Franciszek Rychnowski (1850-1929) - niedoceniony geniusz, maniak czy obłąkaniec?

• Autorzy: Rataj Piotr

Identyfikatory

DOI

10.4467/0023589XKHNT.21.003.13387

Warianty tytułu

EN

Franciszek Rychnowski (1850-1929) - an underestimated genius, a maniac or a madman?

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

EN

The article presents the forgotten figure of Franciszek Rychnowski, an engineer from Lviv, mainly relying on his own writings and press releases from the period. The text describes his pioneering technical activity in Galicia, especially in the field of heating and electrical engineering. As far as it was possible, the paper elaborates on the concept of the so-called electroid (or etheroid) - substance (or energy) which Rychnowski held responsible for all phenomena in nature, and around which he forged his own theory of the operation of the universe. The text includes the summaries of his talks, interviews, and more interesting reports on the alleged properties of this substance, as well as reactions to them.

Słowa kluczowe

PL

historia nauki; historia techniki; ciepłownictwo; elektrotechnika; Lwów

EN

history of science; history of technology; heating; electrical engineering; Lviv; Lwow

• Wydawca: Instytut Historii Nauki im. L. i A. Birkenmajerów Polskiej Akademii Nauk
• Czasopismo: Kwartalnik Historii Nauki i Techniki
• Rocznik: 2021
• Tom: T. 66, nr 1
• Strony: 55--107
• Opis fizyczny: Bibliogr. 121 poz., faks., fot., portr., 1 rys.

