1,2,3,4,5,6-Heksachlorocykloheksan (techniczny)

• Autorzy: Struciński P.

Warianty tytułu

EN

1,2,3,4,5,6-Hexachlorocyclohexane

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Techniczny heksachlorocykloheksan (HCH) uzyskuje się w procesie chlorowania benzenu pod wpływem katalitycznego działania promieniowania UV. Produkt techniczny jest mieszaniną do ośmiu izomerów przestrzennych, z których tylko izomer γ-HCH, znany jako lindan, ma właściwości owadobójcze. Podstawowym zastosowaniem technicznego HCH jest otrzymywanie czystego izomeru γ-HCH. W Polsce, jak i w większości rozwiniętych państw w strefie umiar-kowanej, wycofywanie lindanu ze stosowania w rolnictwie rozpoczęto w 70. latach. Obecnie HCH (zarówno techniczny, jak i lindan) jest stosowany jedynie w państwach o klimacie tropikalnym, przede wszystkim w Indiach. Synteza HCH (przeznaczonego do produkcji lindanu) w Zakładach Chemicznych Organika-Azot w Jaworznie, została wstrzymana w 1982 r. Obecnie techniczny HCH nie jest ani produkowany, ani konfekcjonowany w Polsce i nie wydaje się możliwe, aby sytuacja ta miała się zmienić. Toksyczność poszczególnych izomerów HCH jest różna. W przypadku toksyczności ostrej, najsilniej działającym izomerem jest izomer γ. W objawach zatrucia dominują symptomy pobudzenia układu nerwowego (pozostałe izomery, tj.: α, β i δ mają działanie przeciwne). W przypadku toksyczności przewlekłej najsilniejsze działanie wywiera izomer β, co jest związane z jego wyjątkową trwałością (persystencją) i zdolnością do biokumulacji. U ludzi ostremu zatruciu technicznym HCH towarzyszą: uczucie zmęczenia, bóle i zawroty głowy, parestezja twarzy i dłoni, nudności, wymioty, biegunka, drgawki kloniczno-toniczne, wreszcie w przypadku ciężkich zatruć śmierć, będąca następstwem niewydolności układu oddechowego bądź zapaści sercowo-naczyniowej. Objawy u osób narażonych zawodowo są podobne do wcześniej opisanych, ale występują w odpowiednio mniejszym nasileniu. Ponadto, u narażonych stwierdzano zwiększenie częstości nieprawidłowego zapisu pracy serca (EKG) i mózgu (EEG). Techniczny HCH jest substancją o umiarkowanej toksyczności ostrej. Wartości LD50 wynoszą dla różnych gatunków zwierząt od około 60 do ponad 3700 mg/kg m.c. (narażenie p.o.), od 900 do > 8000 mg/kg m.c. (narażenie dermalne) i 690 mg/m3 (narażenie drogą oddechową). W badaniach toksyczności przewlekłej podstawowym skutkiem toksycznego działania technicznego HCH u zwierząt były objawy neurotoksyczne (drgawki, trudności w oddychaniu oraz porażenie łap), zwiększenie względnej i bezwzględnej masy narządów (wątroby i nerek), zmiany w obrębie wątroby, nerek i jąder oraz zmiany aktywności enzymów i profilu białek osocza świadczące o funkcjonalnym uszkodzeniu wątroby. Omawiana substancja nie wykazuje działania mutagenego i genotoksycznego. Na podstawie wyników badań na zwierzętach wykazano, że techniczny HCH powoduje powstawanie nowo-tworów wątroby, a gatunkiem najbardziej wrażliwym na jego działanie są myszy. Izomerem, którego udział w aktywności kancerogennej technicznego HCH jest prawdopodobnie największy, jest izomer α. W 1987 r. grupa heksachlorocykloheksanów (w tym techniczny HCH) została zaklasyfikowana przez IARC do grupy 2B. Oceniono, że nie ma wystarczających dowodów rakotwórczego działania tej grupy związków u człowieka, natomiast w odniesieniu do zwierząt laboratoryjnych są one dostateczne (dla technicznego HCH