceur de la sédimentation dans les plaines alluviales des rivières ardennaises. Numéro spécial des PressesUniversitaires Blaise Pascal, dans la collection Nature et sociétés: 95–98.
• Houbrechts G., Petit F., Kalicki T., 2003. Metallurgic slags of the last centuries as a tracer in archaeological and palaeogeographical studies in Arden (Belgium). Final Programme and Abstracts of 9th Annual Meeting of European Association of Archaeologists, 10th-14th September 2003, St. Petersburg: 17–18.
• Houbrechts G., Petit F., Kalicki T., 2004. Rozwój metalurgii a sedymentacja fluwialna z ostatnich stuleci w ardeńskich dopływach Mozy (Belgia). W: Z.Michalczyk (red.), Badania geograficzne w poznawaniu środowiska, Lublin: 192–194.
• Houbrechts G., Petit F., Notebaert B., Kalicki T., Denis A.C., 2020. Microslag as a stratigraphic tracer to quantify floodplain processes (Lienne catchment, Belgium). Geomorphology 360. DOI: 10.1016/j.geomorph.2020.107166.
• Houbrechts G., Weber J.P., 2007. La sidérurgie proto-industrielle dans le bassin de la Lienne, De la Meuse à l’Ardenne. Entre Ardenne et Meuse ASBL 39: 34–63.
• Jankowski M., 2017. Kuźnice nad Kamionką i Żarnówką. Suchedniowski akcent w rozwoju Staropolskiego Zagłębia Przemysłowego. W: M.Medyński (red.), Zeszyty Suchedniowskie – Historia 2/2018: 11–28.
• Kalicki T., 2006. Zapis zmian klimatu oraz działalności człowieka i ich rola w holoceńskiej ewolucji dolin środkowoeuropejskich. Prace Geograficzne IGiPZ PAN 204, Warszawa.
• Kalicki T., Chrabąszcz M., Frączek M., Fularczyk K., Kłusakiewicz E., Kusztal P., Malęga E., Przepióra P., 2019a. Zapis zmian antropogenicznych w formach i osadach dolin świętokrzyskich. W: I.Żeber-Dzikowska, J.Chmielewski, (red.), Środowisko –współczesne dylematy/Environment – contemporary dilemmas,Instytut Ochrony Środowiska – Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa: 247–280.
• Kalicki T., Frączek M., Przepióra P., Kusztal P., Kłusakiewicz E., Malęga E., 2019b. Late Quaternary geomorphology and geoarchaelogy in the rivers of the Holy Cross Mountains region, Central Europe. Quaternary Research 91(2): 584–599. DOI: 10.1017/qua.2018.55.
• Kalicki T., Przepióra P. (przy współpracy z Chwałkiem S. i Frączkiem M.), 2019. Lokalizacja oraz zasięg historycznego układu hydrotechnicznego z młynem wodnym w Jędrowie (obecnie: ul. Koszykowa 18b w Suchedniowie) – ekspertyza geoarcheologiczna. Wojewódzki Konserwator Zabytków w Kielcach.
• Kalicki T., Przepióra P., Aksamit M., Frączek M., Kłusakiewicz E., Grzeszczyk P., 2019c. Forming and disappearance of small retention system in the postindustrial area – case study from the central section of the Kamionka river valley (Central Poland) since the 18th century. Acta Geobalcanica 5(1): 29–34. DOI: 10.18509/AGB.2019.04.
• Kalicki T., Przepióra P., Chwałek S., Aksamit M., Grzeszczyk P., Houbrechts G., 2021a. The Jędrów historic hydrotechnical system – a geoarchaeological and restoration studies (Holy Cross Mountains, Poland). Acta Geobalcanica 7(3), 123–129. DOI: 10.18509/AGB.2021.17.
• Kalicki T., Przepióra P., Frączek M., Fularczyk K., Żurek K., Pabian G., Podrzycki Ł., 2021b. Natural and anthropogenic environment changes in Świślina valley – Case study from Doły Biskupie site (Poland). W: U.Ratajczak-Skrzatek, O.Kovalchuk, K.Stefaniak (red.) Proceedings of INQUA SEQS 2021 Conference, Quaternary Stratigraphy – palaeoenvironment and humans in Eurasia, Wrocław: 44–45.
• Kalicki T., Przepióra P., Fularczyk K., Houbrechts G., 2021c. Macro- and microscopic slags as a marker of the metallurgical activity in the Holy Cross Mountains, Poland. FLAG 2021 Abstract Book. Moskwa, Rosja: 39–42.
• Kalicki T., Przepióra P., Kusztal P., 2019d. Antropogeniczne powodzie błyskawiczne na dwóch wybranych rzekach Świętokrzyskich w XX w. – Przyczyny i skutki. Prace i Studia Geograficzne 64(1): 21–36.
