Ogniotrwałe włókna ceramiczne – frakcja respirabilna : dokumentacja proponowanych dopuszczalnych wielkości narażenia zawodowego

• Autorzy: Kilanowicz A. , Sapota A. , Daragó A.

Identyfikatory

DOI

10.5604/01.3001.0010.6483

Warianty tytułu

EN

Refractory ceramic fibre – respirable fraction : documentation of proposed values of occupational exposure limits (OELs)

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Włókna ceramiczne obejmują grupę bezpostaciowych lub krystalicznych syntetycznych włókien mineralnych charakteryzujących się właściwościami ognioodpornymi (tzn. stabilnością w wysokich temperaturach). Z reguły włókna ceramiczne są produkowane z tlenków metali (np. glinu, krzemu) lub z takich materiałów nietlenkowych jak węglik krzemu. Włókna wytwarzane do specjalnych zastosowań mogą zawierać takie pierwiastki, jak: cyrkon, tor, magnez, beryl, tytan, hafn, itr, a także inne domieszki, np. tytanian potasu. Włókna ceramiczne cechuje przede wszystkim duża odporność termiczna – maksymalna temperatura stosowania to 1650 °C. Włókna te charakteryzują się również dobrymi właściwościami izolacyjnymi: elektrycznymi, akustycznymi i cieplnymi oraz stosunkowo dużą odpornością chemiczną. Ze względu na swoje własności znalazły zastosowanie jako zamienniki azbestu do produkcji materiałów: termoizolacyjnych, izolacyjnych, uszczelniających oraz filtracyjnych. Zaopatrzenie w materiały z włókien ceramicznych jest bardzo duże i różnorodne, zarówno produkcji krajowej, jak i pochodzących z importu (płyty, kształtki, uszczelki, tektury, papier, maty, koce, taśmy, sznury, tkaniny, przędza oraz różne rodzaje luźnych włókien). Ceramiczne włókna mineralne dostają się do organizmu prawie wyłącznie przez drogi oddechowe. Na podstawie wyników badań epidemiologicznych stosunkowo dużych populacji narażonych na włókna ceramiczne wykazano, że mogą one działać drażniąco na skórę i spojówki oraz powodować ogniskowe włóknienie opłucnej. Obserwowano także upośledzenie czynności płuc (zmniejszenie wskaźników FEV1 i FVC), ale występowało ono prawie wyłącznie u palaczy tytoniu. Badania epidemiologiczne nie dały do chwili obecnej przekonujących dowodów wskazujących na wzrost ryzyka nowotworów związanych z działaniem tych włókien. Wynika to ze stosunkowo krótkiego okresu narażenia, ponieważ produkcję tego rodzaju włókien na skalę przemysłową rozpoczęto na początku lat 80. ubiegłego wieku, jak również z faktu, że znacząca część pracowników tego przemysłu była uprzednio narażona na azbest. Wyniki badań doświadczalnych, przeprowadzonych na zwierzętach laboratoryjnych (szczurach i chomikach) narażonych na włókna ceramiczne inhalacyjnie lub po ich wprowadzeniu do tchawicy, wskazują, że niektóre ceramiczne włókna mineralne mogą wywoływać nowotwory płuc (gruczolaki i raki) oraz opłucnej (międzybłoniaki). Nowotwory płuc i opłucnej występowały przeważnie u pojedynczych zwierząt. W niektórych badaniach ich liczba była związana ze stężeniem (lub dawką) włókien, względnie czasem narażenia. Również niektóre rodzaje włókien wprowadzone bezpośrednio do jam ciała (jamy opłucnowej lub brzusznej) wywoływały nowotwory wywodzące się z międzybłonka. Na podstawie istniejących danych doświadczalnych nie ma możliwości dokonania ilościowej oceny rakotwórczości włókien ceramicznych. Badania rozpuszczalności włókien w syntetycznych płynach ustrojowych nie dostarczyły przekonywających danych, że