i izomeru α) bądź ograniczone (dla izomerów β i γ). Zarówno techniczny HCH, jak i jego izomery nie wykazują działania teratogennego, a działanie embrio- i fetotoksyczne obserwuje się po podawaniu dawek toksycznych dla matek. Z dostępnych danych wynika jednak, że narażenie na HCH może mieć wpływ na funkcje rozrodcze, przede wszystkim samców. Izomery wchodzące w skład technicznego HCH szybko wchłaniają się do organizmu zarówno przez układ pokarmowy, jak i przez skórę oraz płuca. Po wchłonięciu są rozmieszczane praktycznie we wszystkich tkankach i narządach, przy czym największe powinowactwo wykazują do tkanki tłuszczowej. Łatwo przenikają przez barierę krew-łożysko oraz przenikają do mleka. Izomery HCH, z wyjątkiem izomeru β, są w porównaniu z innymi związkami chloroorganicznymi względnie szybko metabolizowane i wydalane z organizmu. Izomer β charakteryzuje się bardzo dużą trwałością i zdolnością do biokumulacji w tkance tłuszczowej – jego połowiczny okres wydalania u człowieka oceniono na ponad 7 lat. Metabolizm HCH zachodzi przede wszystkim w wątrobie za pośrednictwem oksydaz o mieszanej funkcji związanych z cytochromem P-450. Podstawowymi kierunkami przemian HCH są: odwodorowanie, odchlorowodorowanie, odchlorowanie i hydroksylacja. Obecnie jest znanych około 100 produktów przemiany metabolicznej HCH. Są one wydalane z organizmu, przede wszystkim w moczu, zarówno jako wolne związki, a także związane z glutationem, resztami kwasu glukuronowego, siarkowego czy merkapturowego. Mechanizm toksycznego działania HCH jest złożony i wielokierunkowy. Izomery HCH mogą m.in.: zaburzać neuroprzekaźnictwo, hamować aktywność ATP-azy sodowo-potasowej, magnezowej i wapniowej, zaburzać gospodarkę wapniową, zaburzać równowagę fosfolipidowych błon komórkowych, a także wywoływać stres oksydacyjny w wątrobie. Ponadto, izomery HCH, podobnie jak i inne insektycydy chloroorganiczne, działając pobudzająco na cytochrom P-450, mogą wielokierunkowo modyfikować metabolizm innych związków, zarówno endogennych, jak i egzogennych, co szczególnie w przypadku przewlekłego narażenia może być jednym z istotniejszych mechanizmów toksycznego działania. W ostatnich latach coraz częściej sugeruje się, że HCH, a zwłaszcza jego najtrwalszy izomer β, mogą zaburzać równowagę hormonalną organizmu. Izomer ten jest zaliczany do grupy tzw. endocrine disruptors, EDs. W większości państw normatyw higieniczny dla technicznego HCH wynosi 0,5 mg/m3. W Polsce wartość NDS (najwyższego dopuszczalnego stężenia) wynosi 0,05 mg/m3, natomiast wartość NDSCh (najwyższego dopuszczalnego stężenia chwilowego) – 0,4 mg/m3, lecz dotychczas nie została opracowana dokumentacja dla tej substancji. Autor niniejszej dokumentacji zaproponował, na podstawie przeglądu piśmiennictwa, przyjęcie stężenia 0,17 mg/m3 za wartości NDS technicznego HCH. Podstawą ustalenia wartości NDS związku są wyniki rocznego doświadczenia paszowego na szczurach przeprowadzonego przez Dikshith i in. (1991a), na podstawie którego przyjęto wartość NOAEL wynoszącą 0,4 mg/kg/dzień. Wartość ta jest zgodna z wynikami innych badań toksyczności przewlekłej, zarówno technicznego HCH, jak i pojedynczych izomerów. Ze względu na brak silnego działania drażniącego, proponowanie wartości NDSCh związku nie znajduje uzasadnienia. Nie ma też podstaw merytorycznych do ustalania wartości DSB (dopuszczalnego stężenia w materiale biologicznym) technicznego HCH.

