Jeszcze raz o architekturze pałacu w Zarzeczu

• Autorzy: Proksa Michał , Zub Monika

Identyfikatory

DOI

10.48234/WK75ZARZECZ

Warianty tytułu

EN

On the architecture of the Zarzecze Palace once more

• Języki publikacji: PL EN

Abstrakty

PL

Pałac w Zarzeczu budowany był z inicjatywy właścicielki miejscowości Magdaleny Morskiej z Dzieduszyckich w dwóch etapach: 1807–1810 i 1817–1819, według projektu Ch.P. Aignera, z dekoracją wykonaną przez F. Baumana. Obydwaj twórcy mieli wielki wpływ na tę inwestycję, ale równie istotny jest wkład intelektualny i artystyczny Magdaleny Morskiej. Obiekt jest syntezą sztuki romantycznej i należy do zwartej grupy wiejskich pałaców z wieżą rotundową w narożu. Twórcą idei takich pałaców był Aigner, a ich zdecydowanym pierwowzorem projektowana przez niego Świątynia Sybilli w Puławach, fundowana przez Izabelę Czartoryską. Szukając analogii, musimy wymienić realizacje w Ponikwie, Rudnikach, Hrehorowie i Morysinie, a także neogotycki Zameczek w Łańcucie. Włączenie budowli założonych na planie koła w program przestrzenny XIX-wiecznych kreacji wynikało z fascynacji romantyków antykiem, jako pierwowzory wskażemy tu dwie koliste świątynie z I wieku p.n.e. poświęcone Weście: w Tivoli i Rzymie.

EN

The palace in Zarzecze was built on the initiative of the village’s owner, Magdalena Morska née Dzieduszycka, in two stages: 1807–1810 and 1817–1819, to a design by Ch.P. Aigner, with decoration by F. Bauman. Both designers had a great influence on this project, but Magdalena Morska’s intellectual and artistic contribution is equally important. The building is a synthesis of Romanticist art and belongs to a compact group of country palaces with a rotunda tower in the corner. The creator of the idea of such palaces was Aigner, and their definite prototype was the Temple of the Sybil in Puławy, which he designed and which was funded by Izabela Czartoryska. Looking for analogies, we must mention the projects in Ponikwa, Rudniki, Hrehoróww and Morysin, as well as the Gothic Revival castle in Łańcut. The inclusion of buildings on a circular plan in the spatial program of nineteenth-century designs resulted from the Romanticists’ fascination with antiquity, and two circular temples from the first century BC dedicated to Vesta: in Tivoli and Rome, can be identified as prototypes.

Słowa kluczowe

PL

polska architektura romantyczna; architektura rezydencjonalna; Christian Piotr Aigner; Magdalena Morska; Muzeum Dzieduszyckich w Zarzeczu

EN

Polish Romanticist architecture; mansion architecture; Christian Piotr Aigner; Magdalena Morska; Dzieduszycki Museum in Zarzecze

• Wydawca: Zarząd Główny Stowarzyszenia Konserwatorów Zabytków
• Czasopismo: Wiadomości Konserwatorskie
• Rocznik: 2023
• Tom: Nr 75
• Strony: 104--117
• Opis fizyczny: Bibliogr.

Twórcy

autor

Proksa Michał

• Wydział Budownictwa, Inżynierii Środowiska i Architektury Politechniki Rzeszowskiej