włókna trudno rozpuszczalne mają silniejsze działanie kancerogenne, jakkolwiek teoretyczne rozważania wydają się na ten fakt wskazywać. W ocenie ekspertów Międzynarodowej Agencji Badań nad Rakiem (IARC) istnieją dostatecznie udokumentowane wyniki badań doświadczalnych na zwierzętach świadczące o kancerogennym działaniu włókien ceramicznych. Brak jest natomiast jakichkolwiek danych o rakotwórczym działaniu włókien ceramicznych na człowieka, zatem w końcowej ocenie IARC zostały one zaliczone do czynników przypuszczalnie rakotwórczych dla człowieka (grupa 2.B). Natomiast eksperci Unii Europejskiej zaklasyfikowali ogniotrwałe włókna ceramiczne do specjalnych celów – określane bardziej szczegółowo jako syntetyczne włókna ceramiczne (krzemianowe) bez określonej orientacji, z zawartością tlenków alkalicznych i metali ziem alkalicznych (Na2O+K2O+CaO+MgO+BaO) mniejszą lub równą 18% wag. – do substancji rakotwórczych kategorii 2., czyli do substancji rozpatrywanych jako rakotwórcze dla ludzi, z przypisanym zwrotem H350i – „może powodować raka w następstwie narażenia drogą oddechową”. Ta sama klasyfikacja obowiązuje także w Polsce na mocy przepisów, zgodnie z rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1272/2008. Na podstawie wyników badań epidemiologicznych, prowadzonych w Europie i Stanach Zjednoczonych do 1980 r., wykazano związek między poziomem narażenia i zwiększoną częstotliwością występowania takich objawów, jak: duszność, świszczący oddech, przewlekły kaszel, zmniejszenie wydolności płuc, podrażnienie skóry, oczu i górnych dróg oddechowych. Późniejsze badania obejmujące lata 80. do 2004 r. wskazują, że narażenie zawodowe pracowników od końca lat 80. nie wywierało szkodliwego wpływu na funkcję płuc, nie rozpoznano również blaszek opłucnowych ani chorób nowotworowych. Pierwsze badania czynnościowe płuc prowadzone w kohorcie amerykańskiej wykazały statystycznie istotne zmniejszenie wskaźników FVC i FEV1 wśród pracowników najbardziej narażonych (> 60 wł./cm3 + miesiące) w porównaniu do grupy najmniej narażonej (< 15 wł./cm3 + miesiące). Jednakże w późniejszym badaniu nie stwierdzono żadnego istotnego spadku czynności płuc w grupie osób badanych w okresie ponad 7 lat. Na podstawie średnich stężeń skumulowanych w grupie pracowników najbardziej narażonych i w grupie pracowników 60-latków oszacowano stężenia ważone (TWA) na poziomach 0,27 wł./cm3 oraz 0,34 wł./cm3. Biorąc pod uwagę te wartości oraz brak widocznych działań niepożądanych przy tych poziomach, zaproponowano w SCOEL wartość graniczną dla ogniotrwałych włókien ceramicznych na poziomie 0,3 wł./cm3. Autorzy dokumentacji zaproponowali przyjęcie w Polsce dla ogniotrwałych włókien ceramicznych wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia (NDS) za SCOEL na poziomie 0,3 wł./cm3, bez ustalenia wartości: najwyższego dopuszczalnego stężenia chwilowego (NDSCh), najwyższego dopuszczalnego stężenia pułapowego (NDSP) oraz najwyższego dopuszczalnego stężenia w materiale biologicznym (DSB), z zaznaczeniem, że wartość ta dotyczy włókien sklasyfikowanych jako rakotwórcze kat. 1.B, zgodnie z rozporządzeniem CLP, których średnia geometryczna średnica włókien ważona długością pomniejszona o dwa standardowe błędy geometryczne jest mniejsza niż 6 μm. Przestrzeganie tego stężenia powinno zabezpieczyć pracowników narażonych na ogniotrwałe włókna ceramiczne przed ich szkodliwym wpływem na zdrowie.