EN

Technical grade 1,2,3,4,5,6-hexachlorocyclohexane is a mixture of eight stereoisomers. Only one of them, the γ isomer, known as lindane, is the insecticidally effective one. Both technical HCH and lindane were heavily used in agriculture as an insecticide in Europe and in other parts of the world until the 1970s. Currently, the use of HCH is limited to some tropical countries. Production of HCH in Poland ended in 1982. The other uses of HCH were human and veterinary medicine. Technical HCH demonstrates moderate oral, dermal and inhalation toxicity. Reported acute oral LD50 values in various species and strains of laboratory animals range from 60 to over 3700 mg/kg b.w., while acute dermal LD50 values range from 900 to over 9000 mg/kg b.w., and acute inhalation LC50 is 690 mg/m3. HCH isomers differ qualitatively and quantitatively in biological activity. They are reported to exert multifarious effects on the central nervous system (CNS). Some are CNS stimulants (isomer γ) causing violent epileptiform convulsions and hyperexcitability, whereas the others (β and δ) are mainly depressant. The toxicity of technical HCH varies and is related to the amount of lindane present, which is the most acutely toxic isomer. Similarly to other organochlorine compounds, hexachlorocyclohexane isomers are inducers of liver microsomal enzymes. Technical HCH have no mutagenic or genotoxic potential. Tests on laboratory animals have shown that technical HCH as well as α and γ isomers are carcinogenic in mice, producing liver-cell tumours following oral administration. In 1987 IARC classified hexachlorocyclohexanes (including technical HCH) into group 2B. Evidence of its carcinogenicity to humans is insufficient, whereas of carcinogenicity to animals is sufficient. Embryo- and fetotoxicity of hexachlorocyclohexanes has been observed at maternally toxic dos-es without any teratogenic effects. Hexachlorocyclohexanes, especially the most persistent and bioaccumulative isomer β, may disrupt the endocrine system of mammals. Hexachlorocyclohexane isomers are rapidly absorbed following oral intake, via the respiratory tract and skin. After uptake they are distributed to various tissues and organs but they are pre-ferentially stored in adipose tissue. HCH can be transferred to the foetus via the placenta. The compounds are metabolized by hepatic microsomal P-450 microsomes and excreted from the body with urine and faeces. They tend to bioaccumulate in adipose tissue (especially isomer β). The recommended health-based maximum exposure concentration (MAC) for technical grade 1,2,3,4,5,6-hexachlorocyclohexane of 0.17 mg/m3 is based on the NOAEL value (0.4 mg/kg/day) derived from 1-year feeding experiment on rats, and relevant uncertainty factors. No STEL and BEI values have been proposed.

Słowa kluczowe

PL

1,2,3,4,5,6-heksachlorocykloheksan; HCH; BHC; narażenie zawodowe

EN

1,2,3,4,5,6-hexachlorocyclohexane; HCH; occupational exposure; maximum allowable concentration

• Wydawca: Centralny Instytut Ochrony Pracy - Państwowy Instytut Badawczy
• Czasopismo: Podstawy i Metody Oceny Środowiska Pracy
• Rocznik: 2009
• Tom: Nr 3 (61)
• Strony: 75--126
• Opis fizyczny: Bibliogr. 125 poz., rys., tab.

Twórcy

autor

Struciński P.

• Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny ul. Chocimska 24 00-791 Warszawa