• https://orcid.org/0000-0001-8322-5763

autor

Zub Monika

• Politechnika Rzeszowska

• https://orcid.org/0000-0003-3917-2582

Bibliografia

• Archiwalia / Archive materials
• 1. Archiwum Państwowe w Przemyślu
• 2. Archiwum Geodezyjne, sygn. 56/126/0/-/1839M Kriegsarchiv w Wiedniu Originalaufnahme des Königreiches Galizien und Lodomerien (pierwsze wojskowe zdjęcie topograficzne), sygn. B IX a 390, sekcja 132, maps.arcanum.com/en/map/firstsurvey-galicia (dostęp: 28 IX 2022).
• 3. Narodowe Archiwum Cyfrowe Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, Zespół Pałacowo-Parkowy Dzieduszyckich w Zarzeczu, sygn. 3/1/0/9/8149/1, www.szukaj-warchiwach.gov.pl/jednostka/-/jednostka/5911282/obiekty/293482 (dostęp: 28 IX 2022).
• Teksty źródłowe / Source texts
• 4. Dzieduszycki Maurycy, Kronika domowa Dzieduszyckich (odbita w dwustu egzemplarzach nakładem familii dla własnego użytku), Lwów 1865.
• 5. Morska Magdalena, Zbiór rysunków wyobrażających celniejsze budynki wsi Zarzecza w Galicyi w obwodzie Przemyskim leżącej: częścią z natury zdiętych lub uprojektowanych, z opisem budownictwa wiejskiego w sposobie holenderskim i angielskim i ogólnemi myślami o przyozdobieniu siedlisk wiejskich, Wiedeń 1836.
• Opracowania / Secondary sources
• 6. Aftanazy Roman, Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej (wyd. 2), cz. 2, [Ziemie ruskie Korony], t. 8, Województwo ruskie, Ziemia Przemyska i Sanocka, Wrocław 1996.
• 7. Biegański Piotr, Teoretyczne projekty kościołów Aignera, „Biuletyn Historii Sztuki i Kultury” 1938, R. 6, nr 4.
• 8. Börsch-Supan Eva, Garten-, Landschafts- und Paradiesmotiwe in Innenraum. Eine ikonograpfische Untersuchung, Berlin 1967.
• 9. Budzyński Zdzisław, Zarys dziejów wsi Zarzecza (do 1944 r.), [w:] Zarys dziejów Zespołu Szkół Rolniczych w Zarzeczu 1947–1987 (na tle dziejów wsi), red. Stanisław Stępień, Przemyśl 1987.
• 10. Bujański Tadeusz, Piotr Aigner jako teoretyk architektury, „Rocznik Wydziału Filozoficznego Uniwersytetu Jagiellońskiego” 1935/36, t. 2.
• 11. Dębicki Ludwik, Puławy (1762–1830). Monografia z życia towarzyskiego, politycznego i literackiego na podstawie archiwum ks. Czartoryskich w Krakowie, t. II, Lwów 1887.
• 12. Dębicki Ludwik, Puławy (1762–1830). Monografia z życia towarzyskiego, politycznego i literackiego na podstawie archiwum ks. Czartoryskich w Krakowie, t. III, Lwów 1888.
• 13. Dzieduszycki Włodzimierz, Zarzecze Magdaleny z Dzieduszyckich Morskiej. Dzieje i opis pałacu zabytkowego w Zarzeczu, w powiecie jarosławskim położonego, dokonane na podstawie odczytu wygłoszonego na posiedzeniu Towarzystwa Miłośników Jarosławia w jesieni 1945 r. przez Włodzimierza Dzieduszyckiego, Przemyśl 2002.
• 14. Dzioba Izabela, Od szkicowych projektów do Zbioru rysunków… W stronę zarzeckiej posiadłości Magdaleny Morskiej, „Biuletyn Historii Sztuki” 2006, R. 68, nr 3–4.
• 15. Figiela Bożena (tekst), Motyka Krzysztof (fot.) et al., Karpacki szlak ogrodów i domów historycznych, Rzeszów 2015.
• 16. Gosztyła Marek, Dziedzictwo Zarzecza w powiecie przeworskim, Rzeszów 2018.
• 17. Gosztyła Marek, Proksa Michał, Zamki, pałace i klasztory województwa przemyskiego, Przemyśl 1995.
• 18. Grad Helena (tekst), Kostuchowska Małgorzata (tekst), Motyka Krzysztof (fot.), Podkarpacie: ogrody historyczne, Rzeszów 2008.
• 19. Jaroszewski Tadeusz S. Architektura doby Oświecenia w Polsce. Nurty i odmiany, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1971.
• 20. Jaroszewski Tadeusz S., Chrystian Piotr Aigner. Architekt warszawskiego klasycyzmu, Warszawa 1970.
• 21. Jaroszewski Tadeusz S., Pałac w Zarzeczu i grupa pałacówz rotundą w narożu, „Biuletyn Historii Sztuki” 1957, R. 19, nr 4.
• 22. Jaroszewski Tadeusz S., Kwiatkowski Marek, W sprawie genezy i oddziaływania teoretycznych projektów kościołów Piotra Aignera, „Biuletyn Historii Sztuki” 1957, R. 19, nr 1.
• 23. Karolczak Kazimierz, Dzieduszyccy. Dzieje rodu. Linia poturzyco-zarzecka, Kraków 2000.
