Cechy teksturalne osadów korytowych Wilgi (Polska Południowa) jako odzwierciedlenie zróżnicowania struktury koryta i źródeł dostawy materiału do systemu fluwialnego

• Autorzy: Gołąb Agata , Piątek Dawid , Michno Anna

Identyfikatory

DOI

10.12657/landfana-041-001

Warianty tytułu

EN

Textural features of bed material of the Wilga River as a reflection of the channel structure diversity and sources of material supply to the fluvial system

• Języki publikacji: EN

Abstrakty

EN

The structure and functioning of river bed are conditioned by the natural environment and human activity. These conditions significantly affect the texture of the channel material. The main aim of the research was to study the texture of bed material and their variability in the present-day alluvium in the channel of Wilga River. The structure of the Wilga River bed was described. The main focus was on the distribution and location of accumulation and erosion forms. On four study sites, related to sediment sources, grain size distributions, petrographic composition, and degree of rounding were analysed. The obtained results show how the sources of material differ in the longitudinal profile. In the foothills sources are connected with lateral erosion and occurrence of channel steps. The alluvial material is angular and has a larger grain size. In lower part of the catchment, bed material is fine and builds a wide, flat valley floor. Research shows that the biggest changes in the longitudinal profile are connected with grain size and degree of rounding and to a lesser extent in the petrographic composition.

PL

Wykształcenie i funkcjonowanie koryt rzecznych uwarunkowane jest cechami środowiska przyrodniczego zlewni oraz antropopresją. Uwarunkowania te mają zasadnicze znaczenie w kształtowaniu cech osadów aluwialnych. Głównym celem badań było poznanie zróżnicowania cech teksturalnych współczesnych osadów korytowych Wilgi w nawiązaniu do zróżnicowania struktury jej koryta oraz źródeł dostawy materiału do systemu fluwialnego. Scharakteryzowano strukturę koryta Wilgi ze szczególnym uwzględnieniem rozmieszczenia i cech form akumulacyjnych oraz erozyjnych. Na czterech stanowiskach badawczych, powiązanych z różnymi źródłami dostawy, określono uziarnienie osadów korytowych, ich skład petrograficzny i stopień obróbki. Uzyskane wyniki pokazały zróżnicowanie źródeł dostawy materiału wzdłuż profilu podłużnego koryta. W pogórskim odcinku źródłami dostawy są podcięcia erozji bocznej oraz progi w dnie koryta. Materiał aluwialny w korycie jest ostrokrawędzisty i grubofrakcyjny. W niżej położonej części zlewni, do koryta dostarczany jest materiał drobnoziarnisty budujący szerokie, płaskie dno doliny. Stwierdzono również, że wzdłuż profilu podłużnego koryta największym zmianom ulega uziarnienie oraz stopień obróbki materiału, w mniejszym stopniu skład petrograficzny.

Słowa kluczowe

EN

structure of the river bed; sediment sources; alluvial sediment; Wilga River

PL

struktura koryta; źródła dostawy; osad korytowy; tekstura; Wilga

• Wydawca: Stowarzyszenie Geomorfologów Polskich
• Czasopismo: Landform Analysis
• Rocznik: 2022
• Tom: Vol. 41
• Strony: 3--16
• Opis fizyczny: Bibliogr. 74 poz., rys.