Bibliografia

• 1.ACGIH (2001) Uzasadnienie wartości TLV-TWA dla lindanu [baza danych].
• 2.AMAP (1997) Persistent organic pollutants. [W:] Arctic pollution issues. A state of the arctic environment report. Arctic monitoring and assessment programme [http://www.amap. no/assess/soaer-cn.htm].
• 3.Angerer J., Heinrich R., Laudehr H. (1981) Occupational exposure to hexachlorocyclohexane. V. Gas chromatographic determination of monohydroxychlorobenzenes (chlorophenols) in urine. Int. Arch. Occup. Environ. Health 48, 319–324.
• 4.Angerer J., Maaβ R., Heinrich R. (1983) Occupational exposure to hexachlorocyclohexane. VI. Metabolism of γ-hexachlorocyclohexane in man. Int. Arch. Occup. Environ. Health 52, 59-67. 5.ATSDR (1999) Toxicological profile for alpha-, beta-, gamma- and delta- hexachlorocyclohex-anes (Update). U.S. Department of Health and Human Services, Public Health Service, Agency for Toxic Substances and Disease Registry.
• 6.Baliková M., Kohliček J., Rybka K. (1989) Chlorinated phenols as metabolites of lindane. Eval-uation of the degree of conjugation in rat urine. J. Anal. Toxicol. 13, 27–30.
• 7.Barros S.B.M., Saliba A.M. (1978) Toxicity of the hexachlorocyclohexane in rats. Toxicology 10, 271–279.
• 8.Barros S.B.M, Simizu K., Junqueira V.B.C (1991) Liver lipid peroxidation-related parameters after short-term administration of hexachlorocyclohexane isomers to rats. Toxicol. Lett. 56, 137–144. 9.Baumann K. i in. (1980) Occupational exposure to hexachlorocyclohexane. I. Body burden of HCH-isomers. Int. Arch. Occup. Environ. Health 47, 119–127.
• 10.Baumann K. i in. (1981). Occupational exposure to hexachlorocyclohexane. III. Neurophysio-logical findings and neuromuscular function in chronically exposed workers. Int. Arch. Occup. Environ. Health 48, 165–172.
• 11.Behrbohm P., Brandt B. (1959) Allergic and toxic dermatitis in the manufacturing and processing of hexachlorocyclohexane. Arch. Gewerbepathol. Gewerbehyg. 17, 365–383 (in German) [cyt. za EHC 1991].
• 12.Beurskens J.E.M. i in. (1991) Relative biochemical reactivity of three hexachlorocyclohexane isomers. Ecotoxicol. Environ. Safety 21, 128–136.
• 13.Bhalla P., Agrawal D. (1998) Alterations in rat erythrocyte membrane due to hexachlorocyclo-hexane (technical) exposure. Hum. Exp. Toxicol. 17, 638–642.
• 14.Bradlow H.L. i in. (1995) Effects of pesticides on the ratio of 16α/2-hydroxyestrone. A biologic marker of breast cancer risk. Environ. Health Perspect. 103, suppl. 7, 147–150.
• 15.Brassow H.L., Baumann K., Lehnert G. (1981) Occupational exposure to hexachlorocyclohex-ane. II. Health conditions of chronically exposed workers. Int. Arch. Occup. Environ. Health 48, 81–87. 16.Breivik K., Pacyna J.M., Münch J. (1999) Use of α-, β- and γ-hexachlorocyclohexane in Europe, 1970-1996. Sci. Total Environ. 239, 151–163.
• 17.CEC (2003) Commission of the European Communities. Proposal for a regulation of the Euro-pean Parliament and of the Council on persistent organic pollutants and amending Directives 79/117/EEC and 96/59/EC (presented by the Commission). Brussels, 12.06.2003, COM (2003) 333 final; 2003/0119 (CO).
• 18.Chadwick R.W. i in. (1981) Comparative effect of pretreatment with phenobarbital, aroclor 1254, and β-naphtoflavone on the metabolism of lindane. Pest. Biochem. Physiol. 15, 120–136 [cyt. za ATSDR 1999].
• 19.Chattopadhyay P. i in. (1988) Health effects among workers involved in the manufacture of hexachlorocyclohexane. J. Soc. Occup. Med. 38, 77–81.
• 20.CIEL (2000) Comments on CEC Decision document on lindane under the process for identify-ing candidate substances for regional action under the SMOC initiative submitted by Centre International d’Etudes du Lindane (CIEL), 21 June 200 [http://www.cec.org/programs_projects/pollutants_health/smoc/pdfs/ciel.pdf].
• 21.Patty’s Industrial hygiene and toxicology (1981) [Red.] G.D. Clayton, F.E. Clayton. 3rd revised edition, vol. 2B Toxicology.
• 22.Commission decision of 20 December 2000 concerning the non-inclusion of lindane in Annex I to Council Directive 91/414/EEC and the withdrawal of authorizations for plant-protection products containing this active substance (2000/801/EC). Off. J. Eur. Comm. L 324/42, 21.12.2000.
