Budowa geologiczna i morfogeneza Wzniesienia Elbląskiego w świetle zróżnicowanej dynamiki lądolodu zlodowacenia wisły

Pikies, R.

Artykuł - szczegóły

Tytuł artykułu

Budowa geologiczna i morfogeneza Wzniesienia Elbląskiego w świetle zróżnicowanej dynamiki lądolodu zlodowacenia wisły

Autorzy

Pikies R.

Treść / Zawartość

Pełne teksty:

Pobierz

Identyfikatory

Warianty tytułu

Geological structure and morphogenesis of the Elbląg Elevation in the light of diversified dynamics of the vistulian ice sheet

Języki publikacji

Abstrakty

Wśród głównych czynników wpływających na budowę geologiczną Wzniesienia Elbląskiego należy wymienić glacitektonikę oraz neotektonikę, które niewątpliwie są ze sobą przyczynowo-skutkowo powiązane. Intensywność i skalę procesów glacitektonicznych rozpatrzono po raz pierwszy z perspektywy dynamiki transgresji lądolodów zlodowacenia wisły z obszaru Morza Bałtyckiego. Budowa geologiczna, morfologia i batymetria południowo-wschodniej części dna Bałtyku Centralnego wskazują, że na tym obszarze kształtowały się ważne elementy dynamiki transgresji lądolodu stadiału górnego zlodowacenia wisły, w południowym sektorze jego oddziaływania. Rezultatem zróżnicowanej dynamiki były strumienie lodowe (strumienie lodowe wg Punkariego, 1997), wyprowadzające główną część masy lodowej z czaszy lądolodu, co powodowało, że napływ mas lodowych na obszar Niżu Polski nie był równoczesny i odbywał się z różną siłą. Tym regułom podlegał również obszar Wzniesienia Elbląskiego, gdyż w pierwszej kolejności znajdował się w polu zróżnicowanego oddziaływania strumienia B3, nasuwającego się na obszar Niżu Polski z rejonu subpołudnikowej megadepresji Głębi Gotlandzkiej i Głębi Gdańskiej. W stosunku do obszaru Wzniesienia Elbląskiego dokonano w ujęciu czasowym oceny skali oddziaływania i intensywności procesów glacitektonicznych. Szczególnie silne odkształcenia glacitektoniczne zachodniego skłonu tego wzniesienia powiązano z obecnością północnego odcinka dużego subpołudnikowego uskoku Iława–Elblag, pokrywającego się z zachodnią granicą Wzniesienia Elblaskiego. Prawdopodobną przyczyną rozwoju procesów glacitektoncznych w środkowej i górnej części zlodowacenia wisły mogła być zmiana reżimu pola naprężeń neotektonicznych w szerokiej aureoli wału kujawsko-pomorskiego, do której doszło prawdopodobnie u schyłku interglacjału eemskiego.

Glaciotectonic and neotectonic processes are among the key factors influencing the geological structure of the Elbląg Elevation. The former is undoubtedly interrelated with the latter. Intensity and scale of glaciotectonic processes were for the first time examined from the point of view of transgression dynamics of the Vistulian continental glaciers, advancing from the Baltic Sea area. Geological structure, morphology and bathymetry of the eastern part of the Central Baltic Sea bottom show that main elements of the dynamics were shaped in this area. The diversified dynamics resulted in the formation of ice streams, carrying the major part of ice mass out of the ice sheet. It also caused that the advance of the ice sheet over the Polish Lowlands was not synchronous and occurred with various intensity. The Elbląg Elevation was subjected to these rules, because it was the first to be situated within the diverse force of interaction field with ice stream B3 (streams according to Punkari, 1997), advancing towards the Polish Lowlands from the area of a submeridional megadepression of the Gotland Deep and the Gdańsk Deep (south-eastern part of Central Baltic Sea). As regards the Elbląg Elevation area, an evaluation of the scale and intensity of glaciotectonic processes in time has been performed. Especially strong glaciotectonic disturbances, appearing on the western slope of this elevation, have been related to the presence of the distinct, submeridionally oriented fault zone Iława–Elbląg (its northern part), which coincides with the western boundary of this elevation. The likely reason for the development of glaciotectonic deformation during the middle and upper parts of the Vistula Glaciation might habve been the change of the regime of neotectonic stress field, operating within the broad foreland of the Kuyavian-Pomeranian Swell, which probably took place at the end of the Eemian Interglacial.