Twórcy

autor

Gołąb Agata

• Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński, Kraków

• https://orcid.org/0000-0001-8032-503X

autor

Piątek Dawid

• Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński, Kraków

• https://orcid.org/0000-0002-2532-0161

autor

Michno Anna

• Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński, Kraków

• https://orcid.org/0000-0003-2209-3669

Bibliografia

• Babiński Z., 1992. Współczesne procesy korytowe dolnej Wisły. race Geograficzne IGiPZ PAN 157: 1–169.
• Bąk Ł., Michalik A., 2008. Zmienność składu granulometrycznego rumowiska wleczonego wzdłuż potoku Słomka. Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich 7: 7–18.
• Bokwa A., 2010. Wieloletnie zmiany struktury mezoklimatu miast na przykładzie Krakowa. IGiGP UJ, Kraków.
• Bucała A., 2014. The impact of human activities on land use land cover changes and environmental processes in the Gorce Mountains (Western Polish Carpathains) in the past 50 years. Journal of Environmental Management 138: 4–14. DOI: 10.1016/j.jenvman.2014.01.036.
• Bucała A., Radecki-Pawlik A., 2012. Wpływ regulacji technicznej na zmiany morfologii górskiego potoku: potok Jamne, Gorce. Acta Scientiarum Polonorum Formatio Circumiectus 10(1): 3–16.
• Bucała-Hrabia A., 2018. Land use changes and their impact on environment at catchment scale in the Polish Western Carpathians during the transition from centrally planned to free market economics. Geographia Polonica 91(2): 171–196.
• Dynowski J., 1974. Stosunki wodne obszaru miasta Krakowa. Folia Geographica, Series Geopgraphica-Physica 8: 103–144.
• Florek W., 1982. Development of the lower Bóbr valley floor with emphasis on the late Holocene. Quaestiones Geographicae 8: 91–119.
• Folk R.L., Ward W.C., 1957. Brazos River bar, a study in the significance of grain size parameters. J. Sedim. Pert., 27: 3–26.
• Froehlich W., 1982. Mechanizm transportu fluwialnego i dostawy zwietrzeliny do koryta w górskiej zlewni fliszowej. Prace Geograficzne IGiPZ PAN 143: 1–144.
• GUGiK [Główny Urząd Geodezji i Kartografii], 2019. Geoportal:Numeryczny Model Terenu – PL_KRON86-NH. Online: geoportal.gov.pl (dostęp: 2019).
• Gilewska S., Starkel L., 1980. Rzeźba miejskiego województwa krakowskiego. Folia Geographica, Series Geographica-Physica 13: 33–49.
• Giriat D., Rutkowski J., Smolska E., 2007. Uwagi o znaczeniu interpretacji analizy kształtu, obtoczenia i ułożenia ziaren frakcji gruboklastycznej wybranych środowisk sedymentacyjnych. W: E.Mycielska-Dowgiałło, J.Rutkowski (red.), Badania cech teksturalnych osadów czwartorzędowych i wybrane metody oznaczenia ich wieku, Wydawnictwo Szkoły Wyższej Przymierza Rodzin, Warszawa, 17–43.
• Giriat D., Kosieradzka K., Roszczęda U., 2010. Ułożenie i kształt otoczaków a mikroformy korytowe typu pebble cluster. Acta Scientiarum Polonorum ser. Formatio Circumiectus 9(3): 3–22.
• Gołąb A., 2020. Współczesne aluwia Wilgi (Pogórze Wielickie). Maszynopis, Zakład Geomorfologii IGiGP UJ, Kraków.
• Gorczyca E., 2012. Struktura i morfodynamika koryta Łososiny (Beskid Wyspowy). Przykład opracowania. W: K.Krzemień (red.), Struktura koryt rzek i potoków (studium metodyczne). IGiGP UJ, Kraków, 79–88.
• Gorczyca E., 2016. Rozwój górskich żwirodennych koryt rzecznych w warunkach antropopresji. IGiGP UJ, Kraków.
• Heyvaert V.M.A., Walstra J., Verkinderen P., Weerts H., Ooghe B., 2012. The role of human interference on the channel shifting of the river Karkheh in the Lower Khuzestan plain (Mesopotamia, SW Iran). Quaternary International 251: 52–63. DOI: 10.1016/j.quaint.2011.07.018.