Ceramic fibers include a group of an amorphous or crystalline mineral fibers with flame retardant properties (i.e., high temperature stability). Ceramic fibers are produced from metal oxides (e.g., aluminum, silicon) or from non-oxide materials such as silicon carbide. Fibers produced for special purposes may contain such elements as zirconium, thorium, magnesium, beryllium, titanium, hafnium, yttrium and other additives such as potassium titanate. Ceramic fibers are characterized by high thermal resistance - the maximum application temperature is 1650 °C. Moreover, they have good electrical, acoustic and thermal insulating properties, and relatively high chemical resistance. Because of their properties, they are used as substitutes for asbestos in the production of insulating, sealing and filtering materials. Demand for ceramic fiber is very large and varied. Ceramic mineral fibers enter the body almost exclusively through the respiratory tract. Based on the results of epidemiological studies of relatively large population exposed to ceramic fibers it have been demonstrated that they can be irritating to the skin and conjunctiva, and cause focal pleural fibrosis. Lung function impairment (reduction of FEV1 and FVC) was also observed, but almost exclusively among smokers. Epidemiological studies have failed to provide convincing evidence of an increased risk of cancer associated with these fibers due to relatively short exposure period (since the production of this type of industrial fibers began in the early 1980s), and the fact that a significant proportion of workers in this industry were previously exposed to asbestos. Experimental results in laboratory animals (rats and hamsters) exposed to ceramic fibers by inhalation or after their insertion into trachea indicate that certain ceramic mineral fibers can cause lung tumors (adenomas and cancers) and pleural tumors (mesothelioma). In some studies number of tumor cases was related to fiber concentration (or dose) or exposure time. Some types of fibers inserted directly into a body cavity (pleural cavity or tummy) caused mesothelial tumors – mesothelioma. Based on existing experimental data, it is not possible to quantify the carcinogenicity of ceramic fibers. The study on solubility of fibers in synthetic body fluids did not provide convincing evidence that poorly soluble fibers have a stronger carcinogenic effect, although theoretical considerations seem to indicate this. In the opinion of the experts of the International Agency for Research on Cancer (IARC) there are sufficiently documented results of animal test indicating carcinogenic effect of ceramic fibers. Although, there are no data on the carcinogenic effect of ceramic fibers on humans, IARC classified them as a possible carcinogen in humans (group 2.B). On the other hand, European Union experts classified refractory ceramic fibers for special purposes, called more specifically as synthetic silicates, without specific orientation with alkali and alkaline earth metal oxides (Na2O + K2O + CaO + MgO + BaO) of less than or equal to 18% wt. to carcinogens category 2, that is substances considered to be carcinogenic to humans, with assigned hazard statement H350i "can cause cancer after respiratory exposure". The same classification applies in Poland under the provisions of Regulation (EC) No 1272/2008 of the European Parliament and Council. The relationship between the level of exposure and the increased incidence of such symptoms as dyspnea, wheezing, chronic cough, decreased lung function, skin irritation, ocular and upper respiratory tract infections have been demonstrated by epidemiological studies conducted in Europe and the United States until 1980. Subsequent studies from years 1980–2004 indicate that occupational exposure of workers from the late 1980s had no harmful effects on lung function, no pleural plaques or cancer changes. The first lung function tests conducted in the US cohort showed statistically significant reductions in FVC and FEV1 among the most exposed workers (> 60 fib./cm3 + month) compared to the least exposed group (< 15 fib./cm3 + month). However, in a following study, no significant decrease in lung function was observed in the study group in a 7-year period. Based on the estimated average cumulative concentrations in the most vulnerable workers and in the 60-year-old group, TWAs were estimated at 0.27 fib./cm3 and 0.34 fib./cm3 . Given these values and no obvious side effects in these levels, the SCOEL proposed a limit value for refractory ceramic fibers at the level of 0.3 fib./cm3 . The authors of the documentation proposed the adoption of the highest concentration limit value (NDS) in Poland as it was proposed by SCOEL at 0.3 fib./cm3 , but this value applies to fibers classified as carcinogenic category 1.B, in accordance with the CLP regulation, whose average geometric mean length-weighted fiber diameter reduced by two standard geometric errors is less than 6 μm. Compliance of this concentration should protect workers exposed to refractory ceramic fibers from its harmful effects.