Słowa kluczowe

zlodowacenie wisły dynamika lądolodu glacitektonika neotektonika niecka Morza Bałtyckiego Wzniesienie Elbląskie

Vistula glaciation dynamics of ice sheet glaciotectonics and neotectonics Baltic Sea Depression Elbląg Elevation

Wydawca

Państwowy Instytut Geologiczny - Państwowy Instytut Badawczy

Czasopismo

Biuletyn Państwowego Instytutu Geologicznego

Rocznik

2016

Tom

nr 467

Strony

41--61

Opis fizyczny

Bibliogr. 71 poz., rys.

Twórcy

autor

Pikies R.

radoslaw.pikies@pgi.gov.pl

Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy, Oddział Geologii Morza, ul. Kościerska 5, 80-328 Gdańsk

Bibliografia

1. ABER J.S., RUSZCZYŃSKA-SZENAJCH H., 1997 — Origin of Elbląg Upland, northern Poland, and glaciotectonism in the southern Baltic region. Sediment. Geol., 111: 119-134.
2. AUGUSTOWSKI B., 1972 —Niziny nadmorskie (Pobrzeże Bałtyckie). W: Geomorfologia Polski. T. 2. Niż Polski (red. R. Galon): 111-129. PWN, Warszawa.
3. BER A., 2009 — Vertical stress of the Pleistocene continental glaciers and its hypothetical evidence in present relief of northern Europe. Pol. Geol. Inst. Sp. Papers, 25: 7-12.
4. BOULTON G.S., DONGELMANS P., PUNKARI M., BROADGATE M., 2001 — Paleoglaciology of an ice sheet through the Weichselian. Quatern. Science Rev., 20: 591-625.
5. DADLEZ R., 1980 — Tektonika wału pomorskiego. Kwart. Geol., 24, 4: 741-756.
6. DADLEZ R., 1995 — Szkic tektoniczny. W: Atlas geologiczny południowego Bałtyku 1:500 000 (red. J.E. Mojski): TabL III. Państw. Inst. Geol., Sopot–Warszawa.
7. DADLEZ R., JAROSZEWSKI W., 1994 — Tektonika. Wydaw. Nauk. PWN, Warszawa.
8. DROZDOWSKI E., 1986 — Stratygrafia i geneza osadów zlodowacenia vistulian w północnej części dolnego Powiśla. Pr. Geogr. Inst. Geogr Przestrz. Zagosp., 146: 1-90.
9. GALON R., 1967 — Czwartorzęd Polski Północnej. W: Czwartorzęd Polski (red. R. Galon, J. Dylik): 106-166. PWN, Warszawa.
10. GELUMBAUSKAITE L.Z. (red.), 1998 — Bathymetric Map of the Central Baltic Sea, scale 1:500 000. Copyright by: Lithuanian Institute of Geology, Geological Survey of Lithuania, Geological Survey of Sweden, Swedish Maritime Administration. Vilnius-Uppsala.
11. GELUMBAUSKAITE L.Z., GRIGELIS A., 1997 — Paleogeomor- phological reconstruction of the sub-Quaternary surface of the Central Baltic Sea. W: Proceedings of the Fourth Marine Geological Conference "The Baltic" (red. I. Cato, F. Klingberg). SGU, series Ca, 86: 51-56.
12. GEROK D., GELUMBAUSKAITE L.Z., FLODEN T, GRIGELIS A., BITINAS A., 2014 — New data on the palaeo-incisions network of the south-eastern Baltic Sea. Baltica, 27, 1: 1-14.
13. HOUMARK-NIELSEN M., KJAER K.H., 2003 — Scfandinavian Ice Sheet, 40-15 kyr BP, palaeogeography and environmental change. J. Quaternary Sci., 18, 8: 769-786.
14. INSTRUKCJA SMGP, 2004 - Instrukcja opracowania i wydania Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski w skali 1:50 000. Wyd. II uzupełnione. Państw. Inst. Geol., Warszawa.
15. JANIA J.A., 2008 — Konsekwencje globalnego ocieplenia dla kriosfery. Nauka, 3: 35-58.
16. JANIK Z., 1964 — Wysoczyzna Elbląska. Czas. Geogr. 35, 2: 187-200.
17. JASIEWICZ J., 2006 — Mechanizm kształtowania się składu petrograficznego glin morenowych ostatniego zlodowacenia na obszarze perybałtyckim - aktualne problemy interpretacyjne. Bad. Fizjogr. nad Polską Zach., 57: 61-82.
