Formy osuwiskowe w Górach Kamiennych (Sudety Środkowe) : kryteria identyfikacji i oceny zagrożeń

• Autorzy: Migoń P. , Kacprzak A. , Malik I. , Kasprzak M.

Identyfikatory

DOI

10.12657/landfana.026.004

Warianty tytułu

EN

Landslide geomorphology of the Kamienne Mountains (Middle Sudetes) : criteria of identification and hazard assessment

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

W Górach Kamiennych (Sudety Środkowe) powszechnie występują formy rzeźby związane z osuwiskami, które powstały w okresie przedhistorycznym. Zostały one rozpoznane na podstawie terenowego kartowania geomorfologicznego, wspomaganego interpretacją cyfrowego modelu wysokości zbudowanego z wysokorozdzielczych danych LiDAR, i dokumentują różne rodzaje przemieszczeń: translacyjne, rotacyjne, spływanie materiału, rozciąganie, a lokalnie również obrywy. Badania stopnia rozwoju gleb wskazują, że obok osuwisk starych, stabilnych w holocenie występują formy młode, które powstały lub były reaktywowane w holocenie. Na holoceńską aktywność wskazują także nieliczne daty radiowęglowe. Deformacje przyrostów rocznych drzew porastających osuwiska stwierdzone w trakcie badań dendrochronologicznych pozwalają wnioskować o utrzymującej się niestabilności niektórych form i powolnym ruchu. Ogólnie zagrożenia związane z osuwiskami w Górach Kamiennych w obecnych warunkach środowiskowych i przy obecnym stanie zagospodarowania można uznać za niewielkie, nieznana jest jednak możliwa reakcja osuwisk na postępujące zmiany klimatu i ewentualne zmiany użytkowania ziemi. Artykuł ma głównie charakter przeglądowy i zawiera podsumowanie wcześniej prowadzonych badań i ich opublikowanych rezultatów.

EN

In the Kamienne Mountains (Middle Sudetes) landforms resulting from prehistoric landslides are common. They have been recognized through detailed field geomorphological mapping, aided by interpretation of high-resolution digital elevation models built from LiDAR data, and provide evidence of different types of movement, including translational and rotational slides, flowslides, lateral spreading, and rock fall. Soil research focused on soil development shows that ancient, stable landslide terrains coexist with much younger landslides, initiated or reactivated in the Holocene. Holocene activity is also suggested by sparse radiocarbon dates. Tree ring deformations revealed by dendrochronological research allow to infer persistent instability of certain landslides and their ongoing slow movement. Generally, hazards associated with landslides in the Kamienne Mts, given the current environmental conditions and land use, may be considered as low, but a possible reaction of landslide systems to climate change and any major land use changes is unknown. The paper is largely of review type and summarizes results obtained and published before.

Słowa kluczowe

PL

osuwiska; kartowanie geomorfologiczne; chronosekwencje gleb; dendrochronologia; zagrożenia geomorfologiczne; Sudety; LiDAR

EN

landslides; geomorphological mapping; soil chronosequences; dendrochronology; geomorphological hazards; Sudetes; lidar

• Wydawca: Stowarzyszenie Geomorfologów Polskich
• Czasopismo: Landform Analysis
• Rocznik: 2014
• Tom: Vol. 26
• Strony: 39--60
• Opis fizyczny: Bibliogr. 97 poz., rys.

Twórcy

autor

Migoń P.

• Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław

autor

Kacprzak A.

• Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński, Kraków

autor

Malik I.

• Wydział Nauk o Ziemi, Uniwersytet Śląski, Sosnowiec

autor

Kasprzak M.

• Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław

Bibliografia

• Alestalo J., 1971. Dendrochronological interpretation of geomorphic processes. Fennia 105: 1–140.
• Awdankiewicz M., 1999. Volcanism in a late Variscan intramontane trough: Carboniferous and Permian volcanic centres of the Intra-Sudetic Basin, SW Poland. Geologia Sudetica 32: 13–47.
• Berg G., 1925. Geologische Karte von Preussen 1:25 000. Blatt Waldenburg.
• Berg G., Dathe E., Zimmermann E., 1910. Geologische Karte von Preussen 1:25 000. Blatt Friedland i. Schl.
• Bibus E., Kallinich J., Terhorst B., 2001. Dating methods for mass movements studied by the MABIS Project. Zeitschrift f. Geomorphologie, Suppl.-Bd. 125: 153–162.
• Birkeland P.W., 1999. Soils and Geomorphology. Oxford University Press, New York.
• Bober L., 1984. Rejony osuwiskowe w polskich Karpatach fliszowych i ich związek z budową geologiczną regionu. Biuletyn Instytutu Geologicznego 340: 115–162.
• Bossowski A., Cymerman Z., Grocholski A., Ihnatowicz A. 1994. Szczegółowa Mapa Geologiczna Sudetów 1:25 000. Arkusz Jedlina Zdrój. Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.
• Bossowski A., Cymerman Z., Grocholski A., Ihnatowicz A. 1995. Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Sudetów. Arkusz Jedlina Zdrój. Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.
• Bossowski A., Ihnatowicz A., 1994. Palaeogeography of the uppermost Carboniferous and lowermost Permian deposits in NE part of the Intra-Sudetic Depression. Geological Quarterly 38: 709–726.
• Braam R.R., Weiss E.E.J., Burrough P.A., 1987. Spatial and temporal analysis of mass movement using dendrochronology. Catena Supplement 9: 573–584.
• Cooke R.U., Doornkamp J.C., 1990. Geomorphology in Environmental Management (2nd ed.). Oxford University Press, Oxford.
• Corominas J., Moya J., 1999. Reconstructing recent landslides activity in relation to rainfall in the Llobregat River basin, Eastern Pyrenees, Spain. Geomorphology 30: 79–93.
• Corominas J., Moya J., 2010. Contribution of dendrochronology to the determination of magnitude-frequency relationships for landslides. Geomorphology 124: 137–149.
• Crozier M.J., 1973. Techniques for the morphometric analysis of landslips. Zeitschrift für Geomorphologie 17: 78–101.
• Dathe E., Berg G., 1926. Erläuterungen zur Geologischen Karte von Preußen und benachbarten deutschen Ländern. Lieferung 145. Blatt Waldenburg i. Schl., Berlin (2. Aufl.).
• Dathe E., Zimmermann E., Berg G., 1910. Erläuterungen zur Geologischen Karte von Preußen und benachbarten Bundesstaaten. Lieferung 145. Blatt Friedland i. Schl., Berlin.
• Dewitte O., Demoulin A., 2005. Morphometry and kinematics of landslides inferred from precise DTMs in West Belgium. Natural Hazards and Earth Systems Science 5: 259–265.
• Dikau R., Brunsden D., Schrott L., Ibsen M.-L. (red.), 1995. Landslide Recognition. Wiley, Chichester.
• Don J., Jerzykiewicz T., Teisseyre A.K., Wojciechowska I., 1979. Szczegółowa Mapa Geologiczna Sudetów. Arkusz Lubawka. Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.
• Dudziak T., 1984. Szczeliny wiatrowe na Lesistej Wielkiej. Karkonosze, Materiały Krajoznawcze 1: 5–11. SKPS, Wrocław.
• Fantucci R., McCord A., 1996. Reconstruction of landslide dynamic with dendrochronological methods. Dendrochronologia 13: 1–22.
• Grabowski D., Marciniec P., Mrozek T., Nescieruk P., Rączkowski W., Wójcik A., Zimnal Z., 2008. Instrukcja opracowania Mapy osuwisk i terenów zagrożonych ruchami masowymi w skali 1 : 10 000. Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.