Słowa kluczowe

PL

ogniotrwałe włókna ceramiczne; toksyczność; narażenie zawodowe; NDS

EN

refractory ceramic fibre; toxicity; occupational exposure; MAC

• Wydawca: Centralny Instytut Ochrony Pracy - Państwowy Instytut Badawczy
• Czasopismo: Podstawy i Metody Oceny Środowiska Pracy
• Rocznik: 2017
• Tom: Nr 4 (94)
• Strony: 109--141
• Opis fizyczny: Bibliogr. 119 poz., rys., tab.

Twórcy

autor

Kilanowicz A.

• Uniwersytet Medyczny w Łodzi 90-151 Łódź ul. J. Muszyńskiego 1

autor

Sapota A.

• Uniwersytet Medyczny w Łodzi 90-151 Łódź ul. J. Muszyńskiego 1

autor

Daragó A.

• Uniwersytet Medyczny w Łodzi 90-151 Łódź ul. J. Muszyńskiego 1

Bibliografia

• 1. ACGIH, American Conference of Govemmental Industrial Hygienists (2001). Documentation of the threshold limit values and biological exposure indices. Cincinnati, Synthetic Vitreous Fibres. American Conference of Govemmental Industrial Hygienists, 1 – 16.
• 2. ACGIH (2004). Guide to occupational exposure values.
• 3. Antoniades H.N. (1992). Linking cellular injury to gene expression and human proliferative disorders: examples with the PDGF genes. Mol. Carcin. 6(3), 175–81.
• 4. Arledter H.F., Knowles S.E. (1964). Ceramic fibres. [W:] Synthetic fibres in papermaking. [Red:] O.A. Battista. New York, Interscience 185–244.
• 5. Beck E.G., Holt P.F., Manojlovic N. (1972). Comparison of effects on macrophage cultures of glass fibre, glass powder, and chrysotile asbestos. Br. J. Ind. Med. 29, 280–286.
• 6. Bellmann B. i in. (1987). Persistence of man-made mineral fibres and asbestos in rat lungs. Ann. Occup. Hyg. 31(4B), 693–709.
• 7. Bjomberg A. (1985). Glass fiber fermatitis. Am. J. Ind. Med. 8(4-5), 395–400.
• 8. Brody A.R. (1993). Asbestos-induced lung disease. Environ. Health Perspect. 100, 21–30. 9. Brown D.M., Fisher C., Donaldson K. (1998). Free radical activity of synthetic vitreous fibers: iron chelation inhibits hydroxyl radical generation by refractory ceramic fiber. J. Toxicol. Environ. Health 53(7), 545–561.
• 10. Brown R.C. i in. (1992). The effects of heating and devitrification on the structure and biological activity of aluminosilicate refractory ceramic fibres. Ann. Occup. Hyg. 36, 115–129.
• 11. Bunn W.B., Bender J.R., Hestemerg T.W. (1993). Recent studies on man-made vitreous fibres. J. Occup. Med. 35(2), 101–113.
• 12. Cavallo D., Campopiano A., Cardinali G., Casciardi S., De Simone P., Kovacs D., Perniconi B., Spagnoli G., Ursini C., Canizza C. (2004). Cytotoxic and oxydative effects induced by man-made vitreous fibres (MMVFs) in human mesothelial cell line. Toxicology 201, 219– 229.
• 13. Cheng R.T. i in. (1992). Exposures to refractory ceramic fiber in refineries and chemical plants. Appl. Occup. Environ. Hyg. 7, 361–367.
• 14. Churg A. i in. (2000). Pathogenesis of fibrosis produced by asbestos and man-made mineral fibers. What makes a fiber fibrogenic? Inhal. Toxicol. 12, 15–26.
• 15. Cowie H.A., Wild P., Beck J., Auburtin G., Piekarski C., Massin N., Cherrie J.W., Hurłey J.F., Miller B.G., Groat S., Soutar C.A. (2001). An epidemiological study of the respiratory health of workers in the European refractory ceramic fibre industry. Occup. Environ. Med. 58, 800– 810.
• 16. Craighead J.E., Mossman B.T. (1982). The pathogenesis of asbestos-associated diseases. New England J. Med. 306(24), 446–455.
• 17. Davis J.M.G. i in. (1984). The pathogenic effects of fibrous ceramic aluminum silicate glass administered to rats by inhalation or peritoneal injection. [W:] Biological effects of man-made mineral fibres. Proceedings of a WHO/IARC Conference, Copenhagen, Denmark, 20-22 April 1982, Copenhagen, World Health Organization, Regional Office for Europe, vol. 2, 303–322.
• 18. Davis J.M.G. (1981). The biological effects of mineral fibres. Ann. Occup. Hyg. 24, 227–230.
• 19. de Vuyst P. (1994). Biopersistence of respirable synthetic fibers and minerals. Point of view of chest physician. Environ. Health Perspect. 102(5), 7–9.
• 20. Dopp E., Schiffmartn D. (1998). Analysis of chromosomal alterations induced by asbestos and ceramic fibres. Toxicol. Lett. 96/96, 155–162.
• 21. Dopp E., Schuler M., Schiffmann D., Eastmond DA. (1997). Induction of micronuclei, hyperdiploidy and chromosomal breakage affecting the centric/pericentric regions of chromosomes 1 and 9 in human amniotic fluid cells after treatment with asbestos and ceramic fibres. Mutat. Res. 377, 77–87.
