Ceramika z zamku we Wleniu w świetle badań archeometrycznych

• Autorzy: Michniewicz Jacek

Warianty tytułu

EN

Archaeometry of the pottery from the Wleń castle (SW Poland)

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Artykuł przedstawia wyniki badań geochemicznych INAA, ICP oraz wyniki badań petrograficznych ceramiki pochodzącej ze stratygraficznie dobrze udokumentowanego archeologicznego „wykopu VI” na Zamku we Wleniu. Badania miały na celu określenie cech służących korelacji stratygraficznej z ceramiką innych odsłonięć na zamku oraz ustalenie miejsc jej produkcji. Badania poprzedzono szeregiem badań eksperymentalnych, które wykazały zasadność komplementarnego wykorzystania metod optycznych wraz z metodami geochemicznymi. Stwierdzono szczególną przydatność analiz pierwiastków śladowych, których zawartość pozostaje diagnostyczną, pomimo zawartych w surowcu polimineralnych domieszek schudzających. Zastosowanie matematycznej analizy skupień oraz metody składowych głównych umożliwia przeprowadzenie korelacji geochemicznej jedno- wiekowych i jednorodnych litologicznie skał ilastych w skali lokalnej. W przebadanych osadach ilastych Gór Kaczawskich rozkład koncentracji pierwiastków ziem rzadkich ma podobny przebieg i może być charakterystyczny dla tego obszaru, niezależnie od wieku ich depozycji. Połączenie wyników analiz chemicznych z wynikami analiz mikroskopowych umożliwiło zdefiniowanie co najmniej 4 grup ceramiki w obrębie badanego zbioru: grupę naczyń najmłodszych warstwy 3 wykopu VI, wykonaną z gliny chudej, wykazującej między innymi wysoką zawartość ołowiu; 2. grupę naczyń warstwy 13, wykonaną z surowca chudego, zawierającego dużą ilość kwarcowej frakcji pelitycznej i zwiększoną ilość ziaren bazaltu; 3. grupę naczyń warstw: 5-7-10, wykonaną z surowca tłustego; 4. grupę naczyń warstw: 5-7-10, wykonaną z surowca chudego. Każdą z wymienionych grup cechuje nieco inna dystrybucja pierwiastków śladowych, w tym pierwiastków ziem rzadkich, nawiązująca zarówno do poziomej stratygrafii wykopu VI, jak też do wyróżnionych petrograficznie odmian zastosowanego surowca. Badania wykazały, iż surowiec ilasty użyty do produkcji naczyń odkopanych na zamku we Wleniu pochodzi ze złóż miejscowych (prawdopodobnie okolic Bolesławca), związanych ze wspólnym obszarem alimentacji osadu na przedpolu Sudetów. Szkliwa koloru pomarańczowego, stosowane jako polewy naczyń warstwy 3 mają charakter ołowiowo-krzemionkowy.

EN

The Medieval and Renaissance pottery from Wleń castle (SW Poland) has been characterized by instrumental neutron activation and coupled plasma emission analyses. All pieces come from the archaeological „outcrop No VI” of detailed established stratigraphy. The investigations were preceded by a series of experiments. It was proved that the best results could be obtained where geochemical analyses are coupled with petrographical methods. The particular suitability of trace element analysis was confirmed. Concentration of trace elements remains diagnostic in spite of temper admixture. Application of principal components analysis, dendrite and cluster analysis enabled to obtain geochemical correlation among similar in age and lithology clays in the local area. In spite of some differences the REE distribution of clays from the Kaczawa Mountains and from its foreland is similar and could be diagnostic and age independent. The coupled application of chemical analyses with petrographic examinations allow to distinct four raw groups: 1) the youngest pottery from the 3 td layer of the outcrop No 6 made of very silty mild clay with particular high Pb content, 2) pottery from the 13 layer made of mild clay with increased basalt grain content. 3) pots from the 5, 7, 10 layers made of mild clay 4) pots from the 5, 7, 10 layers made of adobe clay. Clay raw material used for the pottery comes from the local resources situated at Bolesławiec area. Orange glazes on the pottery pieces from the third layer have lead-siliceous composition.

