Ochrona starych kamieniołomów jako obiektów przyrodniczych o walorach naukowych, edukacyjnych i geoturystycznych – teoria a praktyka

• Autorzy: Wierzbowski A. , Krzeczyńska M. , Woźniak P.

Identyfikatory

DOI

10.5277/hm170408

Warianty tytułu

EN

Protection of old quarries as the objects of scientific, educational and geoturistic values: theory and practice

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Kamieniołomy były od dawna bazą do prowadzenia badań geologicznych, doskonałym źródłem pozyskiwania skamieniałości, a obecnie są również ważnymi obiektami służącymi edukacji i popularyzacji wiedzy geologicznej. Niestety nieczynne kamieniołomy często ulegają dewastacji – zarastają roślinnością, stają się składowiskami odpadów, są zalewane przez wody gruntowe lub wyrównane dla potrzeb realizacji inwestycji budowlanych. Istniejące prawo teoretycznie umożliwia ochronę nieczynnych kamieniołomów, jednak w praktyce są one rzadko chronione. Winę za ten stan rzeczy ponosi nieodpowiednia interpretacja niektórych zapisów prawa, problemy z własnością gruntów oraz brak świadomości społeczeństwa o wartości tych obiektów. Ochrona ścian kamieniołomu może być realizowana poprzez zakładanie rezerwatów, jak również tworzenie parków rekreacyjnych z elementami edukacyjnymi. Przykładem jest kamieniołom Sadowa Góra w Jaworznie z powstałą w nim GEOsferą, czy też Lipówka w Rudnikach z przyrodniczymi ścieżkami edukacyjnymi. Spośród ponad stu starych kamieniołomów Wyżyny Częstochowskiej i Wieluńskiej wybrano te o szczególnej wartości, aby na ich przykładach omówić zagadnienia i problemy pojawiające się przy próbach ich zabezpieczania. Inicjatywa autorów na rzecz ochrony tych obiektów w wielu przypadkach zaowocowała zwróceniem uwagi na nie lokalnych władz, a w niektórych – podjęciem konkretnych działań na rzecz ich zabezpieczenia. Na drodze objęcia ich faktyczną, prawną ochroną piętrzą się jednak liczne przeszkody. Wydaje się, że bez zdecydowanego poparcia takich działań ze strony Ministerstwa Środowiska nie mają one realnych szans na sukces.