• 22. Dórger M. i in. (2001). Differential responses of rat alveolar and peritoneal macrophages to man-made vitreous fibers in vitro. Environ. Res. 85, 207–214.
• 23. Driscoll K.E. i in. (1994). Contribution of macrophagederived cytokines and cytokine networks to mineral dust-induced lung inflammation. [W:] Toxic and carcinogenic effects of solid particles in respiratory tract. Washington, ILSI Press, 170–190.
• 24. Eastes W., Potter R.M., Hadley J.G. (2000). Estimating in vitro glass fiber dissolution rate from composition. Inhalation Toxicol. 12(4), 269–280.
• 25. Fubini B. i in. (2003). Reactive oxygen species (ROS) and reactive nitrogen species (RNS) generation by silica in inflammation and fibrosis. Free Radical Biology & Medicine 34(12), 1507–1516.
• 26. Gambelli F. i in. (2004). Phosphorylation of tumor necrosis factor receptor 1 (p55) protects macrophages from silica-induced apoptosis. J. Biol. Chem. 279(3), 2020– 2029.
• 27. Gerwin B.I. i in. (1987) Comparlson of production of transforming growth factor-beta and platelet-derived growth factor by normal human mesothelial cells and mesothelioma celi lines. Cancer Res. 47(23), 6180– 6184.
• 28. Gilmour P., Beswick P.H., Brown D.M., Donaldson K. (1995). Detection of surface free radical activity of respirable industrial fibres using supercoiled X174RF1 plasmid DNA. Carcinogenesis 16, 2973–2979.
• 29. Groat S. i in. (1999). Epidemiological research in the European ceramic fibre industry 1994-1998. Vol. 1: Workplace concentrations of airbome dust and fibers. Cowie, HA, et. al. vol. 2: A Study of the respiratory health of workers in the European RCF industry. Institute of Occupational Medicine Report TM/99/01, Edinburgh [cyt. za: ACGIH 2001].
• 30. Gross P. i in. (1970). The pulmonary reaction to high concentrations of fibrous glass dust. Arch. Environ. Health 209, 696–704.
• 31. Hammad Y.Y. (1984). Deposition and elimination of MMMF [W:] Biological effects of man-made mineral fibres. Proceedings of a WHO/IARC Conference, Copenhagen, Denmark. 20-22 April 1982, Copenhagen, WHO, Regional Office for Europe 2, 126–142.
• 32. Hart G.A. i in. (1992). Cytotoxicity of reftactory ceramic fibres to chinese hamster ovary cells in culture. Toxic. in Vitro 6(4), 317–326.
• 33. Hart G.A., Kathman L.M., Hesterberg T.W. (1994). In vitro cytotoxicity of asbestos and man-made vitreous fibers: roles of fiber length, diameter and composition. Carcinogenesis 15(5), 971–977.
• 34. Hesterberg T.W. i in. (1994). Relationship between lung biopersistence and biological effects of man-made vitreous fibers after chronic inhalation in rats. Environ. Health Perspect. 102(5), 133–137.
• 35. Hesterberg T.W., Barrett J.C. (1984). Dependence of asbestos and mineral dust-induced transformation of mammalian cells in culture on fiber dimension. Cancer Res. 44(5), 2170–2180.
• 36. Hesterberg T.W., Hart G.A. (2001). Synthetic vitreous fibers: a review of toxicology research and its impact on hazard classification. Critical Rev. Toxicol. 31(1), 1–53.
• 37. Hori H. i in. (1993). Measurement of airbome ceramic fibres in manufacturing and processing factories. Ann. Occup. Hyg. 37, 623–629.
• 38. Howden P.J., Faux SP. (1996). Fibre-induced lipid peroxidation leads to DNA adduct formation in Salmonella typhimurium TA104 and rat lung fibroblasts. Carcigenesis 17, 413–419.
• 39. IARC (1988). Monographs on the evaluation of carcinogenic risks to humans. Man-made mineral fibres and radon. Lyon 43, 39–171.
• 40. IARC (2002). Monographs on the evaluation of carcinogenic risks to humans. Man-made vitreous fibres. International Agency for Research on Cancer, vol. 81, 1–418.
• 41. Kane A.B. (1996). Mechanisms of mineral fibre carcinogenesis. IARC Scientific Publications 140, 11–34.
• 42. Kane A.B., McDonald J.L. (1993). Mechanisms of mesothelial cell injury, proliferation and neoplasia induced by asbestos fibers. Fiber Toxicology. San Diego, Academic Press 323–347.
• 43. Kieć-Swierczyńska M., Wojtczak J. (2000). Occupational fibres dermatitis in Poland. Med. Pr. 5(5), 337–342.
• 44. Krajnow A., Lao I. (2000). Ocena działania kancerogennego glinokrzemianowych włókien ceramicznych produkowanych w Polsce (doświadczenie na zwierzętach). Med. Pr. 51, 19–27.
• 45. Krajnow A., Lao I., Stetkiewicz J. (1997). Ocena działania nowotworowego włókien ceramicznych – w doświadczeniu na szczurach i myszach. Med. Pr. 48, 663–674.
• 46. Krajnow A., Lao I., Stetkiewicz J., Więcek E. (1998). Ocena działania kancerogennego u szczurów i myszy po dootrzewnowym wprowadzeniu ogniotrwałych włókien ceramicznych. Med. Pr. 49, 381–392.