• Griffiths J.S., Whitworth M., 2012. Engineering geomorphology of landslides. In: J.J. Clague, D. Stead (red.), Landslides: Types, Mechanisms and Modeling. Cambridge University Press, Cambridge: 172–186.
• Grocholski A., 1971. Szczegółowa Mapa Geologiczna Sudetów. Arkusz Mieroszów. Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.
• Grocholski A., 1972. Ślady osuwisk na stokach Lesistej Wielkiej w Górach Kamiennych. Polskie Towarzystwo Miłośników Nauk o Ziemi, Koło Górnicze w Gorcach, Biuletyn Informacyjny 11: 9–14.
• Grocholski A., 1973. Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Sudetów. Arkusz Mieroszów. Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.
• Hattanji T., Moriwaki H., 2009. Morphometric analysis of relic landslides using detailed landslide distribution maps: Implications for forecasting travel distance of future landslides. Geomorphology 103: 447–454.
• Hradecký J., Pánek T., Švarc J., 2008. Geoecological imprints of mass movements on habitats – the case studies from the Czech part of the Western Carpathians (Czech Republic). Moravian Geographical Reports 16(2): 25–35.
• Hungr O., Leroueil J., Picarelli L., 2014. The Varnes classification of landslide types, an update. Landslides 11: 167–194.
• Instrukcja opracowania mapy osuwisk i terenów zagrożonych ruchami masowymi w skali 1:10 000, 2008. Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.
• Jońca E., 1987. Projektowany rezerwat przyrody nieożywionej Jeleniec w Górach Suchych w Sudetach Środkowych. Chrońmy Przyrodę Ojczystą 43(2): 61–68.
• Kacprzak A., Migoń P., 2013. Using soil properties as a tool to differentiate landslide generations and constrain their ages – Rogowiec landslide, Sudetes (SW Poland). Geophysical Research Abstracts 15, EGU2013–10132.
• Kacprzak A., Migoń P., Musielok Ł., 2013. Using soils as indicators of past slope instability in forested terrain, Kamienne Mts, SW Poland. Geomorphology 194: 65–75.
• Kacprzak A., Musielok Ł., Skiba S., 2011. Zastosowanie nowej systematyki gleb Polski w kartowaniu pokrywy glebowej wybranego fragmentu Sudetów (Góry Kamienne). W: S. Gonet, P. Hulisz, M. Markiewicz (red.), Gleba–człowiek–środowisko. Mat. Konfer. 28. Kongresu Gleboznawczego, Toruń, 5–10 września 2011 r.: 70.
• Kasprzak M., Biernacka J., Chomicz J., Michniewicz A., 2014. Morfologia i osady małych dolin denudacyjnych w masywie Garbatki (Góry Suche). Przyroda Sudetów 17: 199–212.
• Kasprzak M., Traczyk A., 2012. Uwarunkowania rozwoju osuwisk w środkowej części Gór Kamiennych (Sudety). Landform Analysis 20: 65–77.
• Kasprzak M., Traczyk A., 2014. LiDAR and 2D Electrical Resistivity Tomography as a Supplement of Geomorphological Investigations in Urban Areas: a Case Study from the City of Wrocław (SW Poland). Pure and Applied Geophysics 171, 6: 835–855.
• Kleber A., 1997. Cover-beds as soil parent materials in mid-latitude regions. Catena 30: 197–213.
• Knapik R., Jała Z., Sobczyk A., Migoń P., Aleksandrowski P., Szuszkiewicz A., Krąpiec M., Madej S., Krakowski K., 2009. Inwentaryzacja i waloryzacja geostanowisk Karkonoskiego Parku Narodowego i jego otuliny oraz wykonanie mapy geologicznej tego obszaru. Archiwum Karkonoskiego Parku Narodowego.
• Kojs P., Malik I., Wistuba M., 2012. Mechanizmy wzrostu ekscentrycznego i formowania się drewna reakcyjnego w kontekście badań dendrogeomorfologicznych – wprowadzenie do nowej hipotezy. Studia i Materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej 1(30): 147–156.
