The issue of limitatio in early Silesian urban planning

• Autorzy: Mruczek Roland , Kastek Tomasz

Identyfikatory

DOI

10.37190/arc240105

Warianty tytułu

PL

Zagadnienie limitatio we wczesnej urbanistyce śląskiej

• Języki publikacji: EN

Abstrakty

EN

The economic and legal changes taking place in Silesia during the times of melioratio terrae undoubtedly brought a revolution in the cultural landscape. The concept of a border in the non-urbanized space of the early Middle Ages had a completely different dimension than its foundation counterpart. The rapidly progressing colonization campaign and the development of large monastic land ownership resulted in a significant density of the settlement network, as well as a change in the ownership structure of the land itself, which was increasingly equipped with immunity. The borders – previously of a blurry, strip-like nature – increasingly took on a linear, precisely defined course. The culmination of this process was the marking of the boundaries of the chartered city (fossata), soon consolidated by city fortifications. Our study is an attempt to outline the issues of more recent research on the matter of the boundaries of a medieval city, which are the result of the progressive stratification of the settlement space in Silesia. The presented case study was intended to draw attention to new, surprising discoveries showing the evolutionary transition from the strip-like, highly conventional nature of early medieval borders to linear delimitations typical of the late and declining Middle Ages. The presented sketch is based on the results of more recent archaeological and architectural research conducted in Silesian cities, as well as analyzes of historical and iconographic sources. It is the first part of a series devoted to the stratification of urban space in the Middle Ages. The fortifications of individual elements of the early medieval Wrocław agglomeration, which had different owners, are still an open research problem, although their existence cannot be questioned today. In turn, marking the boundaries of the chartered city in the form of a rampart and moat had primarily legal and administrative significance and, in this sense, separated the area endowed with immunity from the space covered by princely law and its burdens. In the case of Wrocław, however, the flood protection and later defensive nature of the newly built structures were at least as important.

PL

Przemiany ekonomiczno-prawne zachodzące na Śląsku w czasachmelioratio terrae przyniosły niewątpliwie rewolucję w krajobrazie kulturowym. Pojęcie granicy w niezurbanizowanej przestrzeni wczesnego średniowiecza miało zupełnie inny wymiar niż jego lokacyjny odpowiednik. Szybko postępująca akcja kolonizacyjna i rozwój wielkiej klasztornej własności ziemskiej spowodowały znaczne zagęszczenie sieci osadniczej, a także zmianę struktury własnościowej samej ziemi, coraz częściej wyposażonej w immunitet. Granice – dotąd o niewyraźnym, pasowym charakterze – coraz częściej przybierały liniowy, ściśle określony przebieg. Punktem kulminacyjnym tego procesu było wytyczenie granic miasta lokacyjnego (fossata), wkrótce utrwalonych przez obwarowania miejskie. Praca stanowi próbę zarysowania problematyki nowszych badań nad zagadnieniem granic miasta średniowiecznego, będących wynikiem postępującej stratyfikacji przestrzeni osadniczej na Śląsku. Zaprezentowane studium przypadku miało za zadanie zwrócenie uwagi na nowe, zaskakujące odkrycia, ukazujące ewolucyjne przejście od pasowego, mocno umownego charakteru wczesnośredniowiecznych granic, do delimitacji liniowych, typowych dla późnego i schyłkowego średniowiecza. Zaprezentowany szkic opiera się na wynikach nowszych badań archeologiczno-architektonicznych prowadzonych w miastach śląskich, analizach źródeł historycznych oraz ikonograficznych. Stanowi pierwszą część cyklu poświęconego stratyfikacji przestrzeni miejskiej w średniowieczu. W dalszym ciągu otwartym problemem badawczym pozostają umocnienia poszczególnych członów wczesnośredniowiecznej aglomeracji wrocławskiej, mających różnych właścicieli, choć dziś już nie można zakwestionować ich istnienia. Z kolei wyznaczenie granic miasta lokacyjnego w postaci wału i fosy miało znaczenie przede wszystkim administracyjno-prawne i w tym sensie oddzielało teren obdarzony immunitetem od przestrzeni objętej prawem książęcym i jego ciężarami. W wypadku Wrocławia co najmniej tak samo ważny był jednak charakter przeciwpowodziowy, a później obronny nowo powstałych struktur.