• 47. Lao I., Wojtczak J., Krajnow A. (2000). Ocena działania zwłókniającego sztucznych włókien ceramicznych w doświadczeniu na szczurach. Med. Pr. 51,465–473.
• 48. Larsen G. (1989). Experimental data on in vitro fibre solubility. [W:] Non-occupational exposure to mineral fibres. IARC, Sciencific Publications 90, 134–139.
• 49. Lee K.P. i in. (1981). Comparative pulmonary responses to inhaled inorganic fibers with asbestos and fiberglass. Environ. Res. 24, 167–191.
• 50. Lee K.P., Reinhardt C.F. (1984). Biological studies on inorganic potassium titanate fibres. [W:] Biological effects of man-made mineral fibres. Proceedings of a WHO/IARC Conference, Copenhagen, Denmark, 20-22 April 1982, Copenhagen, World Health Organization, Regional Office for Europe, vol. 2, 323–333.
• 51. Leineweber J.P. (1984). Solubility of fibres in vitro and in vivo. [W:] Biological effects of man-made mineral. Proceedings of a WHO/IARC Conference), vol. 2, Copenhagen, World Health Organization 87–101.
• 52. Lemaire I. i in. (1989). Rat lung reactivity to natural and man-made fibrous silicates following short-term exposure. Environ. Res. 48(2), 193–210.
• 53. Lemasters G.K., Lockey J.E., Levin L.S., McKay R.T., Rice C.H., Horvath E.P., Papes D.M., Lu J.W., Feldman D.J. (1998). An industry-wide pulmonary study of men and women manufacturing refractory ceramic fibres. Am. J. Epidem. 148(9), 910–919.
• 54. Lockey J. i in. (1996). Refractory ceramic fibres exposure and pleural plaques. Am. J. Respir. Crit. Care. Med. 154(5), 1405–1410.
• 55. Lockey J.E., LeMasters G.K., Levin L., Rice C., Yiin J., Reutman S., Papes D. (2002). A longitudinal study of chest radiographic changes of workers in the refractory ceramic fiber industry. CHEST 121, 2044–2051.
• 56. Lockey J.E., Levin L.S., LeMasters G.K., McKay R.T., Rice C.H., Hansen K.R., Papes D.M., Simpson S., Medvedovic M. (1998). Longitudinal estimates of pulmonary function in refractory ceramic fiber manufacturing workers. Am. J. Respir. Crit. Care Med. 157, 1226–1233.
• 57. Longley E.O., Jones R.C. (1966). Fibreglass conjunctivitis and keratitis. Arch. Environ. Health 2, 790–793.
• 58. Maślankiewicz K., Szymański A. (1976). Mineralogia stosowana. Warszawa, Wyd. Geolog.
• 59. Mast R.W. i in. (1994). Chronic inhalation and biopersistence of refractory ceramic fiber in rats and hamsters. Environ. Health Perspect. 102(5), 207–209.
• 60. Mast R.W. i in. (1995). Multiple – dose chronic inhalation toxicity study of size – separated kaolin refractory ceramic fiber in male Fischer 344 rats. Inhal. Toxicol. 7, 469–502.
• 61. Mast R.W. i in. (2000). Refractory ceramic fiber. Toxicology, epidemiology, and risk analyses – a review. Inhal. Toxicol. 12(5), 359–399.
• 62. Maxim L.D., Allshouse J., Fairfax R.E., Lentz T.J., Venturin D., Walters T.E. (2008). Workplace monitoring of occupationał exposure to refractory ceramic fiber – a 17- -year retrospective. Inhal. Toxicol. 20, 289–309.
• 63. McClellan R.O., Hesterberg T.W. (1994). Role of biopersistence in the pathogenicity of man-made fibres and methods for evaluating biopersistance; a summary of two round-table discussion. Environ. Health Perspect. 102(5), 277–283.
• 64. McConnell E.E. (1994). Synthetic vitreous fibers – inhalation studies. Regul. Toxicol. Pharmacol. 20, 22–34.
• 65. McConnell E.E. i in. (1995). Chronic inhalation toxicity of a kaolin-based refractory ceramic fiber in Syrian golden hamsters. Inhal. Toxicol. 7, 503–532.
• 66. McDonald J.C. i in. (1990). Lung dust analysis in the assessment of past exposure of man-made mineral fibre workers. Ann. Occup. Hyg. 34(5), 427–441.
• 67. McKay R.T., LeMasters G.K., Hilbert T.J., Levin L.S., Rice C.H., Borton E.K., Lockey J.E. (2011). A long term study of pulmonary function among US refractory ceramic fibre workers. Occup. Environ. Med. 68(2), 89–95.
• 68. Miller W.C. (1982). Refractory fibres. [W:] Technology. 3rd ed., vol. 20. New York, John Wiley & Sons 65–77.
• 69. Moolgavkar S.H., Luebeck E.G., Turim J., Hanna L. (1999). Quantitative assessment of the risk of lung cancer associated with occupational exposure to refractory ceramic fibers. Risk Anal. 19, 599–611.
• 70. Morgan A., Black A., Evans N., Holmes A., Pritchard J.N. (1980). Deposition of sized glass fibres in the respiratory tract of the rat. Ann. Occup. Health Persp. 102(5), 225–228.