Słowa kluczowe

PL

archeometria; petrografia; geochemia; ceramika; INAA; surowce ilaste; Sudety

EN

archaeometry; petrography; geochemistry; ceramics; clay raw materials; Sudeten Mountains

• Wydawca: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza. Instytut Geologii
• Czasopismo: Geologos
• Rocznik: 1998
• Tom: Vol. 3
• Strony: 5--53
• Opis fizyczny: Bibliogr. 74 poz.

Twórcy

autor

Michniewicz Jacek

• Instytut Geologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza ul. Maków Polnych 16, 61-686 Poznań

Bibliografia

• BAZIELICH M., 1982: Wyniki analiz technologicznych ceramiki kultury Gava i kultury łużyckiej ze stanowisk w Małopolsce i północno-zachodniej Mołdawii. Wiad. Arch., 47, 1: 107-119.
• BIEBER A. M., BROOKS D. W., HARBOTTLE G. & SAYRE E. V., 1976: Application of the Multivariate Techniques to Analitical Data on Aegean Ceramics, Archaeometry, 18, 1: 59-74.
• BEIER T. & MOMMSEN H., 1994: Modified Mahalanobis Filters for Grouping Pottery by Chemical Composition. Ibid., 36/2: 287-306.
• BISHOP R. L., RANDS R. L. & HOLLEY G. R., 1982: Ceramic Compositional Analysis in Archaeological Perspective. Advances in Archaeological Method and Theory, 5: 275-321.
• BUŚKO C, 1995: Odkrycia archeologiczne na Śląsku - Zamek Wleń. Nakład Stowarzyszenia Naukowego Archeologów Polskich we Wrocławiu, Druk: Drukarnia LongMar Wrocław.
• BUŚKO C., DYMEK K. & PIEKALSKI J., 1990: Ratownicze badania wykopaliskowe na terenie miasta Wleń, woj. jeleniogórskie, przeprowadzone w roku 1988., Śląskie Spraw. Archeol., 31: 309-327, Wrocław.
• BUŚKO C., DYMEK K. & PIEKALSKI J., 1991: Badania architektoniczno-archeologiczne na zamku wleńskim w 1989 r., Śląskie Spraw. Archeol., 32: 239-261.
• BUŚKO C., DYMEK K. & PIEKALSKI J., 1992: Zamek Wleń w świetle badań przeprowadzonych w 1990 r., Śląskie Spraw. Archeol., 33: 101-111.
• BUŚKO C., DYMEK K. & PIEKALSKI J., 1993: Badania archeologiczno-architektoniczne przeprowadzone na zamku Wleń w 1991 roku., Śląskie Spraw. Archeol., 34: 367-384.
• BUŚKO C., DYMEK K. & PIEKALSKI J., 1994: Zamek Wleń w świetle ostatnich badań, Śląskie Spraw. Archeol., 35: 427-441.
• CABRAL J. M. P., PRUDENCIO M. L, GOUVEIA M. A. & MORAIS ARAUD J., 1988: Chemical and Mineralogical Characterization of Pre-Beaker and Beaker Pottery from Ferreira do Alentejo (Beja, Portugal). Proceedings of the 26-th International Archaeometry Symposium, University of Toronto, Toronto. Canada: 172-179.
• CASTELLANO A., DTNNOCENZO A., PAGLIARA C. & RAHO F., 1996: Composition and Origin of Iapygian Pottery from Roca Vecchia, Italy. Archaeometry, 38, 1: 59-65.
• CHŁODNICKI M., 1982: Z badań nad ceramiką z osady neolitycznej w Kadero, Sudan. Prz. Archeol., 30: 81-117.
• CUOMO DI CARPO N. & VAUGHAN S., 1993: An Experimental Study in Distinguishing Grog (Chamotte) from Argillaceous Inclusions in Ceramic Thin Sections. Archaeomaterials, vol. 7/1.
• CZIHAK E., W., 1891: Schlesische Glaser. Eine Studie fiber die Schlesische Glasindustrie. Breslau.
• DASZKIEWICZ M., 1994: Badania fizyko-chemiczne ceramiki zabytkowej na przykładzie późnośredniowiecznej ceramiki płockiej. Garncarstwo i kaflarstwo na ziemiach polskich od późnego średniowiecza do czasów współczesnych. Materiały z konferencji. Muzeum Okręgowe w Rzeszowie, Rzeszów 21-23 IX 1993: 245-247.