Twórcy

autor

Rataj Piotr

• Pracownia Historyczna Stowarzyszenia Elektryków Polskich, Uniwersytet Opolski

• https://orcid.org/0000-0002-6211-0550

Bibliografia

• Źródła archiwalne
• Allgemeines Verwaltungsarchiv (Austriackie Archiwum Państwowe) w Wiedniu, Finanz- und
• Hofkammerarchiv, Unterrichtsministerium, Allgemeine Reiche, Akten 1609: Technische Hochschule Lemberg in genere und Lehrkanzeln Pismo prof. Kazimierza Olearskiego ze lwowskiej C.K. Szkoły Politechnicznej do Ministerstwa Wyznań i Oświaty w Wiedniu w sprawie rozbudowy laboratorium fizycznego o część elektrotechniczną z 29 listopada 1889 r.
• Derzhavnyj arxiv L’vivs’koyi oblasti (Państwowe Archiwum Obwodu Lwowskiego) we Lwowie, fond (zespół) 27 Politechnika Lwowska, opis 2 protokoły posiedzeń Kolegium Profesorskiego, sprawa (jednostka) 607 opis odkrycia nowej materii „Elektroid” przedłożony Rektoratowi C.K. Szkoły Politechnicznej przez Rychnowskiego 3 maja 1896 r.
• Opisy patentowe
• Towarzystwo naukowe do badania i eksploatacji wynalazków inż. Franciszka Rychnowskiego: Spółka z ograniczoną poręką, Maszyna elektrostatyczna influencyjna, Polska, Opis patentowy nr 4373, 1927.
• Źródła drukowane
• Bericht über die Internationale Elektrische Ausstellung Wien 1883, red. F. Klein, Wien 1885.
• Brandes J., Lwów, tłum. J. Klemensiewiczowa, Lwów 1900.
• Glidziuk M., Sprawozdanie Wydziału krajowego w przedmiocie sprawienia dla gmachu sejmowego drugiej maszyny dynamo-elektrycznej wraz z motorem gazowym dla oświetlenia elektrycznego, Alegat do Sprawozdania Stenograficznego Sejmu Galicyjskiego, Kadencja VIII, sesja I, nr 59 z 3 VI 1902 r.
• Iks Won Chyr, Die Universelle Kraftprototipe „Eteroid”, Lwów 1924.
• Iks Won Chyr, Historyczny odgłos bezgranicznej rozpaczy, Lwów 1929.
• Iks Won Chyr, Mane Tekel Fares: XXXXIV wspomnienia z przeszłości: fragmenty wyników z czterdziestoletnich zabiegów leczniczych pod akademicką nazwą kur fuszerstwa, szarlatanerji i oszukańczej sugestji, Lwów 1922.
• Iks Won Chyr, Omnia in sole: reminiscencje naukowe, Lwów 1922.
• Katalog der Internationalen Elektrischen Ausstellung in Wien 1883, Wien 1883.
• Katalog krajowej wystawy rolniczej i przemysłowej we Lwowie 1877, Lwów 1877.
• Katalog Powszechnej Wystawy Krajowej we Lwowie roku 1894, drugie wyd., Lwów 1894.
• Konopnicka M., Listy do synów i córek, oprac. L.Magnone, Warszawa, Żarnowiec 2010.
• Prus B., Kroniki, t. 16, oprac. Z. Szweykowski, Warszawa 1966.
• Rychnowski F., Historyczne zeznanie Franciszka Rychnowskiego na terminie sądowym dnia 1 lutego 1928, Lwów 1928.
• Rychnowski F., Jaką to nagrodę społeczną zdobywa sobie pracownik umysłowo i fizycznie czynny po pięćdziesięcioletniej pracy, Lwów 1928.
• Rychnowski F., Legenda o P.T. spółce naukowej do badań wynalazków inż. Rychnowskiego we Lwowie, Lwów 1927.
• Rychnowski de Welehrad F., Das Wesen der Elektricität und das problem der Sonnenstrahlung, Lemberg 1923.
• Rychnowski de Welehrad F., Pięćdziesiąt lat mojej działalności w Polsce umarłej i wskrzeszonej, Lwów 1925.
• Towarzystwo Politechniczne we Lwowie 1877-1902: Pamiętnik jubileuszowy, red. E. Grzębski, Lwów 1902.
• Źródła prasowe
• Bicz K., Rozmowa ze Szczepanikiem o elektroidzie, „Przegląd Tygodniowy” 1899, nr 9, s. 101-103.
• Budowa gmachu, „Kurjer Lwowski” nr 143, z 24 V 1889 r., s. 5.
• Centrala elektryczna w podziemiach teatru lwowskiego, „Gazeta Narodowa” nr 167, z 18 VI 1901 r., s. 2.