• 71. Morimoto Y. i in. (1994). Effects of inhaled ceramic fibres on macrophage function of rat lungs. Occup. Environ. Med. 51(1), 62–67.
• 72. Mossman B.T., Landesman J.M. (1983). Importance of oxygen free radicals in asbestos-induced injury to airway epithelial cells. Chest. 83(5), 50S–51S.
• 73. Murata-Kamiya N., Tsutsui T., Fujino A., Kasai H., Kaji H. (1997). Determination of carcinogenic potential of mineral fibers by 8-hydroxydeoxyguanosine as a marker of oxidative DNA damage in mammalian cells. Int. Arch. Environ. Health 70, 321–326.
• 74. NIOSH (2006) National Institute for Occupational Safety and Health. Occupational exposure to refractory ceramic fibers. DHHS (NIOSH) Publication nr 2006-123
• 75. Oberdórster G. (2000). Determinants of the pathogenicity of man-made vitreous fibers (MMVF). International Arch. Occup. Environ. Health 73, 60–68.
• 76. Okayasu R., Wu Y., Zhong B.Z., Jones W.G., Whong W.Z. (1997). Induction of micronucleated and multinucleated cells by man-made fibres in vitro in mammalian cells. J. Toxicol. Environ. Health 50, 409–414.
• 77. Oshimura M. i in. (1984). Correlation of asbestos-induced cytogenetic effects with celi transformation of Syrian hamster embryo cells in culture. Cancer Res. 44(11), 5017–5022.
• 78. Pemis B., Vigliani E.C. (1982). The role of macrophages and immunocytes in the pathogenesis of pulmonary diseases due to mineral dusts. Am. J. Ind. Med. 3(2), 133– 1337.
• 79. Pigott G.H., Gaskell B.A., Ishmael J. (1981). Effects of long-term inhalation of alumina fibres in rats. Br. J. Exp. Pathol. 62, 323–331.
• 80. Pigott G.H., Ishmael J. (1981). An assessment of the fibrogenic potential of two refractory fibres by intraperitoneal injection in rats. Toxicol. Lett. 8, 153–163.
• 81. Pigott G.H., Ishmael J. (1982). A strategy for the design and evaluation of a “safe” inorganic fibres. Ann. Occup. Hyg. 26, 371–380.
• 82. Pigott G.H., Ishmael J. (1992). The effects of intrapleural injections of alumina and aluminosilicate (ceramic) fibres. Int. J. Exp. Pathol. 73(2), 137–146.
• 83. Poole A., Brown R.C., Rood A.P. (1986). The in vitro activities of a highly carcinogenic mineral fibre-potassium octatitanate. Br. J. Exp. Pathol. 67(2), 289–296.
• 84. Possnik P.A., Gellin G.A., Key M.M. (1970). Fibrous glass dermatitis. Am. Ind. Hyg. Assoc. J. 37, 12–15.
• 85. Pott F. i in. (1989). Carcinogenicity studies on natural and man-made fibres with the intraperitoneal test in rats. IARC Sci. Publ. 90, 173–179.
• 86. Pott F. i in. (1987). Carcinogenicity studies or fibres, metalcompounds, and some other dusts in rats. Exp. Pathol. 32, 129–152.
• 87. Pott F. i in. (1994). Lung tuomours in rats after intratracheal instillation of dusts. Ann. Occup. Hyg. 38, 357– 363.
• 88. Raabe O.G. i in. (1977). Deposition of inhaled monodisperse aerosols in smali rodents. [W:] Inhaled particles IV, part 1. Oxford, Pergamon Press, 3–21.
• 89. Rice D., Lockey J., Lemasters G., Levin L., Staley P., Hansen K.R. (1997). Estimation of historical and current employee exposure to refractory ceramic fibers during manufacturing and related operations. Appl. Occup. Environ. Hyg. 12, 54–61.
• 90. Rowhani F., Hammad Y.Y. (1984). Lobar deposition of fibres in the rat. Am. Ind. Hyg. Assoc. J. 46, 257–261.
• 91. Rozporządzenie ministra pracy i polityki społecznej z dnia 6.06. 2014 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. DzU 2014, poz. 817 ze zm.
• 92. Rozporządzenie ministra zdrowia z dnia 2.09. 2003 r. w sprawie wykazu substancji niebezpiecznych wraz z ich klasyfikacją i oznakowaniem. DzU nr 199/2003, poz. 1948.
• 93. Rozporządzenie parlamentu europejskiego i rady 1272/2008 z dnia 16.12.2008 r. w sprawie klasyfikacji, oznakowania i pakowania substancji i mieszanin, zmieniające i uchylające dyrektywy 67/548/EWG i 1999/45/WE oraz zmieniające rozporządzenie (WE) nr 1907/2006.
• 94. Scholze H., Conradt R. (1987). An in vitro study of the chemical durability of siliceous fibres. Ann. Occup. Hyg. 31 (4b), 683–692.
• 95. SCOEL/SUM/165 (2011). Recommendation of the Scientific Committee on occupational exposure limits for refractory ceramic fibres.
• 96. Sebastien P. (1994). Biopersistence of man-made vitreous silicate fibers in the human lung. Environ. Environ Health Perspect. 102 (suppl. 5), 225–228.
• 97. Shukla A. i in. (2001). Silica-induced activation of c-JunNH2-terminal amino kinases, protracted expression of the activator protein-1 proto-oncogene, fra-1, and S-phase alterations are mediated via oxidative stress. Cancer Res. 61(5), 791–795.
