Srebrna architektura, czyli o tabernakulach barokowych zachowanych w granicach obecnej Rzeczpospolitej

• Autorzy: Brzozowski H.

Warianty tytułu

EN

Silver architecture, namely Baroque tabernacles preserved within the current borders of the Republic of Poland

• Języki publikacji: PL EN

Abstrakty

PL

Artykuł omawia 15 tabernakulów barokowych zachowanych w granicach obecnej Polski. Z uwagi na zróżnicowanie konstrukcyjne w przedstawionym zespole wyszczególniono dwie grupy. Do pierwszej należą tabernakula składające się ze stelażu drewnianego w całości obłożonego blachą srebrną albo blachą z innego metalu. W skład drugiej grupy wchodzą tabernakula złożone z konstrukcji drewnianej i w jednym przypadku kamiennej, przystosowanej do ekspozycji zewnętrznej, dekorowanej metalowymi plakietami i ornamentem. Zaprezentowane tabernakula wykonane są w formie małej architektury, nawiązującej kształtem do budowli sakralnych i występują w dwóch typach. Pierwszy typ reprezentują tabernakula jednokondygnacyjne i jednoosiowe zawierające tylko repositorium, czyli miejsce na przechowywanie rezerwy eucharystycznej. Do drugiego typu należą realizacje dwukondygnacyjne, z których dolna mieści repositorium, a górna expositorium, czyli tron wystawienia dla Najświętszego Sak ramentu. Poza nabożeństwami z wystawieniem Świętej Hostii w miejscu tym ustawiano krzyż. Wersje rozbudowane wszerz wyróżniają się okazałymi przęsłami bocznymi bogato zdobionymi, przypominającymi fasady świątyń bądź nastaw ołtarzowych. Programy ikonografi czne tabernakulów ze względu na ich funkcje koncentrują się wokół tajemnicy Eucharystii. W znaczeniowym przesłaniu tabernakula odzwierciedlają nowy grób Pański, Tron Łaski, Arkę Przymierza, a także Namiot Spotkania. W okresie wzmożonego kwestionowania doktryny o obecności Chrystusa pod postacią konsekrowanego chleba, tabernakula pełniły funkcję znaku wiary Kościoła rzymskokatolickiego w prawdziwą, realną i substancjalną obecność Chrystusa w Sakramencie Eucharystii.

EN

The article describes fi fteen tabernacles in the Baroque style, preserved in the area of Poland. Owing to the constructive diversity in the presented group, two separate categories were selected. The fi rst one is comprised of tabernacles having a wooded framework totally covered with a silver plate or a plate created of any other metal. The second category includes tabernacles constructed on the base of a wooded framework, and only in one case with the usage of a stony basement, adjusted to the exposition and decorated with metal plaques and ornaments. The presented tabernacles are created as a form of minor architecture, referring in their shape to sacral buildings, and they exist as two different types. The fi rst type is represented by one-storey and one-axis tabernacles containing only the repositorium, which is a place used in storage of the Eucharistic reserves. The second type is comprised of two-storey constructions, where the bottom one functions as the repositorium, and the top one is the expositorium, functioning as the exposition throne for the Holy Sacrament. Apart from the liturgies of the exposition of the Holy Sacrament, the cross is also presented in this place. The types which are built breadthways are distinguished by the copiously decorated side bays, resembling the facades of the temples or the altar bases. Iconographic programs of tabernacles, taking into consideration their functions, concentrate on the secret of meaning of the Eucharist. In the semantic message tabernacles refl ect the new grave of God, the Grace Throne, the Ark of the Covenant, and also the Tent of Meeting. In times of intensive questioning of the doctrine of Christ’s presence in the consecrated bread, tabernacles played the role of the sign of the Roman Catholic faith in the real, true and substantial presence of Christ in the Eucharistic Sacrament.