• 23.Coosen R., van Velsen F.L. (1989) Effects of the β-isomer of hexachlorocyclohexane on estro-gen-sensitive human mammary tumor cells. Toxicol. Appl. Pharmacol. 101, 2310–318.
• 24.Czeglédi-Jankó G., Avar P. (1970) Occupational exposure to lindane: clinical and laboratory findings. Brit. J. Industr. Med. 27, 283–286.
• 25.Dalsenter P.R., Faqi A.S., Chahoud I. (1997a) Serum testosterone and sexual behaviour in rats after prenatal exposure to lindane. Bull. Environ. Contam. Toxicol. 59, 360–366.
• 26.Dalsenter P.R. i in. (1997b) Reproductive toxicity and toxicokinetics of lindane in the male offspring of rats exposed during lactation. Hum. Vet. Toxicol. 16, 146–153.
• 27.Danopoluos E., Melissinos K., Katsas G. (1953) Serious poisoning by hexachlorocyclohexane. Clinical and laboratory observations of five cases. Ind. Hyg. Occup. Med. 8, 582–587.
• 28.DECOS (2001) Lindane (γ-hexachlorocyclohexane). Health based recommended occupational exposure limit. Dutch Expert Committee on Occupational Standards, a Committee of the Health Council of The Netherlands. No. 2001/07OSH, The Hague.
• 29.DFG (2004) Deutsche Forschungsgemeineschaft: List of MAK and BAT Values 2003. Com-mission for the Investigation of Health Hazards of Chemical Compounds in the Work Area. Report No. 39. Weinheim, Wiley-VCH Verlagsgesellschaft mbH, D-69469.
• 30.Dikshith T.S.S. i in. (1989) Acute toxicity of hexachlorocyclohexane (HCH) in mice, rats, rab-bits, pigeons and freshwater fish. Vet. Hum. Toxicol. 31, 113–116.
• 31.Dikshith T.S.S., Srivastava M.K., Raizada R.B. (1990) Fetotoxicity of hexachlorocyclohexane (HCH) in mice: morphological, biochemical and residue evaluations. Vet. Hum. Toxicol. 32, 524–527. 32.Dikshith T.S.S., Raizada R.B., Srivastava M.K. (1991a) Long-term dietary study and develop-ment of no-observed-effect level (NOEL) of technical HCH to rats. J. Toxicol. Environ. Health 34, 495–507.
• 33.Dikshith T.S.S., Srivastava M.K., Raizada R.B. (1991b) Response of young rats to repeated oral administration to technical hexachlorocyclohexane. Vet. Human Toxicol. 33, 235–237.
• 34.EHC (1991) Environmental health criteria 124 – lindane. Geneva, IPCS/WHO.
• 35.EHC (1992) Environmental health criteria 123 – alpha- and beta- hexachlorocyclohexanes. Ge-neva, IPCS/WHO.
• 36.Engst R., Macholz R.M., Kujawa M. (1979) Recent state of lindane metabolism. Part II. Residue Rev. 72, 71–95.
• 37.Engst R. i in. (1976) The metabolism of lindane and its metabolites gamma-2,3,4,5,6-pen-tachlorocyclohexene, pentachlorobenzene, and pentachlorophenol in rats and the pathway of lindane metabolism. J. Environ. Sci. Health B11(2), 95–117.
• 38.EPA (1984) Health effects assessment for lindane. Environmental criteria and assessment of-fice. Cincinnati OH, Final Draft ECAO-CIN-Ho56 (September).
• 39.EXTOXNET (1996) The EXtension TOXicology NETwork. Pesticide information profiles. Lindane [http://ace.orst.edu/cgi-bin/mfs/01/pips/lindane.htm].
• 40.Falandysz J. (1996) Ocena narażenia środowiskowego na trwałe i toksyczne związki halogeno-organiczne. Warszawa, PZH 47, 41–57.
• 41. FAO/WHO (1990) Pesticide residues in food – 1989. Evaluations. Part II – Toxicology. Rome, FAO Plant Production and Protection Paper 100/2.
• 42.FAO/WHO (1998) Pesticide residues in food – 1997. Report 1997. Rome, FAO Plant Produc-tion and Protection Paper 145.
• 43.Fitzhugh O.G., Nelson A.A., Frawley J.P. (1950) The chronic toxicities of technical benzene hexachloride and its alpha, beta and gamma isomers. J. Pharmacol. Exp. Ther. 100, 59–66.
• 44.Fitzloff J.F., Portig J., Stein K. (1982) Lindane metabolism by human and rat liver microsomes. Xenobiotica 12, 197–202.
• 45.Gaines T.B. (1969) Acute toxicity pesticides. Toxicol. Appl. Pharmacol. 14, 515–534.
• 46.Goel M.R., Shara M.A., Stohs S.J. (1988) Induction of lipid peroxidation by hexachlorocyclo-hexane, dieldrin, TCDD, carbon tetrachloride, and hexachlorobenzene in rats. Bull. Environ. Contam. Toxicol. 40, 255–262.
• 47.Gopalaswamy U.V., Ayiar A.S. (1984) Biotransformation of lindane in the rat. Bull. Environ. Contam. Toxicol. 32, 148–156.
• 48.Goto M., Hattori M., Miyagawa T. (1972) Beiträge zur Ökologischen Chemie. II. Hepatoma-bildung in mäusen nach verabreichung von HCH-isomeren in hohen dosen. Chemosphere 6, 279–282. 49.Hanada M., Yutani C., Miyaji T. (1973) Induction of hepatoma in mice by benzene hexachlo-ride. Gann 64, 511–513 [cyt. za IARC 1979; Reuber 1980].