EN

Old quarries often present the only possible insight in the geological history of the area, being also the important objects of scientific value, and the attractions for the education and geoturism. These statements are especially true for Poland, where, except the high mountains, the bulk of the Palaeozoic and Mesozoic rocks is usually hidden below the cover of a younger, mostly Quarternary deposits. The best places where these rocks can be observed are just the quarries. The old quarries often have been the basis for the geological studies, the scientific interpretation of cropping out here rock formations – both of stratigraphical, sedimentological, tectonical and palaeontological nature, and yielded the collections of fossils – often new for the science. The existing law gives several opportunities for protection of the quarries, at least in theory, indicating e.g. the geological outcrops as possible types and places of reserve. Unfortunatelly, both in the formal practice, and in interpretation of the existing law, the old qurries are rarely protected as the monuments or reserves of the inanimate nature. Such situation results from the generally poor knowledge of geology, the wrong interpretation of existing law according to opinion that “old quarries as the product of the human activity are not true objects of the nature”, and a very complicated way to formal recognition of the abandoned quarry as the protected object according to the law. There exists of course another way than the formal one to protect the old abandoned quarries. They can be used as places of recreation – natural parks where the interdisciplinary and interactive education with special attention to geology could be realized, or other possible solutions given, making them places of rest, sport, or other purposes. All of these need, however, the understanding of importance of the abandoned quarries as the objects of the high tourist and recreation attraction, and thus places useful for the local administration, enterprises and population. A special example of well understood position of the old qurry for the educational, ecological, geological purposes presents the newly erected „Geosfera center” at Jaworzno. Here in the abandoned qurry of Middle Triassic limestones and dolomites a multi-directional educational and recreation object has been formed due to activity of the local admistration and the scientists of the Polish Geological Institute – National Research Institute (Woźniak, 2011; Woźniak & Krzeczyńska, 2010, 2013). Although some other , good examples may be also cited e.g. the old quarry Lipówka near Częstochowa transformed by its owner “Cemex” Enterprise into educational area – with special path devoted both to geology, and the living nature characteristics (Babelewska et al., 2014; Śliwińska-Wyrzychowska et al., 2014); or the Skarbka quarry at Bałtów where the private investor founded the “line-park” with educational path, such examples are not numerous; the advanteges in adaptation of the old quarries for the promotion and recreation of the area are generally not noticed. Of more than one hundred of the old quarries of the Jurassic rocks in only one region of Poland well known to the authors – the Wieluń Upland, and the adjoining part of the Częstochowa Upland – are presented herein only six the most important of them which are unfortunatelly neither formally protected, nor in any other way saved against the potential destruction. All these quarries show the geologically important rock formations, and/or yielded the fossils of Middle and Upper Jurassic well known in international scale. These are as follows: (1) an old quarry at Wieluń showing the transitional beds between the Middle and Upper Jurassic rich in fossils, and showing special sedimentological features of extermely slow sedimentation in the open marine environment (Giżejewska, 1981; Antczak et al., 2014); (2–3) old quarries at Bobrowniki and Łobodno discussed recently in geological literature as the place of the reference level of the newly redefinded the World’s boundary of the two stages of the Upper Jurassic: Oxfordian and Kimmeridgian (Matyja& Wierzbowski, 2014; Wierzbowski et al, 2016); (4) Złota Góra quarries (“Adam” quarry) at Zawodzie in Częstochowa where the bedded limestones with abundant Upper Jurassic ammonite faunas have been described from XIX century (Różycki, 1953) – these include some forms having here their locus tipicus, and widely cited thereafter in many geological studies in the World – such as the genus Passendorferia (Brochwicz-Lewiński, 1973, 1975); (5) old quarry “Amerykan” at Złoty Potok showing the well preserved debris-flow deposits formed during Late Jurassic on the sea-bottom from the slope of the sponge “reef ” complexes; (6) the “Janina” quarry at Julianka showing the Jurassic coral-reef – the only one cropped out in the whole Kraków-Częstochowa and Wieluń uplands, and preserved karst phenomena of Early Cretaceous age (Różycki, 1937; Matyja & Wierzbowski, 2006). The present authors undertook some activities to protect the mentioned objects – but the general difficulties of many reasons – resulted so far in informal statements only of the local administration authorities – that they will care about them. It is thus the main subject of the whole problem that in opposition to protection of the animate nature which is generally realized well, the protection of the inanimate nature, and especially of the old quarries, is realized in the way that may be summarized as “less than perfect”. It should be mentioned that in the whole area of the Wieluń Upland, and the northern part of the Częstochowa Upland – a very picturesque region owing its landscape of the Upper Jurassic rocks – no one of the old quarries is protected according to the existing law. The main question remains – how this unhappy sitauation can be improved? In opinion of the authors – the formal support in this matter from the Ministry of the Environment seems necessary. There is necessity to organize the meeting to discuss the problem within group of specialists and under auspicies of the Ministry. Possibly a special opinion accepted by the Ministry should be sent to its local exposures. On the other hand, the protection of old quarries of special geological value should be placed within the subjects of activity of the newly rearranged Polish Geological Survey, as well as strictly related Polish Geological Institute.

Słowa kluczowe

PL

kamieniołom; ochrona georóżnorodności; geoturystyka; edukacja geologiczna

EN

quarry; geodiversity conservation; geoturism; geological education

• Wydawca: Stowarzyszenie Naukowo-Edukacyjne Terra Minera
• Czasopismo: Hereditas Minariorum
• Rocznik: 2017
• Tom: Vol. 4
• Strony: 135--151
• Opis fizyczny: Bibliogr. 20 poz., rys., fot.

Twórcy

autor

Wierzbowski A.

• Instytut Geologii Podstawowej Wydział Geologii Uniwersytetu Warszawskiego

autor

Krzeczyńska M.

• Muzeum Geologiczne Państwowego Instytutu Geologicznego – Państwowego Instytutu Badawczego

autor

Woźniak P.

• Oddział Górnośląski Państwowego Instytutu Geologicznego – Państwowego Instytutu Badawczego