Słowa kluczowe

PL

Eucharystia; tabernakulum; środowisko złotnicze

EN

Eucharist; tabernacle; goldsmiths’ circle

• Wydawca: Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej
• Czasopismo: Architectus
• Rocznik: 2013
• Tom: Nr 2(34)
• Strony: 19--44
• Opis fizyczny: Bibliogr. 65 poz., rys.

Twórcy

autor

Brzozowski H.

• Klasztor Księży Filipinów na Świętej Górze / Oratorian Fathers Monastery (Congregation of the Oratory) in Święta Góra

Bibliografia

• [1] Bochnak A., Tabernakulum w kościele niegdyś cysterskim w Jędrzejowie, „Prace Komisji Historji Sztuki” 1934–1935, t. 4, 49–51.
• [2] Chrzanowski T., Bardo, Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1980.
• [3] Chrzanowski T., Kilka uwag o złotnictwie śląskim, [w:] J. Pater (red.), Złotnictwo śląskie, VII Sesja z cyklu: Sztuka użytkowa na Śląsku, 7 X 1993 r., Muzeum Archidiecezjalne, Wrocław 1995, 7–34.
• [4] Chrzanowski T., Kornecki M., Wota srebrne. Z badań nad sztuką sarmatyzmu w Polsce, „Biuletyn Historii Sztuki” 1970, r. 32, 209–214.
• [5] Chrzanowski T., O kilku srebrnych tabernakulach śląskich, „Roczniki Sztuki Śląskiej” 1999, nr 17, 67–75.
• [6] Czerwiec J., Czerwiec G., Fara. Kościół parafi alny pw. św. Jana Chrzciciela i Bartłomieja Apostoła w Kazimierzu Dolnym, Wydawnictwo Epigraf, Łódź 2002.
• [7] Czihak v. E., Die Edelschmiedekunst früheren Zeiten in Preussen, Bd. 2, Leipzig 1903.
• [8] Decyk J., Wieloraka funkcja tabernakulum w Kościele, „Studia Theologica Varsoviensia” 2004, nr 42, 169–182.
• [9] Dokumenty Soborów Powszechnych, t. 4/1, Wydawnictwo WAM Księża Jezuici, Kraków 2007.
• [10] Encyklopedia biblijna, P.J. Achtemeier (red.), Ofi cyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 1999.
• [11] Gradowski M., Mateusz Wallbaum i jego prace w Polsce, [w:] J. Bia łostocki (red.), Sarmatia artistica. Księga Pamiątkowa ku czci profesora Władys ława Tomkiewicza, PWN, Warszawa 1968, 83–93.
• [12] Gradowski M., Znaki na srebrze. Znaki miejskie i państwowe używane na terenach Polski w obecnych jej granicach, PWN, Warszawa 2001.
• [13] Gradowski M., Kasprzak-Miler A., Złotnicy na ziemiach północnej Polski, cz. 1: Województwo pomorskie, kujawsko-pomorskie i warmińsko-mazurskie, Ośrodek Dokumentacji Zabytków, DiG, Warszawa 2002.
• [14] Gradowski M., Pielas M., Katalog złotnictwa, Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków, Warszawa 2006.
• [15] Hintze E., Die Breslauer Goldschmiede. Eine archivalische Studie, Breslau 1906.
• [16] Hubel A., Der Regensburger Domschatz, Schnell und Steiner, München–Zürich 1976.
• [17] Instructiones fabricae et supellectilis Ecclesiasticae 1577.
• [18] Journet K., Msza święta, obecność Ofi ary Krzyżowej, Księgarnia św. Wojciecha, Poznań 1959.
• [19] Karpowicz M., Sztuki polskiej drogi dziwne, Excalibur, Bydgoszcz 1994.
• [20] Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 4: Miasto Kraków, cz. 2: Kościoły i klasztory śródmieścia 1, A. Bochnak i J. Samek (red.), Instytut Sztuki PAN, Warszawa 1971.