• „Czas” nr 85, z 14 IV 1886 r., s. 1.
• „Czasopismo Techniczne” 1897, nr 3, s. 26; 1902, nr 21, s. 287; 1918, nr 6, s. 52.
• Daniluk L., Listy Lwowskie, „Czas” nr 252, z 13 IX 1934 r., s. 2.
• Do Towarzystwa przystąpili, „Dźwignia” 1878, nr 4, s. 26.
• Dr. L., W pracowni Rychnowskiego, „Ilustracya Polska” 1901, nr 13, s. 300-301.
• „Dziennik V. Zjazdu Lekarzy i Przyrodników Polskich” 1888, nr 5, s. 4.
• „Dziennik Polski” nr 243, z 1 IX 1888 r., s. 2.
• Elektroid, „Nowa Reforma” nr 46, z 25 II 1899 r., s. 2.
• Feldman W., „Elektoid” p. Rychnowskiego, „Przegląd Tygodniowy” 1899, nr 8, s. 88-90.
• Fiedler T., Kalorystat: nowy opatentowany piec do centralnego ogrzewania mieszkań, zbudowany przez Franciszka Rychnowskiego, inżyniera we Lwowie, „Czasopismo Techniczne” 1897, nr 6, s. 67-69.
• Franciszek Djonizy de Velehrad Rychnowski, „Gazeta Lwowska” nr 151, z 5 VII 1929 r., s. 4.
• Franciszek Rychnowski, „Goniec; dziennik dla wszystkich” 1888, nr 24, s. 2.
• „Gazeta Lwowska” nr 185, z 16 VIII 1887 r., s. 3; nr 165, z 20 VII 1888 r., s. 4; nr 127, z 6 VI 1894 r., s. 5; nr 242, z 24 X 1899 r., s. 3; nr 152, z 6 VII 1901, s. 10.
• „Gazeta Narodowa” nr 187, z 18 VIII 1887 r., s. 2; nr 127, z 6 VI 1894 r., s. 5; nr 60, z 1 III 1901 r., s. 2; nr 110, z 21 IV 1901 r., s. 3.
• „Głos Narodu” 1894, nr 15 z 20 I, s. 3.
• Gostkowski R., Elektryczne oświetlenie sali posiedzeń gmachu sejmowego we Lwowie, „Dźwignia” 1882, nr 7, s. 112-113.
• Gostkowski R., O oświetleniu sali poselskiej w nowym gmachu sejmowym we Lwowie, „Dźwignia” 1881, nr 5, s. 53-56; nr 6, s. 62-66; nr 9, s. 91-98.
• Grabowski I., Do światła!, „Kurjer Warszawski” nr 50, z 19 II 1899 r., s. 3.
• J. Zg., Fantazja czy prawda? I. W fantastycznym laboratorjum, „Kurjer Lwowski” nr 109, z 20 IV 1898 r., s. 2-3; II. Księżyc w pokoju, III. Co porusza ciała niebieskie?, „Kurjer Lwowski” nr 113, z 24 IV 1898 r., s. 2; IV. Latanie w powietrzu, V. Motor życia, „Kurjer Lwowski” nr 122, z 3 V 1898 r., s. 2; VI. Fotografie w ciemności, VII. Znak zapytania, „Kurjer Lwowski” nr 123, z 4 V 1898 r., s. 6.
• K. Ch., Kto wynalazł „elektroid”?, „Echo Warszawskie” nr 103, z 15 IV 1925 r., s. 5.
• Korosteński Z., Z niewidzialnych sfer: najnowsze odkrycia w chemii polonium i etherion, „Dźwignia Przemysłowo-Handlowa Ilustrowana” 1898, nr 11, s. 65-67.
• Kuchnia dla króla rumuńskiego, „Kurjer Lwowski” 1886, nr 112, s. 3-4.
• „Kurjer Lwowski” nr 202, z 22 VII 1888 r., s. 5; nr 25, z 25 I 1890 r., s. 3; nr 78, z 19 III 1902 r., s. 4; nr 297, z 26 VI 1917 r., s. 4.
• „Kurjer Warszawski” nr 295, z 25 X 1898 r., s. 6.
• L.D.R., Wrażenia z Galicji, „Gazeta Kaliska: informacyjno-anonsowa” 1901, nr 284, s. 2.
• Losowanie sędziów przysięgłych, „Kurjer Lwowski” nr 89, z 29 III 1888 r., s. 5.
• Lsz, Szczepanik o Rychnowskim „Gazeta Lwowska” nr 57, z 11 III 1899 r., s. 3
• M., Piec Rychnowskiego do centralnego ogrzewania mieszkań, „Przegląd Techniczny” 1897, nr 33, s. 528-531.
• „Miesięcznik galicyjskiego Towarzystwa Ochrony Zwierząt” 1880, nr 6, s. 81.
• Międzynarodowa wystawa elektryczna w Wiedniu: Sprawozdanie telegraficzne, „Kurjer Warszawski” nr 210 (wyd. poranne), z 17 VIII 1883 r., s. 2.
• Naokoło świata, „Kurjer Codzienny” nr 80, z 8 III 1902 r., s. 4.
• Neu-Anmeldungen, „Zeitschrift des Elektrotechnischen Vereines in Wien” 1883, nr 5, s. 129.
• Nowa forma energii, „Tygodnik Ilustrowany” 1899, nr 9, s. 167.