• DĄBROWSKA M., 1987: Kafle i piece kaflowe w Polsce do końca XVIII wieku. Ossolineum, Wrocław.
• DEREŃ J., PIĄTKIEWICZ M. & STOCH L., 1966: Technologia kafli wawelskich. Kwart. Historii Kult. Mater., XIV, 1.
• DĘBSKA-LUTOWA K. & GRZEGORCZYK M., 1969: Badania petrograficzne naczynia wczesnośredniowiecznego z grodziska w Lądzie pow. Słupca. Fontes Archaeol. Posnan., 20: 231-246.
• DĘBSKA-LUTOWA K. & GRZEGORCZYK M., 1974: Badania petrograficzne wybranych wyrobów glinianych z Kotlina pow. Jarocin. Fontes Archaeol. Posnan., 24: 143-147.
• DYMEK K, 1993: Renesansowe kafle z Zamku Wleń. Prz. Archeol., 41: 35-64.
• DYMEK K, 1993: Średniowieczne i renesansowe kafle śląskie. Praca doktorska napisana pod kierunkiem Prof. L. Leciejewicza, archiwum Katedry Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego.
• FOSTER K. P. & KACZMARCZYK A., 1982: X-Ray Fluorescence Analysis of Some Minoan Faiance. Archaeometry, 24, 2: 143-157.
• GIERDYWOYŃ A., 1982: Charakterystyka technologiczna szkliw z naczyń ceramicznych znalezionych w Gdańsku i Andenne na podstawie wyników analiz składu chemicznego. Archeol. Polski, 27: 163-166.
• GLASCOCK'M. D., 1992: Neutron Activation Analysis, Chemical Characterization of Ceramic Pastes in Archaeology. Monographs in World Archaeology No. 7, Prehistory Press, edited by Hector Neff: 11-27.
• GLASCOCK'M. D., 1996: Neutron Activation Analysis for Archaeological Applications. The Missouri University Research Reactor Archaeometry Laboratory: 15-29.
• GLASCOK M. D., NEFF H., COGSWELL J.W. & HERRERA R.S., 1996: Neutron Activation Analisis for Archeological Applications. The Missouri University Research Reactor, Archaeometry Laboratory.
• GOLDBERG P., GOULD B., KILLEBREW A. & YELLIN J., 1986: Comparison of Neutron Activation and Thin-Section Analyses on Late Bronze Age Ceramics from Deir el Balah. Proceedings of the 24th International Archaeometry Symposium, Smithsonian Institution Press, Washington, D.C.: 341-351.
• GUNNEWEG J., ASARO F., MICHEL FI. V. & PERLMAN I., 1994: Interregional Contacts Between Tell En-Nasbeh and Littoral Philistine Centres in Canaan During Early Iron Age I. Archaeometry, 36/2: 227-239.
• HAMMOND N., HARBOTTLE G. & GAZARD T., 1976: Neutron Activation and Statistical Analysis of Maya Ceramics and Clays from Lubaantun, Belize. Ibid. 18/2: 147-168.
• HARRELY J. A., 1992: Ancient Egyptian Limestone Quarries: A Petrological Survey. Ibid., 34/2: 195-211.
• FLARREL J. A. & ERIKSSON K. A., 1979: Empirical Conversion Equations for Thin-Section and Sieve Derived Size Distribution Parameters. J. Sedim. Petrology, 49: 273 - 280.
• HASKIN L. A., HASKIN M. A., FREY F. A. & WILDMAN T. R., 1968: Relative and Absolute Terrestrial Abundances of the Rare Earths. Ahrens L. H. (ed.), Origin and Distribution of The Elements, vol. 1. Pergamon, Oxford, s. 889-911.
• HATCHER H., TITE S. M., 1995: A Comparison of Inductively Coupled Plasma Emission Spectrometry and Atomic Absorption Spectrometry Analysis on Standard Reference Silicate Materials and Ceramics. Archaeometry, 37, 1: 83-94.
• HAYS T. R., HASSAN F., 1974: Mineralogical Analysis of Sudanese Neolithic Ceramics. Ibid., 16/1: 71-79.