• [21] Katalog zabytków sztuki w Polsce. Seria Nowa, t. 7: Miasto Poznań, cz. 2: Śródmieście, Kościoły i klasztory 1, Z. Kurzawa i A. Kusztelski (red.), Instytut Sztuki PAN, Warszawa 1998.
• [22] Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 3: Województwo kieleckie, z. 3: Powiat jędrzejowski, T. Przypkowski (oprac.), Instytut Sztuki PAN, Warszawa 1957.
• [23] Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 3: Województwo kieleckie, z. 11: Powiat sandomierski, J.Z. Łoziński i T. Przypkowski (oprac.), Instytut Sztuki PAN, Warszawa 1962.
• [24] Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 7: Województwo opolskie, z. 9: Powiat nyski, T. Chrzanowski i M. Kornecki (oprac.), Instytut Sztuki PAN, Warszawa 1963.
• [25] Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 7: Województwo opolskie, z. 3: Powiat grodkowski, T. Chrzanowski i M. Kornecki (oprac.), Instytut Sztuki PAN, Warszawa 1964.
• [26] Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 5: Województwo poznańskie, z. 12: Powiat leszczyński, R. i T. Juraszowie oraz T. Ruszczyńska i A. Sławska (oprac.), Instytut Sztuki PAN, Warszawa 1975.
• [27] Katolicki komentarz biblijny, R.E. Brown, J.A. Fritz myer, R.E. Murphy (red.), Ofi cyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2001.
• [28] Kędziora A., Kolegiata Zamojska, Wydawnictwo Pelikan, Warszawa 1988.
• [29] Kobielus S., Monstrancja jasnogórska ks. Augustyna Kordeckiego. Program ikonografi czny i treści ideowe, „Biuletyn Historii Sztuki” 1992, r. 54, nr 14, 53–66.
• [30] Kopeček J., Svatá Hora, Karmelitánskié nakladatelství, s.r.o., Kostelní Vydří 2006.
• [31] Kowalczyk J., Zamojskie zamówienia u złotników wrocławskich w okresie rokoka, „Roczniki Sztuki Śląskiej” 1983, t. 13, 107–115.
• [32] Kurzawa Z., Tabernakula kościoła farnego, [w:] J. Wiesiołowski (red.), Kronika Miasta Poznania. Stara i Nowa Fara, t. 3, Wydawnictwo Miejskie, Poznań 2003, 298–307.
• [33] Lepszy L., Złotnictwo w Polsce, Miejskie Muzeum Przemysłowe, Kraków 1933.
• [34] Lileyko H., Srebra warszawskie w zbiorach Muzeum Historycznegom. st. Warszawy, PWN, Warszawa 1979.
• [35] Łukowska M., Nieznane srebra w klasztorze Sióstr Wizytek w Warszawie, [w:] R. Bob row (red.), Rzemiosło artystyczne. Materiały Sesji Oddziału Warszawskiego Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Fundacja ATK, Warszawa 1996, 57–66.
• [36] Mandziuk J., Katalog ruchomych zabytków sztuki sakralnej w Archi diecezji Wrocławskiej, t. 1, Kuria Arcybiskupia Wrocławska, Wrocław 1982.
• [37] Nadolski B., Leksykon liturgii, Pallotinum, Poznań 2006.
• [38] Nadolski B., Liturgia. Eucharystia, t. 1, Pallotinum, Poznań 1992.
• [39] Nowiński J., Ars Eucharistica. Idee, miejsce i formy towarzyszące przechowywaniu eucharystii w sztuce wczesnochrześcijańskiej i śred niowiecznej, Neriton, Warszawa 2000.
• [40] Nowiński J., Idea Sancta Sanctorum i Arki Przymierza towarzysząca przechowywaniu eucharystii we wczesnośredniowiecznych świątyniach, „Seminare” 2000, nr 16, 537–548.
