Terasy Wetliny w Bieszczadach (Karpaty Wschodnie) : próba porównania ich hipsometrii, budowy i wieku z doliną górnego Sanu

• Autorzy: Kukulak J.

Identyfikatory

DOI

http://dx.doi.org/10.12657/landfana.028.003

Warianty tytułu

EN

Terraces of the Wetlina River in the Bieszczady Mountains, Eastern Carpathians : an attempt at comparison of their hypsometry, structure and age with the valley of the Upper San River

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

W górskiej dolinie rzeki Wetlina (Bieszczady Wysokie) znajduje się schodowy system sześciu teras rzecznych (T1–T6). Wszystkie terasy mają wysokie cokoły skalne i żwirowe pokrywy akumulacyjne. Przetrwały w tej dolinie także residua żwirów staroglacjalnych. Dowiązanie wieku teras do reperu datowanych szczątków drewna i torfu na jednej z teras Wetliny (Ralska-Jasiewiczowa 1969, 1980) pozwala na wydzielenie w badanej dolinie 2–3 teras niskich (dennych) holoceńskich i 3 teras wysokich (zboczowych) plejstoceńskich. Z hipsometrycznej korelacji teras Wetliny z terasami pobliskiego Sanu wynika, że w dolinie Wetliny terasy są znacznie wyższe i mają bardziej zaburzone profile podłużne. Lokalne zmiany wysokości teras Wetliny i miąższości ich pokryw akumulacyjnych nie wykazują korelacji ze wskaźnikiem krętości koryta rzeki. Są one uwarunkowane względnie dużą podatnością skał strefy przeddukielskiej i ich silną fragmentaryzacją tektoniczną na erozyjne pogłębianie koryta rzeki.

EN

A stair-case system of six river terraces (T1–T6) with accumulation covers and bedrock toe occurs in the valley of the Wetlina River. Residual deposits of earlier glaciations are also present in this valley. Correlation of the age of the terraces with the dated organic material (wood and peat) on one of the terraces (Ralska-Jasiewiczowa 1969, 1980) allows delimitation of the levels of Pleistocene terraces: 2–3 within the valley floor (low terraces) and 3 within the slopes (high terraces). Hypsometric correlation of the terraces of the Wetlina and the nearby San River indicates that the terraces of the Wetlina are considerably higher and their longitudinal profiles are more distorted. Local variability in the elevation of the Wetlina terraces and in the thickness of their alluvial covers is not correlated with channel sinuosity and may have resulted from the complex tectonic structure and relatively low resistance of the bedrock of the Fore-Dukla Zone to the erosion of the river bed.

Słowa kluczowe

PL

terasy rzeczne; pokrywy żwirowe; Bieszczady; Karpaty Wschodnie

EN

river terraces; gravelly covers; Bieszczady Mountains; Outer Carpathians

• Wydawca: Stowarzyszenie Geomorfologów Polskich
• Czasopismo: Landform Analysis
• Rocznik: 2015
• Tom: Vol. 28
• Strony: 29--44
• Opis fizyczny: Bibliogr. 55 poz., rys.

Twórcy

autor

Kukulak J.