• HERCMAN H. & MICHNIEWICZ J., 1992: Wyniki mikroskopowej analizy planimetrycznej materiału schudzającego w kaflach z zamku Wleń. Opracowanie nie opublikowane. Archiwum Katedry Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego.
• HUGHES M. J. & VINCE A. G., 1986: Neutron Activation Analysis and Petrology of Hispano-Moresque Pottery. Proceedings of the 24th International Archaeometry Symposium, Smithsonian Institution Press, Washington, D. C.: 353-366.
• KACZANOWSKI P. & SZTWIERTNIA J., 1982: Identyfikacja znalezisk terra sigillata z Drochlina woj. Częstochowa w świetle analiz mineralogiczno-petrograficznych i technicznych. Wiad. Archeol., 47: 135-149.
• KLEINROK D. & KORDEK M., 1983: Technologia ceramiki, cz. 3. WSiP, Warszawa.
• KOCISZEWSKI L. & KRUPPE J., 1973: Badania fizykochemiczne ceramiki warszawskiej XIV-XVII wieku. Ossolineum, Wrocław.
• KORDEK M., 1981: Technologia ceramiki, cz. 1. WSiP, Warszawa.
• KRAWCZYK A. & SŁOMKA T., 1986: Podstawowe metody matematyczne w geologii. Skrypt AGH nr 1026, Kraków.
• KWIECIŃSKA B., WIRSKA-PARACHONIAK M. & PARACHONIAK W., 1969: Zastosowanie mikroskopu elektronowego w badaniach nad tzw. grafitową ceramiką celtycką. Ochr. Zabytków, 22, 5.
• LIZEE J., NEFF H. & GLASCOCK M. D., 1995: Clay Acquisition and Vessel Distribution Patterns: Neutron Activation Ceramics from Southern New England. American Antiquity, 60 (3): 515-530.
• MACKIEWICZ A. & RATAJCZAK W., 1992: Principal Components Analysis. WES Book Company, Poznań.
• MAGETTI M. & SCHWAB H., 1982: Iron Age Pottery from Chatillon-s-Glane and the Heuneburg. Archaeometry, 24, 1: 21-36.
• MAŚLANKIEWICZ K. & SZYMAŃSKI A., 1976: Mineralogia stosowana. Wyd. Geol., Warszawa.
• MOLERA J. GARCIA-VALLES M., PRADELL T. & VANDRELL-SAZ M., 1996: Hispano-Moresque Pottery Production of the Fourteenth Century Workshop of Testar Del Moli (Paterna, Spain). Archaeometry, 38, 1: 67- 80.
• MOMMSEN H., KREUSER A. & WEBER J., 1988: A Method for Grouping Pottery by Chemical Composition. Ibid., 30/1: 47-57.
• NEFF H., 1992: Introducton, Chemical Characterization of Ceramic Pastes in Archaeology. Monographs in World Archaeology No. 7, Prehistory Press, edited by Hector Neff: 1-10.
• NEFF H., BOVE F. J., ROBINSON E. & ARROYO B., 1994: A Ceramic Compositional Perspective on the Formative to Classic Transition in Southern Mesoamerica. Latin American Antiquity, 5 (4), Society for American Archaeology: 333 - 358.
• NEFF H., BISHOP R. L., SISSON E. B., GLASCOK M. D. & SISSON P. R., 1994: Neutron Activation Analysis of Late Postclassic Polychrome Pottery from Central Mexico, Mixteca - Puebla: Discoveries and Research in Mesoamerican Art and Archaeology, edited by H.B. Nicholson and E. Quinnones Keber: 117-141.
• PENA T., 1992: Raw Material Use Among Nucleated Industry Potters: The Case of Vasanello, Italy. Archaeomaterials, 6/2: 93-122.
• PERYT M., 1978: Zarys stratygrafii cechsztynu niecki północnosudeckiej. Kwart. Geol., 22,1: 59-82. RADWAŃSKI K., 1968: Wczesnośredniowieczna ceramika krakowska i zagadnienie jej chronologii. Mater. Archeol., 9: 5-90.