• 24. Kopania Izabela, Pałac w Zarzeczu w świetle nowych badań, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 2008, t. 53, z. 3.
• 25. Libicki Piotr, Dwory i pałace wiejskie w Małopolsce i na Podkarpaciu, Poznań 2012.
• 26. Łoza Stanisław, Architekci i budowniczowie w Polsce, Warszawa 1954.
• 27. Orłowicz Mieczysław, Jarosław, jego przeszłość i zabytki (przewodnik ilustrowany), Lwów–Warszawa 1921.
• 28. Piotrowski Józef, Fryderyk Bauman (1765–1845), architekt i rzeźbiarz polski w okresie klasycyzmu i romantyzmu, „Sprawozdanie Towarzystwa Naukowego we Lwowie” 1936, R. XVI, z. 1.
• 29. Piórecki Jerzy, Ogrody i parki dworskie województwa podkarpackiego, Rzeszów 2008.
• 30. Piórecki Jerzy, Zabytkowe ogrody i parki województwa przemyskiego, Rzeszów 1989.
• 31. Polakowski Sylwester, Pozostałości założeń dworskich województwa podkarpackiego, Krosno 2012.
• 32. Proksa Michał, The palace in Zarzecze in the history of Polish Romantic Architecture, „Humanities and Social Sciences” 2019, t. 26, z. 4.
• 33. Proksa Michał, Zub Monika, „Zapomniany” neoromański kościół w Zarzeczu – analiza architektoniczno-przestrzenna, „Wiadomości Konserwatorskie – Journal of Heritage Conservation” 2021, nr 65.
• 34. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. IX, red. Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski, Warszawa 1888.
• 35. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. XIV, red. Bronisław Chlebowski, Warszawa 1895.
• 36. Witak Aleksandra, Morysin: zaniedbana część Wilanowa, „Ochrona Zabytków” 1999, t. 52, nr 2 (205).
• 37. Zając Irena, Bircza – miasteczko zabytkowe, „Przemyskie Zapiski Historyczne” 2000–2002, R. XII–XIII.
• 38. Zarzecze (oprac. Halina Jurjewicz), [w:] Podkarpacki Biuletyn Konserwatorski, t. III, cz. II, red. Małgorzata Schild, Irena Zając, Przemyśl 2011.
• 39. Zarzecze (oprac. Przemysław Gęsiorski), [w:] Podkarpacki Biuletyn Konserwatorski, t. IV, cz. II, red. Małgorzata Schild, Irena Zając, Przemyśl 2016.
• 40. Żygulski Zdzisław, Dzieje zbiorów puławskich, Kraków 2009.
• Publikacje prasowe / Press publications
• 41. „Ognisko Domowe” 1884, nr 9.
• 42. „Przyjaciel Ludu” 1848, R. 15, nr 24.
• 43. „Tygodnik Ilustrowany” 1864, t. X, nr 265.
• Dokumentacja / Documentation
• 44. Klimiuk Andrzej, Rycerski Jan, „Przebudowa i zmiana sposobu użytkowania zabytkowego pałacu i oficyny na muzeum i ośrodek spotkań na terenie zespołu pałacowo-parkowego w Zarzeczu”, Warszawa 2008, mps w zbiorach Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Przemyślu.
• 45. Łamarz Ryszard, „Zarzecze – zespół pałacowo-parkowy. Pałac (karta zbiorcza)”, Przemyśl 2005 (Karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa), mps w zbiorach Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Przemyślu
• 46. Piątek Andrzej, „Studium projektowe możliwości adaptacji d. pałacu w Zarzeczu koło Jarosławia, woj. Przemyśl”, Przemyśl 1978, mps w zbiorach Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Przemyślu.
• 47. Ziębińska Maria, „Pałac w Zarzeczu koło Jarosławia.
• 48. Studium historyczne z wnioskami konserwatorskimi opracowane na zlecenie Państwowego Technikum Rolniczego w Zarzeczu”, Przemyśl–Jarosław
• 49. 1977, mps w zbiorach Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Przemyślu.
• Źródła elektroniczne / Electronic sources
• 50. Pałac Dzieduszyckich w Zarzeczu, [w:] Muzeum w Jarosławiu Kamienica Orsettich, [b.d.], https://www.muzeum-jaroslaw.pl/palac-dzieduszyckich-w-zarzeczu (dostęp: 1 VI 2023).
• 51. Wnętrza pałacowe – Muzeum Dzieduszyckich w Zarzeczu, [w:] Muzeum w Jarosławiu Kamienica Orsettich, [b.d.], http://www.muzeum-jaroslaw.pl/wnetrza-palacowe-muzeum-dzieduszyckich-w-zarzeczu (dostęp: 1 VI 2023).
• 52. Podubny Bartosz (oprac.), Zarzecze. Zespół pałacowo-parkowy Dzieduszyckich [w:] Zabytek.pl, 2015, https://zabytek.pl/pl/obiekty/zarzecze-zespol-palacowy (dostęp: 1 VI 2023).

Uwagi

Opracowanie rekordu ze środków MEiN, umowa nr SONP/SP/546092/2022 w ramach programu "Społeczna odpowiedzialność nauki" - moduł: Popularyzacja nauki i promocja sportu (2024).