• Instytut Geografii, Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie

Bibliografia

• Baumgart-Kotarba M., 1978. Zróznicowanie ruchów tektonicznych w świetle analizy czwartorzędowych teras doliny Białki tatrzańskiej. Studia Geomorphologica Carpatho-Balcanica 12: 93–110.
• Baumgart-Kotarba, M., 1983. Kształtowanie koryt i teras rzecznych w warunkach zróżnicowanych ruchów tektonicznych (na przykładzie wschodniego Podhala). Prace Geograficzne IGiPZ PAN 145: 1–133.
• Baumgart-Kotarba M., 1991–1992. The geomorphological evolution of the intramontane Orawa Basin associated with neotectonic movements (Polish Carpathians). Studia Geomorphologica Carpatho-Balcanica 25/26: 3–28.
• Bogaart P.W., van Balen R.T., 2000. Numerical modeling of the response of alluvial rivers to Quaternary climate change. Global and Planetary Change 27: 147–163.
• Dziewański J., Starkel L., 1961. Geneza i wiek terasy wysokiej w dolinie Sanu. Rocznika Polskiego Towarzystwa Geologicznego 31(2–4): 461–467.
• Dziewański J., Starkel L., 1962. Dolina Sanu między Soliną a Zwierzyniem w czwartorzędzie. Prace Geograficzne IG PAN 36: 1–86.
• Gerlach T., Starkel L., Szczepanek K., 1997. Sites with organic interglacial deposits in the upper San river basin, Polish Eastern Carpathians. Studia Geomorphologica Carpatho-Balcanica 31: 31–42.
• Gębica P., Budek A., Starkel L., Jacyszyn A., Krąpiec M., 2008. Nowe wyniki badań nad stratygrafią aluwiów i holoceńską ewolucją doliny Strwiąża (Zachodnia Ukraina). Prace Komisji Paleogeograficznej Czwartorzędu PAU, 6: 93–103.
• Górka A., Kuśmierek J., 1973. Tektonika południowych stoków Połoniny Wetlińskiej na tle topograficznych pomiarów i obserwacji geomorfologicznych. Kwartalnik AGH Geologia 17: 147–156.
• Haczewski G., Bąk K., Kukulak J., 1998. Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000. Arkusz Dźwiniacz Górny (1069). Archiwum Państwowego Instytutu Geologicznego, Warszawa – Kraków.
• Haczewski G., Bąk K., Kukulak J., Mastella L., Rubinkiewicz J., 2001. Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000. Arkusz Ustrzyki Górne (1068). Archiwum Państwowego Instytutu Geologicznego, Warszawa – Kraków.
• Haczewski G., Kukulak J., Bąk K. 2007. Budowa geologiczna i rzeźba Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Prace Monograficzne 468. Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków: 1–154.
• Hancock G.S., Anderson R.S., 2002. Numerical modeling of the fluvial strath-terrace formation in response to oscillating climate. Geological Society of America Bulletin 114(9): 1131–1142.
• Henkiel A., 1962. Terasy doliny górnego Strwiąża. Annales UMCS, Sec. B, 17(4): 117–146.
• Henkiel A., 1972. Plejstoceńskie spłaszczenia denudacyjne w Karpatach. Annales UMCS, Sec. B, 27: 47–66.
• Kaszowski L., Ralska-Jasiewiczowa M., 1972. The Site I–4. Smerek. Excursion Guide-Book Symposium INQUA Commission on Studies of the Holocene, Poland. P. I: 27–30.
• Klimaszewski M., 1948. Polskie Karpaty Zachodnie w okresie dyluwialnym. Acta Geographica Univerditatis Vratislaviensis, ser. B 7, 1–233.
• Klimaszewski M., 1967. Polskie Karpaty Zachodnie w okresie czwartorzędowym. W: R.Galon, J.Dylik (red.), Czwartorzęd Polski. PWN, Warszawa: 431–497.
• Klimaszewski M., 1978. Rzeźba fluwialna. W: Geomorfologia. PWN, Warszawa: 322–406.
• Kukulak J., 2004. Zapis skutków osadnictwa i gospodarki rolnej w osadach rzeki górskiej (na przykładzie aluwiów dorzecza górnego Sanu w Bieszczadach Wysokich). Prace Monograficzne381. Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków: 1–125.
• Kuśmierek J., 2005. Morfotektonika przełomów Solinki i Wetlinki w świetle badań terenowych i interpretacji zdjęć lotniczych (Bieszczady wysokie). Geologia, 31(2): 225–244.
• Kuśmierek J., Magiera J., 1993. Neotektoniczna interpretacja podłużnych profili teras środkowych części dolin Wisłoka i Jasiołki. Folia Quaternaria 64: 137–150.
• Lindner L., Nitychoruk J., Butrym J., 1993. Liczba i wiek zlodowaceń tatrzańskich w świetle datowań termoluminescencyjnych osadów wodnolodowcowych w dorzeczu Białego Dunajca. Przegląd Geologiczny 41(1), 10–21.
• Magiera J., 1991. Uwagi o wykształceniu, wieku i liczbie teras w dolinie Wisłoki w Obniżeniu Krośnieńskim. Sprawozdania z Posiedzeń Komisji Nauk PAN, Oddz. Kraków: 33(1): 385–387.
• Malarz R., 2001. Tempo abrazji żwirów w rzekach karpackich, Sympozjum: Pokrywy stokowe jako zapis zmian klimatycznych w późnym vistulianie i holocenie, Sosnowiec 5–7.04.2001: 39–42.