• [41] Nowiński J., Ikonografi a i ikonologia Eucharystii, „Collectanea Theologica” 1997, nr 3 (67), 27–39.
• [42] Nowiński J., Turris Eburna, Tabernaculum Aureum, Templum Dei, Arca Foederis, Średniowieczne figury Maryjne przechowujące eucharystię, „Seminare” 1996, 12, 283–290.
• [43] Nowowiejski A., Wykład Liturgii Kościoła Katolickiego, t. 1, cz. 1, Warszawa 1893.
• [44] Oszczanowski P., Złotnicy wrocławscy – elita nowożytnego miasta, [w:] M. Łagiewski, P. Oszczanowski i J.J. Trzynadlowski (red.), Wrocławski skarb z Bremy, Muzeum Miejskie Wrocławia, Wrocław 2007, 37–104.
• [45] Paszenda J., Święta Lipka, AF-W „Mazury”, Olsztyn [b.r.w.].
• [46] Paszenda J., Święta Lipka. Monografi a, WAM, Kraków 2008.
• [47] Pfarr-Wallfahrts- und Klosterkirche Neukirchen beim Hl. Blut, Verlag Schnell & Steiner, Regensburg [2010].
• [48] Poznań Fara, tekst D. Kulbuszewska, fot. P. Skórnicki, Wydawnictwo św. Wojciecha, Poznań 2009.
• [49] Praktyczny słownik biblijny, A. Grabner-Heider (red.), PAX, Warszawa 1999.
• [50] Preibisz L., Rydzyński kościół św. Stanisława 1410–1945, Centrum Postępu Technicznego SIMP, Rydzyna 1991.
• [51] Rafałko A., Dzieje tabernakulum w Polsce, [w:] M. Rechowicz, W. Schenk (red.), Studia z dziejów liturgii w Polsce, t. 4, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1982, 201–252.
• [52] Reinecker G., Meier G., Leksykon biblijny, Ofi cyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2001.
• [53] Rosenberg M., Der Goldschmiede markzeichen, Bd. 2, Frankfurt am Mein 1923.
• [54] Samek J., Dzieje złotnictwa w Polsce, Interpress, Warszawa 1993.
• [55] Samek J., Polskie rzemiosło artystyczne. Czasy nowożytne, WAF, Warszawa 1984.
• [56] Samek J., Polskie złotnictwo, Ossolineum, Wrocław–Warszawa––Kraków–Gdańsk–Łódź 1988.
• [57] Samek J., Res imagines. Ze studiów nad rzemiosłem artystycznym czasów nowożytnych w Polsce (l. 1600–1800), „Rocznik Historii Sztuki” 1970, r. 8, 177–246.
• [58] Seling H., Die Kunst der Augsburger Goldschmiede 1529–1868. Meister, Marken, Werke, Bd. 3, München 1980.
• [59] Świat ze srebra. Złotnictwo augsburskie od XVI do XIX w. w zbiorach polskich (katalog wystawy), Kraków 2005.
• [60] Taylor R., Przewodnik po symbolice kościoła, KDC, Warszawa 2006.
• [61] Wierusz-Kowalski J., Liturgika, PAX, Warszawa 1955.
• [62] Wójcik-Łużycki A., Janas A., Piękniejsza niż księżyc jaśniejsza od gwiazd, Muzeum Historyczne m. Tarnobrzega, Tarnobrzeg 2004.
• [63] Zabytki sztuki w Polsce. Śląsk, S. Brzezicki i Ch. Nielson (red.), Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków, Warszawa 2006.
• [64] Zbiór wiadomości o Świętej Górze pod Gostyniem osiadłej przez Kongregacją Oratorij Świętego Filippa Neriusza ukończony 21. Września 1836 R., kronika (XVI–XIX w.) pisana w latach 1827–1836 przez ks. Kaspra Dominikowskiego, egzemplarz I, Archiwum Filipinów w Gostyniu (AFG), sygn. A 11.
• [65] Żmudziński J., Złotnictwo augsburskie w Polsce – wprowadzenie, [w:] Świat ze srebra. Złotnictwo augsburskie od XVI do XIX w. w zbiorach polskich (katalog wystawy), Kraków 2005, 9–27.