• 50.Handbook of pesticide toxicology (1991) [Red.] W.J. Hayes, E.R. Laws. Vol. 2. Classes of pesticides. San Diego, Academic Press Inc. 791–816.
• 51.Herbst M. (1976) Toxicology of lindane. [W:] Proceedings of the symposium on lindane. Lyon-Chazay 29 April 1976, Brussels, CIEL 43–69 [cyt. za EHC 1991].
• 52.Holoubek I., Shatalov V., Dutchak S. (2004) Hexachlorocyclohexanes in the Central and Eastern European Countries in the comparison with other part of the world. TOCOEN Report No. 179 [http://recetox.chemi.muni.cz].
• 53. HSDB (2003) [baza danych].
• 54.IARC (1974) Monographs on the evaluation of carcinogenic risks of chemicals to man. Vol. 5. Some organochlorine pesticides. Lyon, WHO/IARC, 47–74.
• 55.IARC (1979) Monographs on the evaluation of carcinogenic risks of chemicals to humans. Vol. 20. Some halogenated hydrocarbons. Lyon, WHO/IARC, 195–239.
• 56.IARC (1987) Monographs on the evaluation of carcinogenic risks of chemicals to humans. Overall evaluations of carcinogenicity. An updating of IARC Monograph. Vo. 1 to 42, suppl. 7. Lyon, WHO/IARC, 220–222.
• 57.IPCS (2001) International programme on chemical safety. Poisons information monograph (PIM) 257 Hexachlorocyclohexane (Mixed isomers) [http://www.inchem.org/documents/pims/ chemical/pim257.htm].
• 58.IUCLID (2000) [baza danych].
• 59.Iverson F. i in. (1984) In vivo and in vitro binding of α- and γ-hexachlorocycohexane to mouse liver macromolecules. Toxicol. Lett. 20, 331–335.
• 60.Jung D. i in. (1997) Elimination of β-hexachlorocyclohexane in occupationally exposed per-sons. J. Toxicol. Environ. Health 51, 23–34.
• 61.Kashyap S.K. (1986) Health surveillance and biological monitoring of pesticide formulators in India. Toxicol. Lett. 33, 107–11.
• 62.Kashyap S.K. (1979) Carcinogenicity of hexachlorocyclohexane (BHC) in pure inbred Swiss mice. J. Environ. Sci. Health B14, 305–318.
• 63.Klonne D.R., Kintigh W.J. (1988) Lindane technical fourteen-week dust aerosol inhalation study in mice. Bushy Run Research Center, Export, PA, USA, Projest BBRC# 51/524, October 7, 1988. Report submitted by Rhône-Poulenc to WHO [unpublished], [cyt. za EHC 1991; FAO/WHO 1990].
• 64.Kumar R., Pant N., Srivastava S.P. (1998) Hexachlorocyclohexane and its isomers. Regional brain levels in the rat after dermal exposure. Arch. Environ. Contam. Toxicol. 35, 574–679.
• 65.Lakkad B. i in. (1982) Dominant-lethal study of technical-grade hexachlorocyclohexane in Swiss mice. Mutat. Res. 101, 315–320.
• 66.Leber G. (1983) Inhalationsversuch über 90 Tage mit Lindan. Fraunhofer Institut für Toxicolo-gie und Aerosolforschung, Project Nr. 104264. Report dated 24 April 1983, unpublished data provided by CelaMark [cyt. za RIVM 1988b].
• 67.Li Y.F. (1999) Global technical hexachlorocyclohexane usage and its contamination conse-quences in the environment: from 1948 to 1997. Sci. Total Environ. 232, 121–158.
• 68. Lisi P., Caraffini S., Assalve D. (1987) Irritation and sensitization potential of pesticides. Con-tact. Derm. 17, 212–218.
• 69.Macholz R.M. i in. (1982) Metabolism of α-hexachlorocyclohexane. Free metabolites in urine and organs of rats. Xenobiotica 12, 227–231.
• 70.Macholz R.M., Kujawa M. (1985) Recent state of lindane metabolism. Part III. Residue Rev. 94, 119–149.
• 71.Meera P. (1993) Role of calcium in biphasic immunomodulation by γ-HCH (lindane) in mice. Immunopharm. Immunotoxicol. 15, 113–129.
• 72.Munir K.M., Soman C.S., Bhide S.V. (1983) Hexachlorocyclohexane-induced tumorigenicity in mice under different experimental conditions. Tumori 69, 383–386.
• 73.Nagasaki H. i in. (1971) Development of hepatomas in mice treated with benzene hexachloride. Gann 62, 431 [cyt za IARC 1979].
• 74.Nagasaki H. i in. (1972) Carcinogenicity of benzene hexachloride (BHC). [W:] Topics in chem-ical carcinogenesis. Tokyo, University of Tokyo Press, 343–353 [cyt. za IARC 1979].
• 75.Nakajima M. (1983) Biochemical toxicology of lindane and its analogs. J. Environ. Sci. Health B18(1), 147–172.
• 76.Nigam S.K. i in. (1986) Serum hexachlorocyclohexane residues in workers engaged at a HCH manufacturing plant. Int. Arch. Occup. Environ. Health 57, 315–320.