• Kalicki T., Przepióra P., Kusztal P., 2019e. Origin and effects of anthropogenic flash floods on rivers of Holy Cross Mts. region (Poland) in 20th c. Acta Geobalcanica 5(2): 85–92. DOI: 10.18509/AGB.2019.10.
• Kalicki T., Przepióra P., Kusztal P., Chrabąszcz M., Fularczyk K., Kłusakiewicz E., Frączek M., 2020. Historical and present-day human impact on fluvial systems in the Old-Polish Industrial District (Poland), Geomorphology 367: 1–16. DOI: 10.1016/j.geomorph.2020.107062.
• Kalicki T., Przepióra P., Podrzycki, Ł., 2017. Osady i wiek wyższej terasy Kamionki na odcinku Suchedniów-Rejów. Acta Geographica Lodziensia 106: 53–64. DOI: 10.26485/AGL/2017/106/5.
• Kaniecki A., 1999. Młyny wodne w dawnym Poznaniu i ich wpływ na przeobrażenie stosunków wodnych. Acta Universitatis Nicolai Copernici, Geografia. 29: 337–346.
• Klatka T., 1958. Muły antropogeniczne doliny Świśliny i ich dynamiczna interpretacja. Łódzkie Tow. Naukowe, Wydz. III 54: 165–187.
• Klimek K., 1988. An early anthropogenic alluviation in the Subcarpathian Oświęcim Basin, Poland. Bulletin of the Polish Academy of Sciences, Earth Sciences 36(2): 159–169.
• Klimek K., 1996. Aluwia Rudy jako wskaźnik 1000-letniej degradacji Płaskowyżu Rybnickiego. W: A.Kostrzewski (red.) Geneza, litologia i stratygrafia utworów czwartorzędowych tom II, UAM, Poznań: 155–166.
• Klimek K., 1999. A 1000-year alluvial sequence as an indicator of catchment/floodplain interaction: the Ruda valley, Sub-Carpathians, Poland. W: A.G.Brown, T.A.Quine (red.), Fluvial processes and environmental change. Wiley, Chichester: 329–343.
• Klimek K., 2003. Sediment transfer and storage linked to Neolithic and Early Medieval soil erosion in the Upper Odra Basin, southern Poland. W: A.J.Howard, M.G.Macklin, D.G.Passmore (red.), Alluvial Archaeology in Europe. Swets & Zeitlinger, Lisse: 251–259.
• Klimek K., Malik I., Owczarek P., Zygmunt E., 2003. Climatic and human impact on episodic alluviation in small mountain valleys. The Sudetes. Geographia Polonica 76(2): 55–64.
• Kłusakiewicz E., 2019. Zróżnicowanie facjalne i geochemiczne aluwiów równiny zalewowej górnej Kamiennej (Wyżyna Kielecka). Praca doktorska, UJK, Kielce.
• Kondracki J., 1977. Regiony fizycznogeograficzne Polski. Wyd. UW, Warszawa.
• Kondracki J., 2002. Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. Kosmowska-Suffczyńska D., 2000. Wpływ drobnych struktur tektoniki dysjunktywnej na kierunkowość rzeźby w północno--wschodnim obrzeżeniu Gór Świętokrzyskich, Geologia i geomorfologia Gór Świętokrzyskich – kontrowersje i nowe spojrzenia. Prace Instytutu Geografii Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Kielce: 171–208.
• Krupa J., 2013. Naturalne i antropogeniczne procesy kształtujące dno doliny Czarnej Nidy w późnym vistulianie i holocenie. Folia Quaternaria 81: 5–156.
• Krupa J., 2015. Natural and anthropogenic channel pattern changes in the mid-mountain valley during the Late Glacial and Holocene, Polish Uplands. Quaternary International 370: 55–65.DOI: 10.1016/j.quaint.2014.12.045.
• Kukulak J., 2004. Zapis skutków osadnictwa i gospodarki rolnej w osadach rzeki górskiej na przykładzie aluwiów dorzecza górnego Sanu w Bieszczadach Wysokich. Wyd. Nauk. AP. Kraków.
• Kusztal P., Kalicki T., Chrabąszcz M., Frączek M., Kłusakiewicz E., Przepióra P., Zaborska D., 2017a. Powstanie i zanik małej retencji w ostatnich stuleciach na przykładzie wybranych dolin w Świętokrzyskiem. Ogólnopolska Konferencja Nauka Okiem Młodego Naukowca, Promovendi, Łódź: 21.