• Kamykowska M., Kaszowski L., Krzemień K., Niemirowski M., 1975. Instrukcja do kartowania koryt rzecznych. maszynopis, Zakład Geomorfologii IGiGP UJ, Kraków.
• Kaniecki A., 1976. Dynamicka rzeki w świetle osadów trzech wybranych odcinków Prosny. Prace Komisji Geograficzno-Geologicznej, PTPN 17.
• Kaszowski L., 1965. Współczesne procesy erozji, transport i sedymentacji w zlewni Potoku Tenczyńskiego. Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne 12: 43–71.
• Kijowska-Strugała M., Bucała-Hrabia A., Demczuk P., 2018. Long term impact of land use changes on soil erosion in an agricultural catchment (the Western Polish Carpathians). Land Degradation & Development 29: 1871–1884. DOI: 10.1002/ldr.2936.
• Klimaszewski M., 1972, Podział geomorfologiczny Polski Południowej. W: M.Klimaszewski (red.), Geomorfologia Polski. Tom 1: Polska Południowa. Góry i Wyżyny. PWN, Warszawa, 5–17.
• Klimek K., 1987. Man’s impact on fluvial processes in the Polish Western Carpathians. Geografiska Annaler Series A Physical Geography 69(1): 221–226.
• Klimek K., Starkel L., 1972. Kotliny Podkarpackie. W: M.Klimaszewski (red.), Geomorfologia Polski. Tom 1: Polska Południowa. Góry i Wyżyny. PWN, Warszawa, 116–166.
• Kondolf G.M., Piégay H., Landon N., 2002. Channel response to increased and decreased bedload supply from land use change: contrasts between two catchments. Geomorphology 45: 35–51. DOI: 10.1016/S0169-555X(01)00188-X.
• Korpak J., 2007a. Morfologiczna rola budowli regulacyjnych w górskich systemach fluwialnych. Maszynopis – praca doktorska, IGiGP UJ, Kraków.
• Korpak J., 2007b. The Influence of River Training on Mountain Channel Changes (Polish Carpathian Mountains). Geomorphology 92: 166–181. DOI: 10.1016/j.geomorph.2006.07.037.
• Korpak J., Krzemień K., Radecki-Pawlik A., 2008. Wpływ czynników antropogenicznych na zmiany koryt cieków karpackich. Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich 4: 1–89.
• Krzemień K. (red.), 2012. Struktura koryt rzek i potoków (studium metodyczne). IGiGP UJ, Kraków.
• Krzemień K., 2003. The Czarny Dunajec River, Poland, as an Example of Human-induced Development Tendencies in a Mountain River Channel. Landform Analysis 4: 57–64.
• Latocha A., 2008. Antropogeniczne przekształcenia den dolin średniogórskich na przykładzie Nysy Kłodzkiej. Landform Analysis 9: 305–308.
• Liébault F., Piégay H., 2002. Causes of 20th century channel narrowing on mountain and piemont rivers of southeastern France. Earth Surface Processes and Landforms 27: 425–444. DOI: 10.1002/esp.328.
• Łajczak A., Plit J., Soja R., Starkel L., Warowna J., 2006. Changes of the Vistula river channel and floodplain in the last 200 years. Geographia Polonica 79(2): 65–87.
• Łapuszek M., Lenar-Martys A., 2015. Badania rumowiska dennego w wybranych przekrojach rzeki Przemszy i jej głównych dopływów. Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich 1: 5–17.
• Malarz R., 2002. Powodziowa transformacja grubo klastycznych aluwiów żwirodennych rzekach zachodnich Karpat fliszowych (na przykładzie Soły i Skawy). Prace Monograficzne, 335, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków.
• Malarz R., 2003. Downstream changes of fluvial gravels, the Prut river, Ukraine. Studia Geomorphologica Carpatho-Balcanica 37: 77–96.