• „Nowa Reforma” nr 92, z 21 IV 1901 r., s. 3.
• Nowe odkrycie, „Gazeta Lwowska” nr 119, z 24 V 1896 r., s. 4.
• „Nowości ilustrowane” 1904, nr 11, s. 5-6.
• Piec nowej konstrukcyi, „Dźwignia” 1878, nr 5, s. 39.
• Podziękowanie, „Czasopismo Techniczne” 1888, nr 1, s. 8.
• Podziękowanie (rektoratu), „Kurjer Lwowski” nr 357, z 25 XII 1887 r., s. 5.
• Poświęcenie drukarni, „Kurjer Lwowski” nr 265, z 24 IX 1890 r., s. 4.
• Poradnik dla samouków; wskazówki metodyczne dla studjujących poszczególne nauki. T. 2. Fizyka, gieofizyka, meteorologja, Warszawa 1917.
• Przewrót w pojęciach o elektryczności, „Dziennik Krakowski” nr 118, z 23 V 1896 r., s. 4.
• Quiz, Szczepanik w Krakowie, „Życie” nr 15, z 9 IV 1898 r., s. 178.
• RAD a Elektroid, „Wiadomości Fotograficzne” 1904, nr 21, s. 323.
• Radium a elektroid, „Słowo Polskie” nr 477, z 11 X 1904 r., s. 3.
• Rejchman B., Elektrotechnika na wystawie wiedeńskiej, „Ateneum” 1884, nr 1, s. 130-168.
• Rychnowski F., O urządzeniu odgromników, „Czasopismo Techniczne” 1887, nr 9, s. 103-105.
• Rychnowski F., Ogrzewanie i przewietrzanie mieszkań za pomocą ciepłego powietrza, „Dźwignia” 1878, nr 8, s. 60-62.
• Rychnowski F., Piec pokojowy służący do najzupełniejszego spalania paliwa (rauchverzchreuder Ofen) oraz przyrząd wentylacyjny podług patentowanego systemu Fr. Rychnowskiego we Lwowie, „Dźwignia 1878, nr 6, s. 42-44.
• Rychnowski J., Elektroid, „Życie” nr 22, z 28 V 1898 r., s. 253-255.
• Sensacyjna tajemnica lwowskiego wynalazcy, „Gazeta Poranna” nr 8982, z 16 IX 1929 r., s. 7.
• Sędziowie przysięgli, „Kurjer Lwowski” nr 483, z 23 X 1911 r., s. 4.
• „Słowo Polskie” nr 57, z 8 III 1899 r., s. 4; nr 90, z 15 IV 1899 r., s. 4; nr 91, z 17 IV 1899 r., s. 4; nr 420, z 20 IX 1914 r., s. 3.
• Służewski K., Prawda czy Reklama?, „Rozwój” nr 59, z 13 III 1899 r., s. 4.
• Spis członków Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika w roku 1903, „Kosmos” 1904, s. 67.
• Sprawozdanie z posiedzenia Zarządu odbytego na dniu 20 maja 1878 r., „Dźwignia” 1878, nr 6, s. 41.
• Sprawozdanie ze zgromadzenia tygodniowego odb. d. 20 maja r. b., „Czasopismo Techniczne” 1896, nr 14, s. 156-157.
• Sprawozdanie ze zgromadzenia tygodniowego odbytego d. 12 kwietnia 1899, „Czasopismo Techniczne” 1899, nr 10, s. 113-115.
• Sprawozdanie ze zgromadzenia tygodniowego odbytego dnia 27 lutego 1901, „Czasopismo Techniczne” 1901, nr 7, s. 73-74.
• Szary, W pracowni Rychnowskiego, „Życie i Sztuka, ilustrowany dodatek do Kraju” nr 8, z 7 III 1902 r., s. 91.
• Szczepanik o Rychnowskim, „Słowo Polskie” nr 76, z 30 III 1899 r., s. 3.
• Szwarce B., Fluid czy nie fluid? „Kurjer Lwowski” nr 141, z 22 V 1898 r., s. 7.
• Tajemniczy elektroid, „Kurjer Lwowski” nr 69, z 10 III 1901 r., s. 2-3.
• The newest wonder-working wizard: a remarkable machine, „The West Australian” nr 4083, z 1 IV 1899 r., s. 6.
• Towarzystwo kupców i przemysłowców, „Gazeta Narodowa” nr 68, z 24 III 1887 r., s. 3.
• Transparenta, „Gazeta Narodowa” nr 207, z 12 IX 1883 r., s. 2.
• Wiedeńska wystawa elektryczności, „Wszechświat” 1883, nr 37, s. 589-591.
• W pracowni inżyniera - mechanika p. Rychnowskiego, „Gazeta Lwowska” nr 186, z 17 VIII 1887 r., s. 4.
• W sprawie wodociągowej, „Kurjer Lwowski” nr 172, z 23 VI 1898 r., s. 1-2.
• Wykaz przewodniczących i mężów zaufania rejonów, „Kurjer Lwowski” nr 268, z 21 VIII 1915 r., s. 4.
• Wynalazek, „Kurjer Lwowski” nr 244, z 3 IX 1897 r., s. 3.
