Rozwój kartografii geologicznej na Górnym Śląsku w świetle wybranych map historycznych - od Leopolda von Bucha do Stanisława Doktorowicza-Hrebnickiego

• Autorzy: Wołkowicz S. , Graniczny M. , Wołkowicz K. , Urban H. , Kowalski Z. , Zdanowski A.

Warianty tytułu

EN

Development of geological mapping of Upper Silesia in the light of selected historical maps - from Leopold von Buch to Stanisław Doktorowicz-Hrebnicki

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Pierwszą, bardzo ogólnikową, mapę geologiczną Górnego Śląska opracował von Buch (1797/1802), natomiast Schulze z Eisleben (1816) opracował przekrój geologiczny od Hulczyna do Bytomia i jako pierwszy wprowadza podział stratygraficzny, wyróżniając m.in. Steinkohlengebirge. Staszic (1815) na swojej mapie odnotowuje na tym obszarze obecność charbon de terre. Za pierwszą nowoczesną mapę Górnego Śląska należy uznać mapę Oeynhausena (1822), która zawiera 18 wydzieleń o charakterze litologiczno-stratygraficzym. W dalszej kolejności na uwagę zasługują mapy Puscha (1836) oraz Carnalla (1844). Za największe dokonanie XIX wieku w kartografii geologicznej Górnego Śląska należy uznać 12-arkuszowy atlas opracowany pod kierunkiem Roemera (1870) wraz z dwutomowym tekstem opisującym geologię tego obszaru. Kolejnym opracowaniem tej rangi było dzieło Michaela (1913), również obficie ilustrowane mapami. Z autorów polskich II. połowy XIX w. należy odnotować mapy opracowane przez Hempla (1857), Łempickiego i Gatowskiego (1891), Zaręcznego (1894) i Wójcika (1909). W niepodległej Polsce pierwszą mapę opisywanego obszaru opracował Przesmycki (1923). W okresie międzywojennym znakomitym znawcą geologii Polskiego Zagłębia Węglowego był Saryusz-Makowski, którego rękopiśmienny dorobek został zniszczony w czasie działań wojennych w 1939 r. W latach 20. XX w. rozpoczął swoje prace Doktorowicz-Hrebnicki, który badał obszar Górnego Śląska przez około 50 lat, a jego mapa Arkusz Grodziec (1934) staje się wzorcowym opracowaniem kartograficznym obowiązującym przez wiele lat.

EN

First, very general geological map of Upper Silesia was elaborated by von Buch (1797/1802). On the other hand Schulze from Eisleben (1816) prepared geological cross-section from Hulczyn to Bytom, where he introduced first stratigraphic division, distinguishing among others Steinkohlengebirge. Staszic (1815) noticed on his map the presence of charbon de terre in this area. Oeynhausen map (1822) should be regarded the first modern geological map of the Upper Silesia, as containing 18 lithological-stratigraphical divisions. Further attention should be paid to maps of Pusch (1836) and Carnall (1844). Next important work was greatest achievement of geological cartography of the Upper Silesia in XIX century is the 12-sheet Atlas developed under the direction of Roemer (1870) together with two-volume text, describing the geology of this area. Next important work was done by Michael (1912) which was also profusely illustrated with maps. Among the Polish authors of the second half of XIX century, maps elaborated by Hempel (1857), Łempicki and Gatowski (1891), Zaręczny (1894) and Wójcik (1909) should be noted. In the independent Poland, the first map of this area was compiled by Przesmycki (1923). Between the World Wars, an excellent expert in the Polish Coal Basin was Saryusz-Makowski whose manuscripts, documentations and maps were destroyed during the war in 1939. In the 20´s of XX century, Doktorowicz-Hrebnicki started his researchers. He has studied the area of Upper Silesia for almost 50 years. His map Grodziec (1934) has become the standard of geological cartography art for many years.