Bibliografia

• ANTCZAK J., KRZECZYŃSKA M., WIERZBOWSKI A., WOŹNIAK P., 2014. Rewitalizacja kamieniołomu skał jurajskich w Wieluniu w celu wykorzystania jego walorów geologicznych, geoturystycznych i rekreacyjnych. Pr. Kom. Krajobrazu Kulturowego, 26: 67–78.
• BARTYZEL A., WOŹNIAK P., 2009. Wstępne założenia do projektu GEOsfera. Urząd Miasta Jaworzna. Jaworzno.
• BĄBELEWSKA A., MUSIELIŃSKA R., ŚLIWIŃSKA-WYRZYCHOWSKA A., BOGDANOWICZ M., WITKOWSKA E., 2014. Edukacyjna rola nieczynnego kamieniołomu „Lipówka” w Rudnikach koło Częstochowy. Pr. Kom. Krajobrazu Kulturowego, 26: 57–66.
• BROCHWICZ-LEWIŃSKI W., 1973. Some remarks on the origin of the subfamily Idoceratinae Spath, 1924 (Perisphinctidae, Ammonoidea). Acta Palaeontol. Pol., 18, 3: 299–300.
• BROCHWICZ-LEWIŃSKI W., 1975. On the Oxfordian genus Subdiscosphinctes Malinowska, 1972 and subgenus Aureimontanites nov. (Perisphinctidae, Ammonoidea). Acta Palaeontol. Pol., 20, 1: 87–96.
• BROCHWICZ-LEWIŃSKI W., GĄSIEWICZ A., KRUMBEIN W.E., MELENDEZ G., SEQUEIROS L., SUFFCZYŃSKI S., SZATKOWSKI K., TARKOWSKI R., ŻBIK M., 1986. Anomalia irydowa na granicy jury środkowej i górnej. Przegl. Geol., 2: 83–88.
• Centralna Baza Danych Geologicznych Państwowego Instytutu Geologicznego – Państwowego Instytutu Badawczego. http://m.bazagis.pgi.gov.pl/cbdg (dostęp: listopad, 2017).
• GIŻEJEWSKA M., 1981. Stratigraphy of the Callovian in the Wieluń Upland. Acta Geol. Pol., 31, 1–2: 15–32.
• MATYJA B.A., WIERZBOWSKI A., 2006. Julianka, coral colonization of the cyanobacteria-sponge bioherms at the turn of the Oxfordian and Kimmeridgian. [W:] Wierzbowski A. Aubrecht R., Golonka J., Gutowski M., Krobicki M., Matyja B.A., Pieńkowski G., Uchamn A. (red.). Jurassic of Poland and adjacent Slovakian Carpathians. Polish Geological Institute: 203–204.
• PIEŃKOWSKI G. i in. 2013. Konspekt lekcyjno-ćwiczeniowy. Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy. Warszawa.
• RÓŻYCKI S.Z., 1937. Alb, cenoman i turon w okolicy stacji Złoty Potok (koło Koniecpola). Sprawozd. Państwowego Instytutu Geologicznego, 9, 1: 57–68.
• RÓŻYCKI S.Z., 1953. Górny dogger i dolny malm Jury Krakowsko-Częstochowskiej. Pr. Ins. Geol., 17:1–412.
• SKRECZKO S., WOLNY M., 2014. Wykorzystanie nieczynnych kamieniołomów na wybranych przykładach obszaru Jury Krakowsko-Częstochowskiej. Pr. Kom. Krajobr. Kulturowego, 26: 67–78.
• ŚLIWIŃSKA-WYRZYCHOWSKA A., BOGDANOWICZ M., MUSIELIŃSKA R., BĄBELEWSKA A., WITKOWSKA E., 2014. Krajobrazowe i botaniczne walory nieczynnego kamieniołomu Lipówka w Rudnikach koło Częstochowy. Pr. Kom. Krajobr. Kulturowego, 26: 45–56.
• TOKARSKA-GUZIK B., ROSTAŃSKI A., HERECZEK A., GORCZYCA J., DULIAS R., 1998. Przyroda miasta Jaworzna. Jaworzno.
• WIERZBOWSKI A., MATYJA B.A., 2014. Ammonite biostratigraphy in the Polish Jura sections (Central Poland) as a clue for recognition of the uniform base of the Kimmeridgian Stage. Volumina Jurassica, 12, 1: 45–98.
• WIERZBOWSKI A., ATROPS F., GRABOWSKI J., HOUNSLOW M.W., MATYJA B.A., OLORIZ F., PAGE K.N., PARENT H., ROGOV M.A., SCHWEIGERT G., VILLASEÑOR A.B., WIERZBOWSKI H., WRIGHT J.K., 2016. Towards a consistent Oxfordian/Kimmeridgian global boundary: current state of knowledge. Volumina Jurassica, 14: 15–50.
• WOŹNIAK P., 2011. Geoturystyka – nauka, edukacja i rekreacja. Przyroda Górnego Śląska, 64:18–20.
• WOŹNIAK P., KRZECZYŃSKA M., 2010. Program edukacyjny dla Ośrodka Edukacji Ekologiczno-Geologicznej GEOsfera w Jaworznie. Arch. Państwowego Instytutu Geologicznego. Sosnowiec.
• WOŹNIAK P., KRZECZYŃSKA M., 2013. Opracowanie Program Edukacyjnego dla Ośrodka Edukacji Ekologiczno-Geologicznej GEOsfera w Jaworznie, w zakresie przyrody nieożywionej, uwzględniającego założenia na rok 2014. Arch. Państwowego Instytutu Geologicznego. Sosnowiec.

Uwagi

PL

Opracowanie rekordu w ramach umowy 509/P-DUN/2018 ze środków MNiSW przeznaczonych na działalność upowszechniającą naukę (2018).