18. JENTZSCH A., 1876 — Auffindung von Ledathon in der Provinz Preussen. Neues Jahrb. Miner.: 738-740.
19. JENTZSCH A., 1887 — Uber den Seehund des Elbinger Yoldia- Thones. Z. Dtsch. Geol. Ges., 39: 496- 498.
20. KASPRZAK L., 2003 — Model sedymentacji lądolodu vistuliańskiego na Nizinie Wielkopolskiej. Wydaw. Nauk. UAM, Poznań.
21. KLEMAN J., GLASSER N.F., 2007 — The subglacial thermal organization (STO) of ice sheets. Quatern. Science Rev., 26: 585-597.
22. KONDRACKI J., 1998 — Geografia fizyczna Polski. Wydaw. Nauk. PWN, Warszawa.
23. KORNKE B., 1931 — Die Kerbwirkung des Stablacks und der Elbinger H&hen beim Abbau des jungglazialen Eises in Ostpreussen und ihre morphologische Abbildung. Geol. Rdsch., 22: 139-144.
24. KRAMARSKA R., 1998 — Origin and development of the Odra Bank in the light of the geological structure and radiocarbon dating. Geol. Quart., 42, 3: 277-288.
25. KRAMARSKA R., KRZYWIEC P., DADLEZ R., 1999 — Mapa geologiczna dna Bałtyku bez utworów kenozoicznych, w skali 1:500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa-Gdańsk.
26. KRAUS E., 1925 — Die Quartartektonik Ostpreussens. Jb. Preuss. Geol. Landesanst., 45: 633-723.
27. KRZYSZKOWSKI D., DOBRACKA E., DOBRACKI R., CZERWONKA J., KUSZELL T., 1999 — Stratigraphy of Weichselian deposits in the cliff sections between Łukęcin and Niechorze, Baltic coast, north-western Poland. Quaternary Studies in Poland, 16: 27--45.
28. LAGERLUND E., 1987 — An alternative Weichselian glaciations model, with special reference to the glacial history of Skane, South Sweden. Boreas, 16: 4331159.
29. LAGERLUND E., HOUMARK-NIELSEN M., 1993 —Timing and pattern of the last deglaciation in the Kattegat region, southwest Scandinavia. Boreas, 22: 337-347.
30. LAMBECK K., PURCELLA., ZHAO J., SVENSSON N.-O., 2010 — The Scandinavian Ice Sheet: from MIS 4 to the end of the Last Glacial Maximum. Boreas, 39: 410-435.
31. MAKOWSKA A., 1978 — Mapa Geologiczna Polski w skali 1:200 000, wyd. A i B, ark. Elbląg. Inst. Geol., Warszawa.
32. MAKOWSKA A., 1979 — Objaśnienia do Mapy Geologicznej Polski w skali 1:200 000, ark. Elbląg. Inst. Geol., Warszawa.
33. MAKOWSKA A., 1991 — Profil geologiczny otworu w Pagórkach koło Elbląga oraz znaczenie wyników badań pyłkowych jego osadów dla stratygrafii młodszego plejstocenu w Polsce. Prz. Geol., 39, 5/6: 262-269.
34. MAKOWSKA A., 1999 — Czwartorzęd i jego podłoże na Wzniesieniu Elbląskim w aspekcie historii plejstoceńskiego Bałtyku. Biul. Państw. Inst. Geol., 386: 59-132.
35. MAKOWSKA A., 2008 — Stop 5: Kadyny-Elbląg clays of the Vistulian Kadyny Formation, lithostratigraphy, glaciotectonics and age of the Elbląg Sea. W: International Field Symposium of the INQA Peribaltic Group. Frombork, September 14-19: 76-81.
36. MAKOWSKA A., 2009 — Międzymorenowa formacja dolno- powiślańska na tle budowy osadów plejstoceńskich Pomorza Nadwiślańskiego i jej rozwój w młodszym plejstocenie. Biul. Państw. Inst. Geol., 437: 59-124.
37. MAKOWSKA A., RABEK W., 1990 — Osady morskie interglacjału eemskiego i pozycja stratygraficzna iłów elbląskich (yoldiowych) na podstawie otworów w Pęklewie i Pagórkach (Wzniesienie Elbląskie). Kwart. Geol., 34, 2: 305-324.