Słowa kluczowe

PL

historia; kartografia geologiczna; Górny Śląsk

EN

history of geology; geological cartography; Upper Silesia

• Wydawca: Stowarzyszenie Inżynierów i Techników Górnictwa
• Czasopismo: Przegląd Górniczy
• Rocznik: 2015
• Tom: T. 71, nr 3
• Strony: 107--118
• Opis fizyczny: Bibliogr. 27 poz., rys.

Twórcy

autor

Wołkowicz S.

• Państwowy Instytut Geologiczny - Państwowy Instytut Badawczy

autor

Graniczny M.

• Państwowy Instytut Geologiczny - Państwowy Instytut Badawczy

autor

Wołkowicz K.

• Państwowy Instytut Geologiczny - Państwowy Instytut Badawczy

autor

Urban H.

• Państwowy Instytut Geologiczny - Państwowy Instytut Badawczy

autor

Kowalski Z.

• Państwowy Instytut Geologiczny - Państwowy Instytut Badawczy

autor

Zdanowski A.

• Państwowy Instytut Geologiczny - Państwowy Instytut Badawczy

Bibliografia

• 1. Alexandrowicz, S. W.: Sekcja geologiczna Komisji Fizjograficznej TNK i AU - Działalność i osiągnięcia. Studia i Materiały do dziejów Polskiej Akademii Umiejętności T. V. Kraków 2008. str. 63-145.
• 2. Buch, von L.: Geognostische Beobachtungen auf Reisen durch Deutschland und Italien. Haude und Spener. Berlin 1802.
• 3. Buch, von L„ Rothenburg, F. R., Kliewer; H., Jattnig, C, Schmidt, P: Geognostische Karte von Deutschland und den umliegenden Staaten in 42 Blattern nach den vorziiglichsten mitgetheilen Materialien. Publisher: Simon Schropp & Comp. Berlin 1826.
• 4. Carnall, von R.: Geognostische Kartę von Ober-Schlesien. Verlag von Simon Schropp & Co. Berlin 1844.
• 5. Czarnocki S.: Polskie Zagłębie Węglowe w świetle badań geologicznych ostatnich lat dwudziestu (1914-1934). Państwowy Instytut Geologiczny. Skład Główny w Kasie im. J. Mianowskiego. Warszawa 1935
• 6. Degenhardt, O.: Der Oberschlesisch-Polnische Bergdistrict Hinweglassung der Diluviums. Verlag der Landkartenhandlung von J.H. Neuman. Lithographie und Farbendruck des Berliner Lithographischen lnstituts. Berlin 1870.
• 7. Doktorowicz-Hrebnicki S:. Szczegółowa Mapa Geologiczna Polskiego Zagłębia Węglowego. Arkusz Grodziec. Skala 1:25 000. Państwowy Instytut Geologiczny. Druk Wojskowego Instytutu Geograficznego. Warszawa 1934.
• 8. Graniczny, M., Kacprzak, J., , Urban, H., Wołkowicz, S.: Atlas Geologiczny Galicyi - pierwsza seryjna edycja map geologicznych ziem polskich. Przegląd geologiczny, vol. 55,5; str. 368-372. Warszawa 2007.
• 9. Graniczny, M, Miecznik, J.B., Urban, H., Wołkowicz, K., Wołkowicz, S.: Losy Państwowego Instytutu Geologicznego w czasie II Wojny Światowej - wspominając tych, którzy odeszli. Biul. P1G, nr 448/2, 2012 str. 479-494.
• 10. Hempel J. M.: Mapa geognostyczna zagłębia węglowego w Królestwie Polskiem.Wyd. M. Fajansa. Warszawa 1856
• 11. Łempicki M, Gatowski A.: Płastowaja karta polskowo kamiennougolnowo basseina. Wyd. Kartograficzeskij zawód. A. Alina. St. Petersburg,1891.