• McLaren P., 1981. An interpretation of trends in grain size measures. J. Sedim. Petrol 51: 611–624. DOI: 10.1306/212F7CF2-2B24-11D7-8648000102C1865D.
• McLaren P., Bowles D., 1985. The effects of sediment transport on grain-size distributions. J. Sedmi. Petrol 55:457–470. DOI: 10.1306/212F86FC-2B24-11D7-8648000102C1865D.
• Michno A., 2004. Transformacja doliny dolnej Nidzicy w holocenie. IGiGP UJ, Kraków.
• Michno A., 2013. Rozwój dolin w ujściowych odcinkach rzek na wyżynach lessowych w Polsce. IGiGP UJ, Kraków.
• Migoń P., Latocha A., 2018. Human impact and geomorphic change through time in the Sudetes, Central Europe. Quaternary International 470: 194–206. DOI: 10.1016/j.quaint.2018.01.038.
• Mizerski W., 2011. Geologia Polski. PWN, Warszawa. Mycielska-Dowgiałło E., 1995. Wybrane cechy teksturalne osadów i ich wartość interpretacyjna, W: E.Mycielska-Dowgiałło, J. Rutkowski (red.), Badania osadów czwartorzędowych. Wybrane metody i interpretacja wyników. Wydział Geografii i Studiów Regionalnych UW, Warszawa, 29–105.
• Nawara K., 1960. Skład litologiczny żwirów Białki i Czarnego Dunajca w zależności od frakcji. Acta Geologica Polonica 10(3): 455–474.
• Nawara K., 1964. Transport i sedymentacja współczesnych żwirów Dunajca i niektórych jego dopływów. Prace Muzeum Ziemi 6: 3–11.
• Nawara K., Stupnicka E., 1965. Transport i sedymentacja otoczaków piaskowców fliszowych w dolinie Soły. Biuletyn Geologiczny UW 7: 107–119.
• Niemirowski M., 1974. Dynamika współczesnych koryt potoków górskich (na przykładzie potoków Jaszcze i Jamne w Gorcach).Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne 34: 1–105.
• Olszewski A., 1974. Jednostki litofacjalne glin subglacjalnych nad dolną Wisłą w świetle analizy ich makrostruktur i makrotekstur. Studia Societatis Scientiarum Torunensis, Sec. et. Geographia et. Geologia 8(2): 1–145.
• Owczarek P., 2003. The variation in clast orientation in mid-mountain river channels under the influence of coarse grained regolith supply, Polish flysh Carpathians. Studia Geomorphologica Carpatho-Balcanica 37: 97–109.
• Owczarek P., 2008. Hillslope deposits in gravel-bed rivers and their effects on the evolution of alluvial channel forms: A case study from the Sudetes and Carpathian Mountains. Geomorphology 98(1–2): 111–125. DOI: 10.1016/j.geomorph.2007.02.028.
• Paul Z., Rączkowski W., Ryłko W., Wójcik A., 1993. Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Myślenice (nr 996). PIG, Warszawa.
• PIG-PIB [Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy], 2019. Centralna Baza Danych Geologicznych. Online: geoportal.pgi.gov.pl (dostęp: 2019).
• Rinaldi M., Simon A., 1998. Bed-level adjustments in the Arno River, central Italy. Geomorphology 22: 57–71. DOI: 10.1016/S0169-555X(97)00054-8.
• Rutkowski J., 1989. Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Kraków (nr 973). PIG, Warszawa.
• Rutkowski J., 2007. Petrografia żwirów – możliwości badawcze i postawy interpretacji wyników. W: E.Mycielska-Dowgiałło, J. Rutkowski (red.), Badania cech teksturalnych osadów czwartorzędowych i wybrane metody oznaczania ich wieku. Wydawnictwo Szkoły Wyższej Przymierza Rodzin, Warszawa, 45–74.
• Siwek J., Baścik M., Chmielnicki W., Kasina M., Pociask-Karteczka J., Rzonca B., Żelazny M., 2007. Hydrografia i gospodarka wodna. W: I.Jędrychowski (red.), Atlas otoczenia Kampusu 600-lecia Odnowienia Uniwersytetu Jagiellońskiego. IGiGP UJ, Kraków, 42–43.