• Krąpiec M., Danek M., Gil E., Kłusek M., Rączkowski W., Zabuski L., 2008. Monitoring dendrogeomorfologiczny osuwisk w Beskidzie Niskim. Prace Komisji Paleogeografii Czwartorzędu PAU 6: 173–184.
• Krąpiec M., Margielewski W., 2000. Analiza dendrogeomorfologiczna ruchów masowych na obszarze polskich Karpat fliszowych. Geologia Kwartalnik AGH 26(2): 141–171.
• Krzemień K., Libelt P., Mączka T., 1995. Geomorphological conditions of the timberline in the Western Tatra Mountains. Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne 98: 153–170.
• Lopez Saez J., Corona C., Stoffel M., Astrade L., Berger F., Malet J.P., 2012. Dendrogeomorphic reconstruction of past landslide reactivation with seasonal precision: the Bois Noir landslide, southeast French Alps. Landslides 9: 189–203.
• Lopez Saez J., Corona C., Stoffel M., Berger F., 2014. Tree roots record precursor signals of landslide activity. Géomorphologie: Processus, Relief, Environnement 2/14: 159–174.
• Malik I., Owczarek P., 2009. Dendrochronological records of debris flow and avalanche activity in a mid-mountain forest zone (Eastern Sudetes – Central Europe). Geochronometria 34: 57–66.
• Malik I., Owczarek P., Migoń P., 2009. Rock fall as a source of sediment in the forested mid-mountain zone in the Kamienne Mts (Sudetes – SW Poland). W: R.J. Kaczka, I. Malik, P. Owczarek, H. Gärtner, I. Heinrich, G. Helle, G. Schleser (red.), TRACE. Tree Rings in Archaeology, Climatology and Ecology. Vol. 7. Proceedings of the Dendrosymposium 2008, April 27th–30th, 2008 in Zakopane, Poland, Scientfic Technical Report STR09/03 series, Helmholtz-Zentrum Potsdam: 176–180.
• Malik I., Wistuba M., 2012. Dendrochronological methods for reconstructing mass movements — An example of landslide activity analysis using tree-ring eccentricity. Geochronometria 39: 180–196.
• Malik I., Wistuba M., Migoń P., Fajer M., Chochół K., Activity of slow-moving landslides recorded in eccentric tree rings of Norway spruce trees (Picea abies Karst.) – an example from Kamienne Mts. (Sudetes Mts., Central Europe). Géomorphologie (artykuł w recenzji).
• Margielewski W., 2004. Typy przemieszczeń grawitacyjnych mas skalnych w obrębie form osuwiskowych polskich Karpat fliszowych. Przegląd Geologiczny 52: 603–614.
• Margielewski W., 2009. Problematyka osuwisk strukturalnych w Karpatach fliszowych w świetle zunifikowanych kryteriów klasyfikacji ruchów masowych – przegląd krytyczny. Przegląd Geologiczny 57: 905–917.
• Margielewski W., Święchowicz J., Starkel L., Łajczak A., Pietrzak M., 2008. Współczesna ewolucja rzeźby Karpat fliszowych. W: L. Starkel, A. Kotarba, A. Kostrzewski, K. Krzemień (red.), Współczesne przemiany rzeźby Polski. Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński, Kraków: 57–133.
• Migoń P., 2008. Współczesna ewolucja rzeźby Sudetów i ich Przedgórza. W: L. Starkel, A. Kotarba, A. Kostrzewski, K. Krzemień (red.), Współczesne przemiany rzeźby Polski. Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński, Kraków: 135–163.
• Migoń P., 2010. Nowe dane do poznania rzeźby osuwiskowej Gór Kamiennych. Przyroda Sudetów 13: 215–224.
• Migoń P., Jancewicz K., Kasprzak M., 2014a. Zasięg obszarów objętych osuwiskami w Górach Kamiennych (Sudety Środkowe) – porównanie map geologicznych i cyfrowego modelu wysokości z danych LiDAR. Przegląd Geologiczny 64: 463–471.