• RATAJCZAK W., 1980: Analiza i modele wpływu czynników społeczno-gospodarczych na kształtowanie się sieci transportowej. PAN, Seria: Geografia, 5. PWN, Warszawa-Poznań.
• REUTMAN M. L., GOMEZ B., NEFF H. & GLASCOCK M. D., 1993: Neutron Activation Analysis of Late Roman Ceramics from Kalavasos-Kopetra and the Environs of the Vasilikos Valley. Reprint from Raport of the Department of Antiquities, Cyprus.
• REYMAN T., 1959: Metoda stosowania szlifów przezroczystych w badaniach nad ceramiką starożytną. Archeol. Polski, 3: 167-177.
• ROLLINSON H., 1993: Using Geochemical Data: Evaluation, Presentation, Interpretation. In: Geochemistry Series. Longman Scientific & Technical, John Wiley & Sons, New York. SAYRE E. V. & DODSON R. W., 1957: Neutron Activation Study of Mediterranean Potsherds. Am. Jour, of Archaeol., 61: 35-41.
• SHEPARD A., 1956: Ceramics for the Archaeologist. Publication 609, Carnegie Institution of Washington, Washington, D.C.
• SŁANE K.W., ELAM M.J., GLASCOCK M.D. & NEFF H., 1994: Compositional Analysis of Eastern Sigillata A and Related Wares from Tel Anafa (Israel). Jour. Archaeol. Sc., 21: 51-64. STASZEWSKA M., WOLIN T., 1993: Artystyczna kamionka bolesławiecka. Katalog zbiorów Muzeum Narodowego we Wrocławiu. Muzeum Narodowe, Wrocław.
• TROJA S. O., CRO A., GUELI A. M., LA ROSA V., MAZZOLENI P., PEZZINO A. & ROMEO M., 1996: Characterization and Thermoluminescence Dating of Prehistorie Pottery Sherds From Milena. Archaeomerty, 38/1: 113-128.
• ULJASZ Z., 1962, [w:] Technologia szkła. Pr. zbiór, pod red. Ignacego Płońskiego, Arkady, Warszawa: 186-250.
• WARD G. K., 1974: A Systematic Approach to the Definition of Sources of Raw Material. Archaeometry, 16 (1): 41-54.
• WIRSKA M., 1966: Metody technologiczne w badaniach ceramiki zabytkowej. Acta Archaeol. Carpathica, VIII: 269-273.
• WIRSKA-PARACHONIAK M., 1958: Z historii wiążących materiałów budowlanych. Kwart. Historii Nauki i Techniki, III, 3
• WIRSKA-PARACHONIAK M., 1967: Metoda mikroskopowej analizy cienkich szlifów w badaniach zabytków ceramicznych. Ochr. Zabyt., 3: 39-45
• WIRSKA-PARACHONIAK M., 1969: Ceramika tzw. ośrodka igołomskiego z okresu wpływów rzymskich w świetle badań technologicznych. Kwart. Hist. Kult. Mater.
• WIRSKA-PARACHONIAK M., 1970: Wybrane mineralogiczno-petrograficzne metody badawcze w studiach nad ceramiką zabytkową. Prz. Geol., 18, 5: 328-332.
• WIRSKA-PARACHONIAK M., 1970: Technologiczna analiza późnogotyckich i renesansowych kafli z zamku w Dubiecku. Ibid., 303 - 310
• WIRSKA-PARACHONIAK M., 1974: Wybrane zagadnienia z historii materiałów wiążących. Wydział Inżynierii Materiałowej i Ceramiki AGH, Skrypty uczelniane nr 410, Kraków.
• WIRSKA-PARACHONIAK M., 1974: Datowanie ceramiki zabytkowej metodą termoluminescencji. Ochr. Zabytków, 4: 295 - 299.
• WIRSKA-PARACHONIAK M., 1980: Produkcja ceramiczna Celtów na terenach Polski południowej. Mater. Archeol. Nowej Huty, t. VI, Kraków: 29-154.
• WYSZYŃSKA A., 1976: Chemia ceramiczna. WSiP. Warszawa.
• WYSZOMIRSKI P., 1992: Geochemia wybranych pierwiastków śladowych w kaolinach dolnośląskich. Uczelniane Wydawnictwa Naukowo-Dydaktyczne, Kraków.

Uwagi

Opracowanie rekordu w ramach umowy 509/P-DUN/2018 ze środków MNiSW przeznaczonych na działalność upowszechniającą naukę (2019).