Słowa kluczowe

EN

Silesia; Wrocław; Middle Ages; archaeology; architecture; town planning; town boundary

PL

Śląsk; Wrocław; średniowiecze; archeologia; architektura; urbanistyka; granica miasta

• Wydawca: Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej
• Czasopismo: Architectus
• Rocznik: 2024
• Tom: Nr 1 (77)
• Strony: 39--48
• Opis fizyczny: Bibliogr. 50 poz., il.

Twórcy

autor

Mruczek Roland

• Faculty of Architecture, Wrocław University of Science and Technology, Poland

• https://orcid.org/0000-0003-1866-3147

autor

Kastek Tomasz

• Faculty of Architecture, Wrocław University of Science and Technology, Poland

• https://orcid.org/0000-0002-0222-6199

Bibliografia

• [1] Rykwert J., Idea miasta. Antropologia formy miasta w Rzymie, w Italii i w świecie starożytnym, Międzynarodowe Centrum Kultury, Kraków 2016.
• [2] Korta W., Rozwój wielkiej własności feudalnej na Śląsku do połowy XIII wieku, Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, Wrocław–Warszawa–Kraków 1964.
• [3] Kiersnowska T., Słupy rycerskie w Polsce średniowiecznej, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 1972, R. 20, nr 3, 437–450.
• [4] Cetwiński M., Rycerstwo śląskie do końca XIII w., t. 1: Pochodzenie, gospodarka, polityka, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo PAN, Wrocław 1980.
• [5] Maleczyński K., Skowrońska A., (ed.), Codex diplomaticus nec non epistolaris Silesiae. Kodeks dyplomatyczny Śląska, t. 2, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław 1959.
• [6] Mierzwiński A., Ślężańska układanka, Wydawnictwo Chronicon, Wrocław 2007.
• [7] Lasota C., Pawłowski A., Opactwo św. Wincentego na Ołbinie we Wrocławiu w świetle dotychczasowych badań archeologicznych, „Prace Naukowe Instytutu Historii Architektury, Sztuki i Techniki Politechniki Wrocławskiej” 1980, nr 13, 37–59.
• [8] Piekalski J., Wrocław średniowieczny. Studium kompleksu osadniczego na Ołbinie w wiekach VII–XIII, Wydawnictwo Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 1991.
• [9] Mruczek R., Kurzy Targ we Wrocławiu. Uwagi o pierwotnym planie miasta, [in:] J. Piekalski, K. Wachowski (eds.), Centrum średniowiecznego miasta. Wrocław a Europa Srodkowa, „Wratislavia Antiqua” 2000, t. 2, 259–278. References
• [10] M. Młynarska-Kaletynowa (ed.), Atlas historyczny miast polskich, t. 4: Śląsk, z. 13: Wrocław, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2017.
• [11] K. Maleczyński (ed.), Codex diplomaticus nec non epistolaris Silesiae. Kodeks dyplomatyczny Śląska, t. 1, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo PAN, Wrocław 1951.
• [12] Kaźmierczyk J., Wrocław lewobrzeżny we wczesnym średniowieczu, t. 2, Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kraków 1970.
• [13] W. Irgang (ed.), Schlesisches Urkundenbuch, t. 3: (1251–1266), Böhlau, Köln–Wien 1984.
• [14] Korn G. (ed.), Breslauer Urkundenbuch, Wilhelm Gottlieb Korn, Breslau 1870.
• [15] Grünhagen C. (ed.), Codex Diplomaticus Silesiae, t. 7: Regesten zur schlesischen Geschichte, cz. 2: Bis zum Jahre 1280, Vereine für Geschichte und Alterthum Schlesiens, Josef Max & Comp., Breslau 1875.
• [16] Irgang W. (ed.), Schlesisches Urkundenbuch, t. 2: (1231–1250), Böhlau, Wien–Köln–Graz 1977.