• Migoń P., Kacprzak A., 2014. Lateral variability of hillslope regolith and soils and implications for the interpretation of Pleistocene environments. Geomorphology 221: 69–82.
• Migoń P., Kacprzak A., Malik I., Kasprzak M., Owczarek P., Wistuba M., Pánek T., 2014b. Geomorphological, pedological and dendrochronological signatures of a relict landslide terrain, Mt Garbatka (Kamienne Mts), SW Poland. Geomorphology 219: 213–231.
• Migoń P., Kasprzak M., Traczyk A., 2013. How high-resolution DEM based on airborne LiDAR helped to reinterpret landforms – examples from the Sudetes, SW Poland. Landform Analysis 22: 89–101.
• Migoń P., Parzóch K., 2008. Spływy gruzowe w Sudetach. Przegląd Geograficzny 80: 385–401.
• Migoń P., Pánek T., Malik I., Hradecký J., Owczarek P., Šilhán K., 2010. Complex landslide terrain in the Kamienne Mountains, Middle Sudetes, SW Poland. Geomorphology 124: 200–214.
• Migoń P., Placek A., 2014. Litologiczno-strukturalne uwarunkowania rzeźby Sudetów. Przegląd Geologiczny 64: 36–43.
• Musielok Ł., Kacprzak A., 2012. Application of the WRB and USDA Soil Taxonomy in soil mapping on the example of an area transformed by mass wasting activity in Góry Kamienne (Sudetes, SW Poland). W: EUROSOIL 2012. Book of abstracts: 956.
• Nowakowski A., 1968. Wulkanity permskie Gór Suchych w niecce śródsudeckiej. Geologia Sudetica 4: 299–408.
• Pánek T., Šilhán K., Tabořík P., Hradecký J., Smolková V., Lenart J., Brázdil R., Kašičková L., Pazdur A., 2011. Catastrophic slope failure and its origins: case study of the May 2010 Girová Mountain long-runout rockslide (Czech Republic). Geomorphology 130: 352–364.
• Parzóch K., Migoń P., 2010. Zdarzenia ekstremalne w systemie stokowym – grawitacyjne ruchy masowe i erozja gleb. W: P. Migoń (red.), Wyjątkowe zdarzenia przyrodnicze na Dolnym Śląsku i ich skutki. Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 14: 205–239.
• Placek A., 2011. Rzeźba strukturalna Sudetów w świetle wyników pomiarów wytrzymałości skał i analiz numerycznego modelu wysokości. Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 16: 1–190.
• Pulinowa M.Z., 1972. Procesy osuwiskowe w środowisku sztucznym i naturalnym. Dokumentacja Geograficzna IG PAN 4: 1–112.
• Pulinowa M.Z., Mazur R., 1971. Stare osuwisko we wsi Grzmiąca w Sudetach. Wszechświat 7–8: 200–202.
• Raport dostawy, ISOK – Informatyczny System Osłony Kraju przed nadzwyczajnymi zagrożeniami, Część nr 3, Etap nr 03, 2011–09–12.
• Rączkowski W., Mrozek T., 2002. Activating of landsliding in the Polish Flysch Carpathians by the end of the 20th century. Studia Geomorphologica Carpatho-Balcanica 36: 91–111.
• Remisz J., 2012. Morfodynamika stoków usypiskowych Ostrzycy i Kalwarii k. Barda (Sudety). Materiały CEPL w Rogowie 14, 1 (30): 176–184.
• Remisz J., Bijak S., 2012. Dendrochronologiczny zapis aktywności stoków usypiskowych Suchawy i Kruczej Skały (Sudety Środkowe). Przyroda Sudetów 15: 209–218.
• Remisz J., Migoń P., Malik I., Owczarek P., 2009. Stoki usypiskowe w polskiej części Sudetów – rozmieszczenie i wiek. W: A. Kostrzewski, R. Paluszkiewicz (red.), Geneza, litologia i stratygrafia utworów czwartorzędowych. T. V. UAM, Seria Geografia 88: 447–465.
• Schaetzl R., Anderson S., 2005. Soils: Genesis and Geomorphology. Cambridge University Press, Cambridge.
• Semmel A., Terhorst B., 2010. The concept of the Pleistocene periglacial cover beds in central Europe: A review. Quaternary International 222: 120–128.