• 77. Nigam S.K. i in. (1993) Clinical and biochemical investigations to evolve early diagnosis in workers involved in the manufacture of hexachlorocyclohexane. Int. Arch. Occup. Environ. Health 65, 193–196.
• 78.Nigam S.K. i in. (1982) Distribution of isomers of BHC and related histopathology of liver in hexachlorocyclohexanne (technical grade BHC) fed mice. Arch. Environ. Health 37, 156–158.
• 79.NIOSH (1976) Occupational health guideline for lindane. US Department of Health and Human Services, US Department of Labour [http://www.cdc. gov/niosh/pdfs/0370.pdf].
• 80.NIOSH (1996) Lindane – IDLH Documentation [http://www.cdc.gov/niosh/idlh/58899.html]. 81.Oldiges H. i in. (1983) 90-day inhalation study with lindane. Report No. 104264 from Frauen-hofer Institut für Toxikologie, Schmallenberg, FRG. Submitted to WHO by CIEL [cyt. za EHC 1991; FAO/WHO 1990].
• 82.Organika-Azot (2004) [Informacje przekazane przez Dział Rozwoju Zakładów Chemicznych „Organika-Azot” S.A. w Jaworznie w dniu 13.07.2004].
• 83.PAN (2004) Pesticides database – Pesticide registration status – Hexachlorocyclohexane. Pesti-cide action network website [http://www.pesticides.org].
• 84.Philip G.H., Sriraman P.K., Ramamurthi R. (1989) Histopatological changes in liver and kidney of Mus booduga following oral benzenehexachloride (BHC) feeding. Bull. Environ. Contam. Toxicol. 42, 499–502.
• 85.Prasad A.K. i in. (1995) Effect of dermal application of hexachlorocyclohexane (HCH) on male reproductive system of rat. Hum. Exp. Toxicol. 14, 484–488. 124
• 86.Reuber M.D. (1980) Carcinogenicity of benzene hexachloride and its isomers. J. Environ. Pa-thol. Toxicol. 4-2, 3, 355–372.
• 87.Rivett K.F. i in. (1978) Effects of feeding lindane to dogs for periods of up to 2 years. Toxicol-ogy 9, 273–289 [cyt. za EHC 1991].
• 88.RIVM (1988a) Integra[ted criteria document hexachlorocyclohexanes. Report no. 758473011 [Red.] W. Slooff, A.J.C.M. Matthijsen. Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieuhygiene, National Institute of Public Health and Environmental Protection.
• 89.RIVM (1988b) Integrated criteria document hexachlorocyclohexanes – effects. Appendix to Report no. 758473011, Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieuhygiene, National Insti-tute of Public Health and Environmental Protection.
• 90.Rozporządzenie ministra zdrowia z dnia 12 czerwca 2002 r. w sprawie ustalenia listy substancji niedozwolonych do stosowania w kosmetykach, listy substancji dozwolonych do stosowania w kosmetykach wyłącznie w ograniczonych ilościach, zakresie i warunkach stosowania, listy barwników, substancji konserwujących i promieniochronnych dozwolonych do stosowania w kosmetykach oraz znaku graficznego wskazującego na umieszczenie dodatkowych informacji. DzU nr 105, poz. 934, załącznik 1, pkt 354.
• 91.Rozporządzenie ministra zdrowia z dnia 28 września 2005 r. w sprawie wykazu substancji nie-bezpiecznych wraz z ich klasyfikacją i oznakowaniem. DzU nr 201, poz. 1674.
• 92.Rozporządzenie ministra pracy i polityki społecznej z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie naj-wyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. DzU nr 217, poz. 1833, załącznik nr 1, pkt 212. Rozporządzenie ministra gospodarki i pracy z dnia 10 października 2005 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. DzU nr 212/2005, poz. 1769).
• 93.RTECS (2003) [http://www.cdc.gov/niosh/ rtecs/gv3010b0.html].
• 94.Rugman F.P., Cosstick R. (1990) Aplastic anaemia associated with organochlorine pesticide: case reports and review of evidence. J. Clin. Pathol. 43, 98–101.
• 95.Sahoo A., Samanta L., Chainy G.B.N. (2000) Mediation of oxidative stress in HCH-induced neurotoxicity in rat. Arch. Environ. Contam. Toxicol. 39, 7–12.
• 96.Sahoo A. i in. (1999) Hexachlorocyclohexane-induced behavioural and neurochemical changes in rat. J. Appl. Toxicol. 19, 13–18.
• 97.Samanta L., Chainy G.B.N. (2002) Response of testicular antioxydant enzymes to hexachloro-cyclohexane is species specific. Asian J. Androl. 4, 191–194.
• 98.Samanta L., Sahoo A., Chainy G.B.N (1999) Age-related changes in rat testicular oxidative stress parameters by hexachlorocyclohexane. Arch. Toxicol. 73, 96–10.
• 99.Samuels A.J., Milby T.H. (1971) Human exposure to lindane. Clinical, hematological and bio-chemical effects. J. Occup. Med. 13, 147–151.