• [17] C. Grünhagen (ed.), Codex Diplomaticus Silesiae, t. 7: Regesten zur schlesischen Geschichte, cz. 1: Bis zum Jahre 1250, Vereine für Geschichte und Alterthum Schlesiens, Josef Max & Comp., Breslau 1868.
• [18] Młynarska-Kaletynowa M., Kościół św. Marii Egipcjanki we Wrocławiu, [in:] J. Rozpędowski (ed.), Architektura Wrocławia, t. 3, Świątynia, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 1997, 23–30.
• [19] K. Maleczyński (ed.), Codex diplomaticus nec non epistolaris Silesiae. Kodeks dyplomatyczny Śląska, t. 3, Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo PAN, Wrocław 1964.
• [20] Appelt H. (ed.), Schlesisches Urkundenbuch, t. 1: (971–1230), Böhlau, Wien–Köln–Graz 1963–1967.
• [21] Kozaczewski T., Początki i rozwój Wrocławia do roku 1263, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 1959, t. 4, z. 3–4, 172–185.
• [22] Rozpędowski J., Wrocław pierwszej lokacji, [in:] J. Rozpędowski (ed.), Architektura Wrocławia, t. 2: Urbanistyka do roku 1945, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 1995, 41–52.
• [23] Limisiewicz A., Mruczek R., Fara św. Marii Magdaleny na tle przemian przestrzennych wczesnego Wrocławia, [in:] B. Czechowicz (ed.), Śródmiejska Katedra: kościół św. Marii Magdaleny w dziejach i kulturze Wrocławia, Oficyna Wydawnicza ATUT – Wrocławskie Wydawnictwo Oświatowe, Wrocław 2010, 55–136.
• [24] Młynarska-Kaletynowa M., Wrocław w XII–XIII wieku. Przemiany społeczne i osadnicze, „Prace Komisji Archeologicznej PAN – Oddział Wrocław” 1986, nr 4.
• [25] Goerlitz Th., Eine Magdeburger Rechtsmitteilung für Breslau vor 1241? Gleichzeitig eine Untersuchung zum Magdeburg-Goldberger Rechte, „Beiträge zur Geschichte der Stadt Breslau” 1935, t. 1, 92–105
• [26] Markgraf H., Die Strassen Breslaus nach ihrer Geschichte und ihren Namen, Verlag von G. Morgenstern, Breslau 1896.
• [27] Małachowicz E., Stare Miasto we Wrocławiu, Ossolineum, Warszawa–Wrocław 1985.
• [28] Kastek T., Obwarowania Wrocławia pierwszej lokacji? Badania na placu Teatralnym, ulicy Świdnickiej i Heleny Modrzejewskiej, [in:] J. Kościuk (ed.), Non solum villae. Księga jubileuszowa ofiarowana profesorowi Stanisławowi Medekszy, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 2010, 361–378.
• [29] Konczewski P., Mruczek R., Piekalski J., The fortifications of medieval and post-medieval Wrocław/Breslau, [in:] M. Gläser, C. Kimminus-Schneider, M. Schneider, D. Zwick (eds.), Lübecker Kolloquium zur Stadtarchäeologie im Hanseraum VII: die Befestigungen, Schmidt-Römchild, Lübeck 2010, 597–614.
• [30] Mruczek R., Stefanowicz M., Południowy pas obwarowań i fortyfikacji Wrocławia w rejonie obecnego pl. Wolności na tle przemian przestrzennych i prawnych miasta średniowiecznego i nowożytnego, [in:] J. Kościuk (ed.), Non solum villae: księga jubileuszowa ofiarowana profesorowi Stanisławowi Medekszy, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 2010, 401–454.
• [31] Kastek T., Mruczek R., Średniowieczne obwarowania i fortyfikacje Wrocławia w świetle odkryć w rejonie Narodowego Forum Muzyki, [in:] T. Głowiński, H. Okólska (eds.), Centrum staromiejskie we Wrocławiu, Muzeum Miejskie Wrocławia, Wydawnictwo GAJT, Wrocław 2016, 10–36.