• Wynalazki Franciszka Rychnowskiego a przemysł krajowy, „Kuryer Lwowski” nr 120, z 1 V 1901 r., s. 2.
• Wynalazki Rychnowskiego wchodzą w życie, „Słowo Polskie” nr 247 (wyd. poranne), z 17 X 1899, s. 2.
• Wystawa higieniczno-przyrodnicza we Lwowie, „Kurjer Lwowski” nr 199, z 19 VII 1888 r., s. 2.
• Wystawa krajowa w Krakowie, „Kurjer Lwowski” nr 259, z 18 IX 1887 r., s. 2.
• Wystawa krajowa w Krakowie, „Kurjer Lwowski” nr 261, z 20 IX 1887 r., s. 1-2.
• Wystawa krajowa w Krakowie, „Kurjer Lwowski” nr 262, z 21 IX 1887 r., s. 2.
• Wystawa przemysłu budowlanego we Lwowie, „Czasopismo Towarzystwa Technicznego Krakowskiego” 1892, nr 22, s. 322-323.
• Wystawcy galicyjscy premiowani w Paryżu, „Gazeta Lwowska” nr 260, z 22 X 1878 r., s. 4.
• Wzorowa fabryka we Lwowie, „Kurjer Lwowski” nr 169, z 20 VI 1891 r., s. 6.
• Z wystawy paryskiej, „Gazeta Narodowa” nr 154, z 7 VII 1878 r., s. 1.
• Zbiór ogłoszeń firmowych trybunałów handlowych: stały dodatek do Przeglądu Prawa i Administracy r. 2, 1903, nr 3, s. 38.
• Zbiór ogłoszeń firmowych trybunałów handlowych: stały dodatek do Przeglądu Prawa i Administracyi r. 3, 1904, nr 1, s. 3-4.
• Literatura przedmiotu
• Drexler A. Olszewski A., Polska i Polacy na powszechnych wystawach światowych, Warszawa 2005.
• Gajewski W., Rychnowski Franciszek Dyonizy de Welehrad (1850-1929), [w:] Słownik Biograficzny Techników Polskich, t. 21, red. J. Piłatowicz, Warszawa 2010, s. 142-147.
• Gierszewska B., Edmund Libański (1862-1928) - działacz społeczny i popularyzator nowoczesności we Lwowie, [w:] Znani i nieznani międzywojennego Lwowa: Studia i materiały, red. M. Przeniosło, L. Michalska-Bracha, Kielce 2007, s. 11-23.
• Hickiewicz J. przy współpracy z P. Sadłowskim, Roman Dzieślewski: pierwszy polski profesor elektrotechniki i Jego współpracownicy, Warszawa - Rzeszów - Tarnów - Gliwice - Opole 2014.
• Kotłobułatowa I., Lwów na fotografii. T. 3 Lwowianie, Lwów 2014.
• Kotlobulatova I., Eteroyid inzhenera Ryxnovs’koho (Engineer Rykhnovskyy’s etheroid), „Elektroinform”, 2005, nr 1, s. 46-47.
• Kryżaniwskij A., Prąd stały czy przemienny. Jak to było na początku elektryfikacji Lwowa, „Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki Politechniki Gdańskiej” 2015, nr 43, s. 125-126.
• Starzyński P., Budowa gmachu Sejmu Krajowego we Lwowie w latach 1887-1881, [w:] Lwów: miasto, społeczeństwo, kultura, t. 1, Kraków 1995, s. 133-136.
• Tscherkes B., Hofer E., The Building of the Galician Seym in Lvov, [w:] Mayors and City Halls. Local Government and the Cultural Space in the Late Habsburg Monarchy, International Conference, 30 November - 2 December 1995, Cracow, red. J. Purchla, Cracow 1998, s. 209-215.
• Wasylkowski J., Lwowskie misztygałki, Warszawa 2000.
• Strony internetowe
• Barącz A., U Nas we Lwowi, red. K.Rybicki, strona internetowa Mój Lwów, lwow.eu/rybicki/baracz.html [dostęp 24.04.2017].
• Strona internetowa Cmentarium, Spis osób pochowanych na cmentarzu Rakowickim w Krakowie (osoby pochowane do 1939 r.), cmentarium.sowa.website.pl/Cmentarze/spisRakow.html#r [dostęp 24.04.2017].
• Venus Th., Tuma Joseph, [w:] Österreichisches Biographisches Lexikon 1815-1950 Online-Edition, www.biographien.ac.at/oebl/oebl_T/Tuma_Josef_1866_1938.xml [dostęp 1.05.2019].

Uwagi

Opracowanie rekordu ze środków MNiSW, umowa Nr 461252 w ramach programu "Społeczna odpowiedzialność nauki" - moduł: Popularyzacja nauki i promocja sportu (2021)