• 12. Michael, R.: Die Geologie des oberschlesischen Steinkohlenbezirkes. Abhandlungen der Koniglich Preussischen Geologischen Landesanstalt. Berlin 1913.
• 13. Oeynhausen, von C: Bersuch einer geognostischen Beschreibung von Oberschlesien und den nachst angrenzenden Gegenden von Polen, Galizien und Oetreichisch-Schlesien. Essen 1822.
• 14. Pasieczna, A.: Mercury in soils, and river and stream sediments in the Silesia-Cracow Region (Southern Poland) (in Polish with English summary). Biuletyn Państwowego Instytutu Geologicznego 2014,457: 69-86.
• 15. Przesmycki P.: Mapa Geologiczna Północno-Wschodniej części Zagłębia Śląskiego 1923
• 16. Pusch, G.G.: Geognostyscher Atlas von Polen. Publisher J.G. Cotta, Stuttgart und Tubingen 1836.
• 17. Roemer; F.: Geognostische Kartę von Oberschlesien. Verlag der Landkartenhandlung von J.H. Neuman. Lithographie und Farbendruck des Berliner Lithographischen lnstituts. Berlin 1870.
• 18. Rzymełka, J.A.: Dzieje poznawania geologicznego Górnośląskiego Zagłębia Węglowego do 1870 r., Uniwersytet Śląski. Katowice 1988.
• 19. Saryusz-Makowski A.: Mapa przeglądowa Polskiego Zagłębia Węglowego. W: Polskie Zagłębie Węglowe (budowa, zasoby, produkcja). Sprawozdania Polskiego Instytutu Geologicznego. Tom II, z. 3-4, ss. 275-313 Warszawa 1924.
• 20. Skoczylas J.: „Postępy badań geologicznych na Górnym Śląsku w okresie dwudziestolecia międzywojennego". Przegląd Górniczy, T. 68, nr 2, ss. 60-69 2012.
• 21. Staszic, S.: Carta Geologica totus Poloniae, Moldaviae, Transylvaniae, Hungariae et Valachiae 1815.
• 22. Tietze, E.: Geologische Kartę der Umgebung von Krakau, Geologische Karte der Umgebung von Chrzanów und Krzeszowice. Jahrbuch der k.-k. Geologischen Reichsanstalt, 37. Alfred Holder K.K. Hof- und Universitats Buchhandler, Wien 1888.
• 23. Wójcik A.J.: „Jan Hempel - górnik i geolog - autor Mapy geognostycznej Zagłębia Węglowego..." (1856 r.)". W: Prace Naukowe Instytutu Górnictwa Politechniki Wrocławskiej nr 117, seria Studia i Materiały m 32, „Dziedzictwo i historia górnictwa oraz możliwości wykorzystania pozostałości dawnych robót górniczych", 2006 s s. 349-360
• 24. Wójcik A.J.: „Zachodni okręg Górniczy. Studia z dziejów geologii i górnictwa w Królestwie Polskim", Polska Akademia Nauk, Instytut Historii Nauki, Warszawa, 2008, ss. 1-330.
• 25. Wójcik K.: Mapa geologiczna zagłębia węglowego śląsko-krakowskiego. W: Wójcik K„ Grzybowski J. Monografia Węglowego Zagłębia Krakowskiego. Cz. II. Nakładem Związku Górników i Hutników Polskich w Austryi. Kraków 1909. s. 102.
• 26. Wójcik Z:. Elementy stratygrafii i geologii złóż na mapie Stanisława Staszica z 1815 roku. W: Stanisław Staszic. Geologia - górnictwo - hutnictwo. WG Warszawa 1979, s. 47-67.
• 27. Zaręczny; S.: Atlas Geologiczny Galicji: Zeszyt 3, arkusze: Okręg Krakowski i Oświęcim-Chrzanów-Krzeszowice. Nakładem Akademii Umiejętności. Skład główny w Księgarni Spółki Wydawniczej Polskiej. Kraków 1894.