• Kusztal P., Kalicki T., Chrabąszcz M., Frączek M., Kłusakiewicz E., Przepióra P., Zaborska D., 2017b. Nowożytne zakłady hutnicze i młyny a rozwinięcie koryta Czarnej Koneckiej powyżej zalewu w Sielpi (region świętokrzyski). W: D.Brykała, M.Prarat, P.Lamparski (red.), Materiały Konferencyjne Interdyscyplinarnego Seminarium Naukowego, Młyny wodne w dorzeczu dolnej Wisły od początku XVIII do początku XXI wieku, UMK, Toruń: 46.
• Łoś M.J., 1978. Likwidacja młynów wodnych i jej skutki. Gospodarka Wodna 38(12): 361–364.
• Mäckel, R., Zollinger, G., 1995. Holocene river and slope dynamics in the Black Forest and Upper Rhine Lowlands under the impact of man. W: J.Hagedorn (red.), Late Quaternary and present-day fluvial processes in Central Europe, Zeitschrift für Geomorpholgie, Supplcmentband 100: 89–100.
• Macklin M.G., Passmore D.G., Rumsby B.T., 1992. Climatic and cultural signals n Holocene alluvial sequences: the Tyne basin, northern England. W: S.Needhan, M.G.Macklin (red.), Alluvial archaeology in Britain, Oxbow Monograph 27: 123–139.
• Marchetti M., 2002. Environmental changes in the central Po Plain (northern Italy) due to fluvial modifications and anthropogenic activities. Geomorphology 44(3–4): 361–373. DOI: 10.1016/S0169-555X(01)00183-0.
• Medyński M., 2019. Od III rozbioru Polski do końca pierwszej wojny światowej. W: M.Medyński, K.Zemeła (red.), Suchedniów –Monografia historyczna miasta i gminy, Wyd. Gmina Suchedniów: 85–211.
• Mięsiak-Wójcik M., 2018. Analysis of water retention changes in selected lake-wetland catchments of West Polesie based on historical documents. Limnological Review 18(2): 59–75. DOI: 10.2478/limre-2018-0007.
• Notebaert B., Houbrechts G., Verstraeten G., Broothaerts N, Haeckx J., Reynders M., Govers G., Petit F., Poesen J., 2011. Fluvial architecture of Belgian river systems in contrasting environments: Implications for reconstructing the sedimentation history. Netherlands Journal of Geosciences - Geologie en Mijnbouw 90(1): 31–50. DOI: 10.1017/S0016774600000652.
• Notebaert B., Verstraeten G., Houbrechts G., Petit F., 2013. Holocene floodplain deposition and scale effects in a typical European upland catchment: A case study from the Amblève catchment, Ardennes (Belgium). The Holocene 23(8): 1184–1197. DOI: 10.1177/0959683613483626.
• Nowak M., 2017. Budowa geologiczna i rzeźba doliny Czarnej Koneckiej w rejonie Wąsosza Starej Wsi. Praca magisterska, UJK, Kielce,
• Orzechowski Sz., 2007. Zaplecze osadnicze i podstawy surowcowe starożytnego hutnictwa świętokrzyskiego. Kieleckie Towarzystwo Naukowe, Kielce.
• Pajdo A., 2017. Lustracja klucza suchedniowskiego z 1789 roku. W: M. Medyński (red.), Zeszyty Suchedniowskie – Historia 2/2018: 105–204.
• Pasek M., 1987. Od Suchyni – do Suchedniowa. W: Z. Szczerba (red.), Zeszyty Suchedniowskie – wrzesień 1987: 7–14.
• Piasta S., 2012. Leksykon Suchedniowa. Towarzystwo Przyjaciół Suchedniowa, Kielce.
• Podgórski Z., 2004. Wpływ budowy i funkcjonowania młynów wodnych na rzeźbę terenu i wody powierzchniowe Pojezierza Chełmińskiego i przyległych części dolin Wisły i Drwęcy. UMK, Toruń: 203.
• Przepióra P., 2017. Naturalne i historyczne zmiany zlewni Kamionki (Płaskowyż Suchedniowski) w subatlantyku. Praca doktorska, UJK, Kielce.
• Przepióra P., 2021, Subatlantyckie przemiany zlewni Kamionki na Wyżynie Kieleckiej. W: T.Kalicki (red.), Monografie: Geografia i Geoarcheologia Tom I, Ośrodek Badań Europy Środkowo--Wschodniej, Kielce–Białystok.
• Przepióra P., Kalicki T., 2018. Zmiany koryta Kamionki (Płaskowyż Suchedniowski) na odcinku Ostojów – Rejów od XVIII wieku w oparciu o archiwalne materiały kartograficzne. Acta Universitatis Lodziensis, Folia Geographica Physica 17: 25–32. DOI: 10.18778/1427-9711.17.03.