• 100.Shirasu Y. i in. (1976) Mutagenicity screening of pesticides in the microbial system. Mutat. Res. 40, 19–30.
• 101.Shivanandappa T., Krishnakumari M.K. (1983) Hexachlorocyclohexane-induced testicular dys-function in rats. Acta Pharmacol. Toxicol. 52, 12–17.
• 102.Siddiqui M.K.J. i in. (1996) Bioaccumulation of HCH isomers in different tissues of young and old rats: A comparison. Bull. Environ. Contam. Toxicol. 56, 896–902.
• 103. Siddiqui M.K.J. (2003) Persistent chlorinated pesticides and intra-uterine foetal growth retarda-tion: a possible association. Int. Arch. Occup. Environ. Health 76, 75–80.
• 104.Solomon L.M., Fahrner L., West D.P. (1977) Gamma benzene hexachloride toxicity. A review. Arch. Dermatol. 113, 353–357.
• 105.Srinivasan K., Mahadevappa K.L., Radhakrishnamurty R. (1991) Toxicity of β- and γ-hexa-chlorocyclohexane in rats of different ages. Bull. Environ. Contam. Toxicol. 47, 623–627.
• 106.Srinivasan K., Radhakrishnamurty R. (1983) Studies on the distribution of β and γ isomers of hexachlorocyclohexane in rat tissues. J. Environ. Sci. Health B18(3), 401–418.
• 107.Srinivasan K., Radhakrishnamurty R. (1988) Biochemical changes produced by β- and γ-hexa-chlorocyclohexane isomers in albino rats. J. Environ. Sci. Health B23(4), 367–387.
• 108.Srinivasan K., Ramesh H.P., Radhakrishnamurty R. (1988) Changes induced by hexachlorocyc-lohexane isomers in rat liver and testis. Bull. Environ. Contam. Toxicol. 41, 531–539.
• 109.Srivastava M.K., Raizada R.B. (1993) Prenatal effects of technical hexachlorocyclohexane in mice. J. Toxicol. Environ. Health 40, 105–115.
• 110.Srivastava M.K., Raizada R.B. (2000) A limited three-generation reproduction study on hexach-lorocyclohexane (HCH) in rats. Food Chem. Toxicol. 38, 195–201.
• 111.Starr Jr. H.G., Clifford N.J. (1972) Acute lindane intoxication. Arch. Environ. Health. 25, 374–375.
• 112.Steinmetz R. i in. (1996) Novel estrogenic action of pesticide residue β-hexachlorocyclohexane in human breast cancer cells. Cancer Res. 56, 5403–5409.
• 113.Struciński P. (2001) Ocena zależności między wielkością tkankowych depozytów wybranych ksenoestrogenów chloroorganicznych a występowaniem nowotworów gruczołu piersiowego u kobiet. Praca doktorska. Warszawa, Państwowy Zakład Higieny.
• 114.Sulik M., Deręgowski K., Kemona A. (1988) Distribution and excretion of lindane –14C in acute intoxication in rats. Mat. Med. Pol. 2(66), 93–94.
• 115.Suter P., Horst K., Luetkarmeier H. (1983) Three months toxicity study in rats with lindane. Report No. 005220 from the Research and Consulting Co., Itingen, Switzerland. Submitted to WHO by CIEL (unpublished) [cyt. za EHC 1991; FAO/WHO 1990].
• 116.Thakore K.N. i in. (1981) Early changes in serum protein and liver LDH isoenzymes in mice exposed to technical grade hexachlorocyclohexane (BHC) and their possible relationship to liver tumours. Toxicology 19, 31–37.
• 117. The Merck Index (1989) [Red.] S. Budavari. 11th ed. N.J. USA, Merck & Co., Inc., Rahway. 118.Tomczak S., Baumann K., Lehnert G. (1981) Occupational exposure to hexachlorocyclohexane. IV. Sex hormone alterations in HCH-exposed workers. Int. Arch. Occup. Environ. Health 48, 283–287.
• 119.The e-pesticide manual 2000-2001(2000) [Red.] C.D.S. Tomlin. 12th ed., version 2.0. British Crop Protection Council.
• 120.Traina M.E. i in. (2003) Long-lasting effects of lindane on mouse spermatogenesis induced by in utero exposure. Reprod. Toxicol. 17, 25–35.
• 121.Ulrich E.M. i in. (2000) Environmentally relevant xenoestrogen tissue concentrations correlated to biological responses in mice. Environ. Health Perspect. 108, 973–977.
• 122.Van Velsen F.L. i in. (1984) Semichronisch oraal toxiciteitsonderzoek van gamma-gamma-HCH om de rat. Report No. 618209 001 from Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieuhygien, Bilthoven, The Nederlands. Submitted to WHO [unpublished], [cyt. za EHC 1991; FAO/WHO 1990]. 123.Williams J.A., Phillips D.H. (2000) Mammary expression of xenobiotic metabolizing enzymes and their potential role in breast cancer. Cancer Res. 60, 4667–4677.
• 124.Woliński J. (1985) Chemia organiczna. Podręcznik dla studentów farmacji. Warszawa, PZWL
• 125. WWF (1999) Lindane – A review of toxicity and environmental fate. World Wildlife Fund Canada.