• Sly P. G., Thomas R. L., Pelletier B. R., 1983. Interpretation of moment measures derived from water-lain sediments. Sedimentology 30: 219–233. DOI: 10.1111/j.1365-3091.1983.tb00666.x.
• Sobczak K., Biejat K., Dłużewski M., Gierszewski P., Michno A., 2012. Wpływ morfodynamiki koryt rzecznych na działalność człowieka w Atlasie Wysokim (na przykładzie doliny górnego Dades – Maroko). Prace i Studia Geograficzne 49: 137–150.
• Sokołowski T., Wasylikowa K., 1984. Utwory czwartorzędowe den dolin Wisły i Wilgi w rejonie Ludwinowa. W: Materiały sympozjum: Holocen okolic Krakowa, Wyd. AGH, Kraków 29–34.
• Stupnicka E., 1997. Geologia regionalna Polski. Wyd. UW, Warszawa.
• Trafas K., 1975. Zmiany biegu koryta Wisły na wschód od Krakowa w świetle map archiwalnych i fotointerpretacji. Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne 62: 1–173.
• Tyczyńska M., 1968. Rozwój geomorfologiczny terytorium miasta Krakowa, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne 17.
• Tyczyńska M., 1974. Rzeźba terytorium miasta Krakowa. Folia Geographica, Series Geographica-Physica 8: 19–40.
• Urbaniak A., Michno A., 2019. Zróżnicowanie współczesnych aluwiów koryta Lepietnicy. Prace Geograficzne IGiGP UJ 158: 7–25. DOI: 10.4467/20833113PG.19.013.10917.
• Wolman M.G., 1954. A method of sampling coarse river – Bed material, Am. Geophys. Union Trans 35(6): 951–956.
• Woodbrigde K.P., Parsons D.R., Heyvaert V.M.A., Walstra J., Frostick L.E., 2016. Characteristics of direct human impacts on rivers Karum and Dez in Lowland south-west Iran and their interacions with earth Surface movements. Quaternary International 392: 315–334. DOI: 10.1016/j.quaint.2015.10.088.
• Wójcik A., 2009. Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Wieliczka (nr 997). PIG, Warszawa.
• Wyżga B., 1993. Funkcjonowanie systemu rzecznego środkowej dolnej Raby w ostatnich 200 latach, Dokumentacja Geograficzna IGiPZ PAN 6: 1–96.
• Wyżga B., 2012. Cechy teksturalne żwirowych osadów korytowych jako odzwierciedlenie dynamiki przepływu wody i transportu rumowiska w ciekach z różnych stref klimatycznych. W: A.Łajczak (red.), Antropopresja w wybranych strefach klimatycznych – zapis zmian w rzeźbie i osadach. Prace Wydziału Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec 77: 461–469.
• Wyżga B., Zawiejska J., 2005. Wood Storage in a Wide Mountain River: Case Study of the Czarny Dunajec, Polish Carpathians. Earth Surface Processes and Landforms 30(12): 1475–1494. DOI: 10.1002/esp.1204.
• Wyżga B., Zawiejska J., Radecki-Pawlik A., 2012. Zróżnicowanie uziarnienia osadów korytowych rzeki górskiej przekształconej przez regulację koryta i eksploatację żwirów. Prace i Studia Geograficzne 50: 171–179.
• Zawiejska J., Wyżga B., 2008. Transformacja koryta Dunajca w XX wieku jako wynik ingerencji człowieka i zmian środowiskowych zlewni. W: B.Wyżga (red.), Stan środowiska rzek południowej Polski i możliwości jego poprawy – wybrane aspekty. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków, 41–50.
• Zawiejska J., Wyżga B., Radecki-Pawlik A., 2015. Variation in surface bed material along a mountain river modified by gravel extraction and channelization, the Czarny Dunajec, Polish Carpathians. Geomorphology 231: 353–366. DOI: 10.1016/j.geomorph.2014.12.026.
• Zwoliński Z., 1993. Dynamics of bed load transport in the Parsęta River channel, Poland. W: M.Marzo, C.Puigdefabregas (red.), Alluvial Sedimentation, Special Publicationss International Association of Sedimentologists 17: 77–87.