• Malarz R., 2007. Dynamika procesów rzeźbotwórczych we Wschodnich Karpatach fliszowych (na przykładzie dorzecza Wetlinki w Bieszczadach). Konferencja Naukowa: Potencjał ekonomiczny regionów na pograniczu polsko-ukraińskim, Jarosław 11–12.10.2007: 103–112.
• Olszak J., 2011. Evolution of fluvial terraces in response to climate change and tectonic uplift during the Pleistocene: evidence from Kamienica and Ochotnica River valleys (Polish Outer Carpathians). Geomorphology 129: 71–78.
• Pękala K., 1966. Wpływ lokalnych podstaw erozyjnych na kształtowanie systemu teras (na przykładzie Wołosatego). Annales UMCS, sec. B, 21: 185–219.
• Pękala K., 1973. Budowa i rozwój średniej terasy Sanu w Babicach. Annales UMCS, sec. B, 28(4): 71–91.
• Pękala K., 1997. Rzeźba Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Roczniki Bieszczadzkie, Ustrzyki Dolne, 6: 19–38.
• Pękala K., Ralska-Jasiewiczowa M., Starkel L., 1972. The Western Bieszczady Mts. Excursion Guide-Book. Symposium INQUA Commission on Studies of the Holocene. Poland. P. I: 13–23.
• Ralska-Jasiewiczowa M., 1969. Ślady kultury człowieka w diagramach pyłkowych z Bieszczadów Zachodnich. Acta Archaeologica Carpathica 11(1): 105–109.
• Ralska-Jasiewiczowa M., 1980. Late Glacial and Holocene vegetation of the Bieszczady Mts (Polish Eastern Carpathians). Acta Paleobotanica 20: 202 pp.
• Sobiecki K., 2000. Wykształcenie holoceńskich poziomów terasowych w dorzeczu górnej Wisłoki. Prace Geograficzne IG UJ 105: 299–318.
• Starkel L., 1965. Rozwój rzeźby polskiej części Karpat Wschodnich. Prace Geograficzne IG PAN 50: 1–157.
• Starkel L., 1966. Evolution of the relief of the Polish East Carpathians in the Quaternary with the upper San basin as example). Geomorphological problems of the Carpathians. Geographia Polonica 10: 89–114.
• Starkel L., 1994. Reflection of the glacial-interglacjal cycle in the evolution of the Vistula river basin, Poland. Terra Nova 6: 1–9.
• Starkel L., 1995. Evolution of the Carpathian valleys and the Forecarpathian basins in the Vistulian and Holocene. Studia Geomorphologica Carpatho-Balcanica 29: 5–40.
• Starkel L., 1997. The evolution of fluvial systems in the Upper Vistulian and Holocene in the territory of Poland. Landform Analysis 1: 7–18.
• Starkel L., 2003. Climatically controlled terrases in uplifting mountains areas. Quaternary Science Reviews 22: 2189–2198.
• Starkel L., 2014. O niektórych prawidłowościach rozwoju rzeźby gór i ich przedpoli. IGiPZ PAN. Wydawnictwo Akademickie Sedno: 1–318.
• Starkel L., Gębica P., Kalicki T., Ludwikowska M., Niedziałkowska E., 1999. Chronostratygrafia aluwiów i form fluwialnych w południowej Polsce (w:) A.Pazdur, A.Bluszcz, W.Stankowski, L.Starkel (red.). Geochronologia górnego czwartorzędu Polski: 133–155.
• Starkel L., Gębica, P., Superson, J., 2007. Last Glacial–Interglacial cycle in the evolution of river valleys in southern and central Poland. Quaternary Science Reviews 26, 2924–2936
• Stupnicka E., Szumański T., 1957. Dwudzielność młodoplejstoceńskich poziomów żwirowych w Karpatach. Acta Geologica Polonica 7(4): 439–446.
• Ślączka A., 1971. Geologia jednostki dukielskiej. Prace Instytutu Geologicznego 63: 1–97.
• Ślączka A., Żytko K., 1978. Szczegółowa Mapa geologiczna Polski – ark. Łupków. Instytut Geologiczny, Warszawa.
• Tokarski A., 1975. Geologia i geomorfologia okolic Ustrzyk Górnych (polskie Karpaty Wschodnie). Studia Geologica Polonica 48: 1–90.
• Vandenberghe J., 2002. The relation between climate and river processes, landforms and deposits during the Quaternary. Quaternary International 91: 17–23.
• Wójcik A., 1988. Systemy teras rzecznych dorzecza Koszarawy w Beskidzie Żywieckim i ich związek z ruchami tektonicznymi. Studia Geomorph. Carp.-Balc. 22. Kraków:21–43
• Wójcik A., 1997. Lateglacial deposits in the Ropa valley floor in Wysowa, Beskid Niski Mts, Carpathians. Studia Geomorphologica Carpatho-Balcanica 31: 101–109.
• Wójcik A., 2003. Czwartorzęd zachodniej części Dołów Jasielsko-Sanockich (polskie Karpaty Zewnętrzne). Prace Państwowego Instytutu Geologicznego 178: 1–148.
• Ziętara T., 1972. Rzeźba beskidzkiej części dorzecza Soły. Czasopismo Geograficzne 43(2): 151–169.
• Zuchiewicz W., 1984. The Late Neogene-Quaternary tectonic mobility of the Polish West Carpathians. A case study of the Dunajec drainage basin. Roczniki Polskiego Towarzystwa Geologicznego 54: 133–189.
• Zuchiewicz W., 1987. Evolution of the Beskid Niski Mts. and morphotectonics of the Polish Carpathians. Zeszyty Naukowe AGH, Geologia 13(3–4): 3–167.
• Zuchiewicz W., 1992. Pozycja stratygraficzna tarasów Dunajca w Karpatach Zachodnich. Przegląd Geologiczny 40(7): 436–445