38. MAREK S., 1997 — Tektonika kompleksu permsko-mezozoicznego. Ogólne uwagi o ewolucji tektonicznej. W: Epikontynentalny perm i mezozoik w Polsce (red. S. Marek, M. Pajchlowa). Pr Państw Inst. Geol., 153: 414-415.
39. MARGOLD M., STOKES Ch.R., CLARK Ch.D., 2015 — Ice streams in the Laurentide Ice Sheet: Identification, characteristics and comparison to modem ice sheets. Earth-Sci. Rev., 143:117-146.
40. MARKS L., 2005 — Pleistocene glacial limits in the territory of Poland. Prz. Geol., 53, 10/2: 988 993.
41. MOJSKI E.J., 1992 — On the stratigraphy of the last glaciation in the Dolne Powiśle and Elbląg Elevation (northern Poland). Geol. Quart., 36, 2: 221-231.
42. MOJSKI E.J., 2005 — Ziemie polskie w czwartorzędzie. Zarys morfogenezy. Państw. Inst. Geol., Warszawa.
43. MOLEWSKI P., JUŚKIEWICZ W., WYSOTA W., GROBLEWSKA A., LATYŃSKI A., NARLOCH W., TYLMAN K., 2010 — Wybrane zagadnienia projektu badawczego dotyczącego rekonstrukcji strumienia lodowego lobu Wisły podczas maksymalnego zasięgu ostatniego zlodowacenia. W: XVII Konferencja Stratygrafia Plejstocenu Polski pt. „Dynamika zaniku lądolodu podczas fazy pomorskiej w północno-wschodniej części Pojezierza Mazurskiego". Jeziorowskie, 6-10.09: 83- 84. Państw. Inst. Geol. - PIB, Warszawa.
44. MORAWSKI W., 2005 — Reconstruction of ice sweet movement from the orientation of glacial morpholineaments (crevasse landforms); an example from northeastern Poland. Geol. Quart., 49, 4: 403- 416.
45. MORAWSKI W., 2009 — Reconstruction of the Vistula ice stream during the Last Glacial Maximum in Poland. Geol. Quart., 53, 3: 305-316.
46. OLBRICHT K., 1925 — Entstehung Und Landschaftsformen der Elbinger Hohe. Elbinger Jb., 4: 77-85.
47. PAZDRO Z., 1958 — Budowa geologiczna regionu gdańskiego. W: Przewodnik 31. Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego: l5-22.
48. PIKIES R., 2005 — Procesy erozji i akumulacji glacjalnej w południowej części Basenu Gotlandzkiego w zapisie rzeźby podłoża czwartorzędu oraz rozprzestrzenienia osadów plejstoceńskich. Biul. Państw Inst. Geol., 416: 81-112.
49. PIKIES R., JURYS L., 2011 — Mapa Geologiczna Polski 1:200 000, ark. Elbląg (8), reambulacja. Państw. Inst. Geo1. – PIB, Warszawa.
50. POŻARYSKI W., KARNKOWSKI P., 1992 — Tectonic map of Poland during the Variscan time (mapa tektoniczna Polski w epoce waryscyjskiej) 1:1 000 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa.
51. PRZYBYLSKI B., 2008 — Geomorphic traces of Weichselian icestream in the Wielkopolska Lowland, western Poland. Boreas, 37: 286-296.
52. PUNKARI M., 1997 — Glacial and glaciofluvial deposits in the interlobate areas of the Scandinavian Ice Sheet. Quater. Science Rev, 16: 741-753.
53. RINGBERG B., MILLER U., 1992 — Lithology and stratigraphic position of Old Baltic tills in the southernmost part of Sweeden. SGU, series Ca, 81: 285-292.
54. ROMAN M., 2010 — Rekonstrukcja lobu płockiego w czasie ostatniego zlodowacenia. Acta Geogr. Lodz., 96: 1-171.
55. ROTNICKI K., 1976 — The theoretical basis for and a model of origin of glaciotectonic deformations. Quaest. Geogr., Sp. Issue, 1: 147-158.
56. ROTNICKI K., 1988 — Metodologiczne podstawy datowania deformacji glacitektonicznych. Bad. Fizjogr. nad Polską Zach., 38: 51–81.