• [32] Słoń M., Początki osady walońskiej i kościoła św. Maurycego we Wrocławiu, [in:] R. Żerelik (ed.), Dzieje parafii św. Maurycego na Przedmieściu Oławskim we Wrocławiu. Od początków osady walońskiej – poprzez czas Festung Breslau – do współczesności, Wydawnictwo GAJT, Wrocław 2007, 11–20.
• [33] Badura J., Kastek T., Mruczek R., Stefanowicz M., Z nowszych badań obwarowań i fortyfikacji Wrocławia. Cz. 1. Pas południowy w rejonie obecnego Placu Wolności, „Śląskie Sprawozdania Archeologiczne” 2010, t. 52, 365–425.
• [34] Bukowski M., Arsenał Wrocławski przy Bramie Mikołajskiej, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1979.
• [35] Paritius Ch. F., Collectanea zur Geschichte der Befestigung von Breslau, „Schlesische Provinzialblätter” 1807, t. 45, 437–438.
• [36] Kozaczewski T., Głogów średniowieczny do końca XIII w. Osadnictwo i architektura, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Głogowie, Głogów 2006.
• [37] Zeiller M., Merian M., Topographia Bohemiæ, Moraviæ et Silesiæ: das ist, Beschreibung vnd eigentliche abbildung der vornehmsten vnd bekandtisten stätte, vnd plätze, in dem königreich Boheim vnd einverleibten landern, Mähren, vnd Schlesien, Frankfurter Kunstverein, Frankfurt 1925.
• [38] Pezold D., Geometrischer Grundriß, Delineation und Prospect der Stadt und Festung Namslau, Handzeichnung, 1718, http://www.deut-schefotothek.de/documents/obj/70400120 [accessed: 12.04.2022].
• [39] Wodejko E., Badania archeologiczno-architektoniczne na Starym Mieście w Namysłowie, „Opolski Informator Konserwatorski” 2012, 155–170.
• [40] Leciejewicz L., Rębkowski M., Kołobrzeg, Średniowieczne miasto nad Bałtykiem, Le Petit Cafe, Kołobrzeg 2000.
• [41] Rębkowski, M., Fortifications of medieval Kołobrzeg, [in:] M. Gläser, C. Kimminus-Schneider, M. Schneider, D. Zwick (ed.), Lübecker Kolloquium zur Stadtarchäeologie im Hanseraum VII: die Befestigungen, Lübeck 2010, 615–627.
• [42] Bimler K., Die schlesischen massiven Wehrbauten, t. 4: Fürstentum – Liegnitz – Kreise Liegnitz – Goldberg – Lüben, Kommission Heydebrand-Verlag, Breslau 1943.
• [43] Kozak S., Steinborn B., Złotoryja – Chojnów – Świerzawa, Ossolineum, Wrocław 1971.
• [44] Sondel, J. Słownik łacińsko-polski dla prawników i historyków, Universitas, Kraków 2006.
• [45] Wiszewski P., Wstęp, [in:] J. Nowosielska-Sobel, J. Tyszkiewicz, P. Wiszewski (eds.), Między panem, opatem i… autostradą. Dzieje gminy Kostomłoty, Wrocław 2019, 15–18.
• [46] K. Wutke (ed.), Codex Diplomaticus Silesiae, t. 29: Regesten zur schlesischen Geschichte, 1334–1337, Breslau 1923.
• [47] Solicki S., “Historia ducis Henrici” – odnalezione źródło legendy tatarskiej z baumgartenowskiej edycji „Żywota św. Jadwigi”, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka” 1992, t. 4, nr 3–4, 454–455.
• [48] Werner F.B., Topographia Seu Compendium Silesiae. Pars II [...], t. 4, 1750-1800. https://www.bibliotekacyfrowa.pl/dlibra/publication/8296/edition/16339/content?format_id=10, [accessed: 10.05.2022].
• [49] Rozpędowski J., Breslau zur Zeit der ersten Lokation, [in:] E. Mühle (ed.), Rechtsstadtgründungen im mittelalterlichen Polen, Städteforschungen, Münster 2011.
• [50] Mika N., Walka o spadek po Babenbergach 1246–1278, Wydawnictwo WAW, Racibórz 2008.