• Przepióra P., Kalicki T., Aksamit M., Aksamit P., Fularczyk K., Kusztal P., Houbrechts G., 2021. An macro- and microslags delta deposition of postindustrial water reservoir in Sielpia (Holy Cross Mts., Poland). FLAG 2021 Abstract Book, Moscow, Russia: 57–59.
• Przepióra P., Kalicki T., Chwałek S., Houbrechts G., 2019. Historyczny układ hydrotechniczny w Jędrowie (województwo świętokrzyskie) zachowany w formach i osadach – studium geoarcheologiczno-konserwatorskie. Acta Universitatis Lodziensis, Folia Geographica Physica 18: 5–16. DOI: 10.18778/1427-9711.18.02.
• Przepióra P., Kalicki T., Houbrechts G., 2022. The historical metallurgical activity recorded in alluvium of small river valley: Case study from Kamionka River (Holy Cross Mts., Central Poland).W: T.Kalicki (red.), The environment as an archive of past human activities, Ośrodek Badań Europy Środkowo-Wschodniej, Kielce–Białystok: 69–72.
• Radwan M.W., 1963. Rudy, kuźnice i huty żelaza w Polsce. Warszawa.
• Richardeau C., 1977. Distribution des sphèrules magnétiques provenant de la sidérurgie liégeoise. dans B. S. G. Lg 13: 155–165.
• Richling A., Solon J., Macias A., Balon J., Borzyszkowski J., Kistowski M., (red.), 2021. Regionalna Geografia Fizyczna Polski. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań: 608.
• Rutkiewicz P., Malik I., Wistuba M., Sady A., 2017. Charcoal kilns as a source of data on past iron industry (an example from the Czarna River valley, Central Poland). Environmental & Socio-Economic Studies 5(3):12–22, DOI: 10.1515/environ-2017-0012.
• Rutkiewicz P., Malik, I., Wistuba M., Osika A., 2019. High concentrations of charcoal hearth remains as legacy of historical ferrous metallurgy in southern Poland. Quaternary International 512: 133–143. DOI: 10.1016/j.quaint.2019.04.015.
• Schirmer W., 1983. Die Talentwicklung an Main und Regnitz seit dem Hochwürm, Geologisches Jahrbuch, Reihe A, 71: 11–43
• Schirmer W., 1995. Valley bottoms in the Late Quaternary. W: J. Hagedorn (red.), Late Quaternary and present-day fluvial processes in Central Europe, Zeitschrift f. Geomorphologie, Suppl.-Bd. 100: 27–51.
• Solon J., Borzyszkowski J., Bidłasik M., Richling A., Badora K., Balon J., Brzezińska-Wójcik T., Chabudziński Ł., Dobrowolski R., Grzegorczyk I., Jodłowski M., Kistowski M., Kot R., Krąż P., Lechnio J., Macias A., Majchrowska A., Malinowska E., Migoń P., Myga-Piątek U., Nita J., Papińska E., Rodzik J., Strzyż M., Terpiłowski S., Ziaja W., 2018. Physico-geographical mesoregions of Poland: Verification and adjustment of boundaries on the basis of contemporary spatial data. Geographia Polonica 91(2): 143–170. DOI: 10.7163/GPol.0115.
• Starkel L., Krąpiec M., 1995. Profile of the alluvia with „black oaks” in Kędzierz on the Wisłoka river. W: L. Starkel (red.), Evolution of the Vistula River valley during the last 15 000 years, part V, Geographical Studies, Special Issue 8: 101–110.
• Suliga J., 1995. Historyczne budowle wodno-energetyczne dorzecza Kamiennej i ocena możliwości budowy nowych elektrowni wodnych. Studia i Materiały, Studium historyczne przyrodniczo-kulturowe doliny rzeki Kamiennej, Krajobrazy 8(20), Warszawa.
• Suligowski R., 2013. Maksymalny wiarygodny opad na Wyżynie Kieleckiej, Wyd. UJK, Kielce: 230. Zannoni R., 1772. Carte de la Pologne divisée par provinces et palatinats et subdivisée par district construite d’après d’arpentages, d’observations et de mesures prises sur les lieux. Paris.
• Zemeła K., 2019. W okresie staropolskim (XVI–XVIII wiek). W: M.Medyński, K.Zemeła (red.), Suchedniów – Monografia historyczna miasta i gminy, Wyd. Gmina Suchedniów: 39–83.
• Zieliński J., 1965. Staropolskie Zagłębie Przemysłowe. Kieleckie Towarzystwo Naukowe, Ossolineum: 339.
• Zieliński T., 2014. Sedymentologia osadów rzek i jezior. UAM, Poznań: 594.

Uwagi

Opracowanie rekordu ze środków MEiN, umowa nr SONP/SP/546092/2022 w ramach programu "Społeczna odpowiedzialność nauki" - moduł: Popularyzacja nauki i promocja sportu (2022-2023).