57. ROTNICKI K., 2001 — Stratygrafia i paleogeografia vistulianu Niziny Gardzieńsko-Łebskiej. W: Przemiany środowiska geograficznego nizin nadmorskich południowego Bałtyku w vistulianie i holocenie (red. K. Rotnicki): 19-30. Bogucki Wydaw. Nauk., Poznań.
58. ROTNICKI K., BORÓWKA R.K., 1995 — Dating of the Upper Pleni-Vistulian Scandinavian Ice Sheet in the Polish Baltic middle coast. W: Proceedings of the Third Marine Conference "The Baltic" (red. J.E. Mojski). Pr. Państw. Inst. Geol., 149: 84-89.
59. RUSZCZYŃSKA-SZENAJCH H., 1999 — Direction of the last ice sheet advance in the polish baltic coast recorded by glaciotectonic structures and landforms. Quater. Science Rev., Sp. Issue: 195-202.
60. SEJRUP H.P., LARSEN E., HAFLIDASON H., BERSTAD I.M., HJELSTUEN B.O., JONSDOTTIR H., KING E.L., LANDVIK J., NYGARD A., OTTESEN D., RAUNHOLM S., RISE L., STALSBERG K., 2003 — Configuration, history and impact of the Norwegian Channel Ice Stream. Boreas, 32: 18-36.
61. STOKES Ch.R., CLARK Ch.D., 2001 — Palaeo-ice streams. Quater. Science Rev., 20: 1437-1457.
62. UKKONEN P., LUNKKA J.P., JUNGNER H., DONNER J., 1999 — Rapid Communication. New radiocarbon dates from Finnish mammoth indicating large ice-free areas in Fennoscandia during the Middle Weichselian. J. Quaternary Sci., 14: 711–714.
63. UŚCINOWICZ S., 1996 — Deglacjacja obszaru południowego Bałtyku. Biul. Państw Inst. Geol., 373: 179-193.
64. WINDE R., 1931— Die Elbinger Hdhe. W: Der Nordosten. 1. Breslau.
65. WINSBORROW M.C.M., ANDREASSEN K., CORNER G.D., LABERG J.S., 2010 — Deglaciation of a marine-based ice sheet: late Weichselian palaeo-ice dynamics and retreat in the southern Barents Sea reconstructed from onshore and offshore glacial geomorphology. Quatern. Science Rev., 29: 424~42.
66. WYSOTA W., 2002 — Stratygrafia i środowiska sedymentacji zlodowacenia wisły w południowej części dolnego Powiśla. Wydaw. UMK., Toruń.
67. WYSOTA W., PIOTROWSKI J.A., MURRAYA.S., 2006 — Wiek i zasięg lądolodu skandynawskiego podczas zlodowacenia Wisły w Polsce w świetle datowań wieku bezwzględnego. W: XIII Konferencja Stratygrafia Plejstocenu Polski pt. „Plejstocen południowej Warmii i zachodnich Mazur na tle struktur podłoża" (red. W. Morawski). Maróz, 4-8 września: 146-148. Państw. Inst. Geol., Warszawa.
68. WYSOTA W., MOLEWSKI P., 2007 — Ostatni lądolód skandynawski w lobie Wisły – kontrowersje i nowe spojrzenie. W: XIV Konferencja Stratygrafia Plejstocenu Polski pt. „Plejstocen Kujaw i dynamika lobu Wisły w czasie ostatniego zlodowacenia" (red. P. Molewski i in.). Ciechocinek, 3-7 września: 13-21. Państw. Inst. Geol., Warszawa.
69. WYSOTA W., MOLEWSKI P., 2011 — Chronologia i zasięgi nasunięć lądolodu na obszarze lobu Wisły podczas stadiału głównego ostatniego zlodowacenia. Prz. Geol., 59, 3: 214-225.
70. ZESPÓŁ PETROBALTIC SA., 2008 – Szkic strukturalno-tektoniczny Południowego Bałtyku w skali 1:500 000. Gdańsk.
71. ZUCHIEWICZ W., BADURA J., JAROSIŃSKI M., 2007 — Uwagi o neotektonice Polski. Wybrane przykłady. Biul. Państw. Inst. Geol., 425: 105-128.

Uwagi

Opracowanie ze środków MNiSW w ramach umowy 812/P-DUN/2016 na działalność upowszechniającą naukę (zadania 2017).

Typ dokumentu

Bibliografia

Identyfikator YADDA

bwmeta1.element.baztech-656a4505-0472-4024-8baa-6baf27ba7897