• 98. Smith D.M. i in. (1987). Long-term health effects in hamsters and rats exsposed chronically to man- made vitreous fibres. Ann. Occup. Hyg. 31(4B), 731–754.
• 99. Stanton M.F. i in. (1981). Relation of particle dimension to carcinogenicity in amphibole asbestos and other fibrous minerals. J. Natl. Cancer Inst. 67, 965–975.
• 100. Stetkiewicz J., Krajnow A. (2004). Pyły włókien ceramicznych. Wytyczne Szacowania Ryzyka Zdrowotnego dla Czynników Rakotwórczych 2(19), 83–112.
• 101. Stetkiewicz J. i in. (2000). Ocena działania biologicznego – fibrogennego i kancerogennego nowej generacji włókien ceramicznych zawierających cyrkon, aktualnie produkowanych i stosowanych w Polsce.
• 102. Stockholm J., Nom M., Schneider T. (1982). Ohtalmologic effects of man-made mineral fibres scand. J. Work. Environ. Health 8(3), 185–190.
• 103. Styles J.A., Wilson J. (1976). Comparison between in vitro toxicity of two novel fibrous mineral dusts and their tissue reactions in vivo. Ann. Occup. Hyg. 19, 63–68.
• 104. Timbrell V. (1965). Human exposure to asbestos: dust controls and standards. The inhalation of fibrous dusts. Ann. NY Academy Sci. 132(1), 255–273.
• 105. Timbrell V. (1982). Deposition and retention of fibres in the human lung. Ann. Occup. Hyg. 26(1-4), 347–369.
• 106. Trethowan W.N., Burger P.S., Rossiter C.E. (1995). Study of the respiratory health of employees in seven European plants the manufacture ceramic fibres. Occup. Environ. Med. 52, 97–104.
• 107. Ustawa z dnia 11.01.2001 r. o substancjach i preparatach chemicznych. DzU nr 11/2001, poz. 84 ze zm.; DzU nr 100/2001, poz. 1085; DzU nr 123/2001, poz. 1350; DzU nr 125/2001, poz. 1367; DzU nr 135/2002, poz. 1145; DzU nr 142/2002, poz. 1187; DzU nr 189/2003, poz. 1852; DzU nr 11/2004, poz. 94; DzU nr 96/2004, poz. 959.
• 108. Vanhee D. i in. (1994). Mechanism of fibrosis in coal workers pneumoconiosis. Increased production of platelet-derived growth factor, insulin-like growth factor type 1, and transforming growth factor and relationship to disease severity. Am. J. Respir. Crit. Care Med. 150, 1049–1055.
• 109. Wagner J.C., Berry G., Timbrell V. (1973) Mesotheliomata in rats after inoculation with asbestos and other materials. Br. J. Cancer 28, 173–185.
• 110. Walker C. i in. (1992). Characterization of platelet-derived growth factor and platelet-derived growth factor receptor expression in asbestos-induced rat mesothelioma. Cancer Res. 52(2), 301–306.
• 111. Wang Q., Han C., Yang Y., Wang H., Wu W., Liu W., Kohyama N. (1999). Biological effects of man-made mineral fibers-their genetic damages examined by in vitro assay. Ind. Health 37, 342–347.
• 112. Ward P.A., Mulligan M.S. (1991). New insights into mechanisms of oxyradical and neutrophil mediated lung injury. Klin Wochenschr. 69, 1009–1011.
• 113. Weitzman S.A., Gordon L.I. (1990). Inflammation and cancer: role of phagocyte-generated oxidants in carcinogenesis. Blood 76(4), 655–663.
• 114. Wojtczak J., Kieć-Świerczyńska M., Maciejewska A. (1997). Narażenie na włókna ceramiczne w środowisku pracy. III. Zawodowa ekspozycja na włókna ceramiczne w zakładach produkujących i stosujących materiały izolacyjne z włókien ceramicznych. Med. Pr. 1, 51–60.
• 115. Wojtczak J., Lao I., Krajnow A. (1996). Narażenie na włókna ceramiczne w środowisku pracy. Zawodowa ekspozycja na pył w zakładzie produkującym włókna ceramiczne, działanie zwłókniające tych włókien. Med. Pr. 6, 559–567.
• 116. Yamato H. i in. (1992). Determinant factor for clearance of ceramic fibres from rat lungs. Br. J. Ind. Med. 49(3), 182–185. Yamato H. i in. (1994). Clearance of inhaled ceramic fibers from rat lungs. Environ. Health Perspect. 102 (5), 169–171.
• 117. Yegles M., Janson X., Dong H.Y., Renier A., Jaurand M.C. (1995). Role of fibre characteristics on cytotoxicity and induction of anaphase/telophase aberrations in rat pleural mesothelial cells in vitro. Correlations with in vivo animal findings. Carcinogenesis 16, 2751–2758.
• 118. Yokosaki Y. i in. (1991). Cellular changes induced in rats lungs by inhalation of ceramic fibres. Toxicol. Ind. Health 7(5-6), 479–483.
• 119. Yu C.P., Oberdórster G. (2000). Dose response and human cancer risk and non-cancer risk assessment of inhaled refractory ceramic fibers (RCF).

Uwagi

Opracowanie rekordu w ramach umowy 509/P-DUN/2018 ze środków MNiSW przeznaczonych na działalność upowszechniającą naukę (2018).