• Shroder Jr. J.F., 1980. Dendrogeomorphology: review and new techniques of tree-ring dating. Progress in Physical Geography 4: 161–188.
• Smolová I., 2002. Geomorfologická analýza reliéfu Javořích hor. W: Geomorfologický sborník 1. Sborník příspěvků z mezinárodního semináře Stav geomorfologických výzkumů v roce 2002. Masarykova univerzita, Brno: 127–131.
• Stefanini M.C., 2004. Spatio-temporal analysis of a complex landslide in the Northern Apennines (Italy) by means of dendrochronology. Geomorphology 63: 191–202.
• Stoffel M., Butler D.R., Corona C., 2013. Mass movements and tree rings: A guide to dendrogeomorphic field sampling and dating. Geomorphology 200: 106–120.
• Synowiec G., 2003a. Formy osuwiskowe w Górach Kamiennych. Przegląd Geologiczny 51: 59–65.
• Synowiec G., 2003b. Structural landslides in the Kamienne Gory Mts., Sudetes, SW Poland. W: J. Rybař, J. Stemberk, G. Wagner (red.), Landslides. Swets & Zeitlinger, Lisse: 311–314.
• Synowiec G., 2005. Formy i procesy osuwiskowe w Górach Kamiennych. Niepublikowana rozprawa doktorska. Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego, Uniwersytet Wrocławski.
• Synowiec G., Migoń P., 2002. Rzeźba strukturalna Sudetów Środkowych. Przewodnik sesji terenowej B1, zorganizowanej w ramach VI Zjazdu Geomorfologów Polskich, Jelenia Góra Cieplice, 11–14 IX 2002. W: Przyroda Sudetów Zachodnich. Zeszyt Specjalny: 57–76.
• Synowiec G., Traczyk A., 2004. Z morfologii Gór Kruczych w Sudetach Środkowych. Przyroda Sudetów 7: 191–204.
• Szczepankiewicz S., 1954. Morfologia Sudetów Wałbrzyskich. Prace Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego B65: 1–152.
• Terhorst B., 2007. Periglacial cover beds and soils in landslide areas of SW-Germany. Catena 71: 467–476.
• Terhorst B., Damm B., Peticzka R., Köttritsch E., 2009. Reconstruction of Quaternary landscape formation as a tool to understand present geomorphological processes in the eastern Prealps (Austria). Quaternary International 209: 66–78.
• Thywissen K., 2006. Components of Risk. A Comparative Glossary. SOURCE, Publication Series of UNU-EHS 2: 1–48.
• Timell T.E., 1986. Compression Wood in Gymnosperms. Springer, Verlag, New York.
• Varnes D.J., 1978. Slope movement types and proceess. W: R.L. Schuster, R.J. Krizek (red.), Landslides: Analysis and Control. National Academy of Sciences, Washington DC: 11–33.
• Vítek J., 1999. Geomorfologie Vraních hor. Práce a studie (Pardubice) 7: 3–20.
• Walczak W., 1972. Sudety i Przedgórze Sudeckie. W: M. Klimaszewski (red.), Geomorfologia Polski. T. 1. PWN, Warszawa: 167–231.
• Wistuba M., Malik I., Gärtner H., Kojs P., Owczarek P., 2013. Application of eccentric growth of trees as a tool for landslide analyses: The example of Picea abies Karst. in the Carpathian and Sudeten Mountains (Central Europe). Catena 111: 41–55.
• Wistuba M., Malik I., Polowy M., Michałowicz P., w druku. Zastosowanie dekoncentryczności przyrostów rocznych w badaniach stoku o wysokim zagrożeniu osuwiskowym (Milówka, Beskid Żywiecki). Studia i Materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej.
• Wójcik J., 2011. Przemiany wybranych komponentów środowiska przyrodniczego rejonu wałbrzyskiego w latach 1975–2000, w warunkach antropopresji, ze szczególnym uwzględnieniem wpływu przemysłu. Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław.
• Żurawek R., 1999. Zmiany erozyjne w dolinach rzek Sudetów Kłodzkich wywołane powodziami w lipcu 1997 r. oraz w lipcu 1998 r. Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich 45: 43–61.