Polichlorowane dibenzodioksyny i dibenzofurany jako środowiskowe zagrożenie zdrowia

• Autorzy: Jarosław Chmielewski , Kosowska Ewa , Bąk-Badowska Jolanta , Żeber-Dzikowska Ilona , Gonczaryk Agnieszka , Nowak-Starz Grażyna , Czarny-Działak Małgorzata , Gworek Barbara , Szpringer Monika

Identyfikatory

DOI

10.15199/62.2020.1.21

Warianty tytułu

EN

Polychlorinated dibenzodioxins and dibenzofurans as an environmental health threat

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Na podstawie dostępnej literatury przedmiotu przedstawiono informacje dotyczące polichlorowanych dibenzodioksyn i dibenzofuranów powszechnie występujących w środowisku oraz zaprezentowano ich źródła uwalniania do środowiska. Wskazano także najważniejsze źródła narażenia człowieka na te związki i mechanizm ich toksycznego działania.

EN

A review, with 93 refs., of sources, toxicity and legal occurrence limitations of the title compds.

Słowa kluczowe

PL

polichlorowane dibenzodioksyny; polichlorowane dibenzofurany; uwalnianie do środowiska; zdrowie człowieka; przegląd literatury

EN

polychlorinated dibenzodioxins; polychlorinated dibenzofurans; release into environment; human health; literature review

• Wydawca: Wydawnictwo SIGMA-NOT
• Czasopismo: Przemysł Chemiczny
• Rocznik: 2020
• Tom: T. 99, nr 1
• Strony: 135--144
• Opis fizyczny: Bibliogr. 93 poz., rys., tab., wykr.

Twórcy

autor

Jarosław Chmielewski

• Instytut Ochrony Środowiska - Państwowy Instytut Badawczy, ul. Krucza 5/11 d, 00-548 Warszawa

autor

Kosowska Ewa

• Uniwersytet Jana Kochanowskiego, Kielce

autor

Bąk-Badowska Jolanta

• Uniwersytet Jana Kochanowskiego, Kielce

autor

Żeber-Dzikowska Ilona

• Uniwersytet Jana Kochanowskiego, Kielce

autor

Gonczaryk Agnieszka

• Urząd Marszałkowski, Warszawa

autor

Nowak-Starz Grażyna

• Uniwersytet Jana Kochanowskiego, Kielce

autor

Czarny-Działak Małgorzata

• Uniwersytet Jana Kochanowskiego, Kielce

autor

Gworek Barbara

• Instytut Ochrony Środowiska - Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa

autor

Szpringer Monika

• Uniwersytet Jana Kochanowskiego, Kielce

Bibliografia

• [1] M. Dzikuć, M. Dzikuć, Przem. Chem. 2019, 98, nr 4, 600.
• [2] A. Grochowalski, Badania nad oznaczeniem polichlorowanych dibenzodioksyn, dibenzofuranów i bifenyli, Politechnika Krakowska, Monografia 272, Kraków 2000.
• [3] Z. Makles, A. Świątkowski, S. Grybowska, Niebezpieczne dioksyny, Wyd. Arkady Sp. z o.o., Warszawa 2001.
• [4] M. Szewczyńska, E. Ekiert, M. Pośniak, Bezp. Pr. 2006, 1, 8.
• [5] Scientific Report of EFSA, EFSA J. 2010, 3, nr 8, 1385.
• [6] R. Wrbitzky, B. Beyer, H. Thoma, B. Flatau i in., Arch. Environ. Contam. Toxicol. 2001, 40, 136.
• [7] J. Piskorska-Pliszczyńska, P. Struciński, S. Mikołajczyk i in., Med. Weter. 2015, 71, nr 11, 696.
• [8] Z. Brzeski, Med. Ogólna Nauk. Zdr. 2011, 17, nr 3, 162.
• [9] M. Viluksela, Y. Bager, J.T. Tuomisto, G. Scheu i in., Cancer Res. 2000, 60, 6911.
• [10] Institute of Medicine of the National Academies, Dioxins and dioxinlike compounds in the food supply. Strategies to decreaes exposure 2003, https://www.nap.edu/catalog/10763/dioxins-and-dioxin-like-compounds- in-the-food-supply-strategies, dostęp 23 czerwca 2019 r.
• [11] https://burnbarrel.org./Science/Science.html, dostęp 23 czerwca 2019 r.
• [12] A. Grochowalski, Mat. V Międzynarodowa Konf. Dioksyny w Przemyśle i Środowisku, Kraków 2001, 1.
• [13] P. Struciński J. Piskorska-Pliszczyńska, K. Góralczyk i in., Rocz. PZH 2011, 62, nr 1, 3.
• [14] https://www.kobize.pl/uploads/materialy/materialy_do_pobrania/krajowa_inwentaryzacja_emisji/Bilans_emisji_-_raport_podstawowy_2014. pdf, dostęp 12 lipca 2019 r.
• [15] https://www.kobize.pl/uploads/materialy/materialy_do_pobrania/krajowa_inwentaryzacja_emisji/Bilans_emisji_za_2016-raport_syntetyczny. pdf, dostęp 12 lipca 2019 r.
• [16] M. Sarnowska, S. Gach, J. Educ. Health Sport 2017, 7, nr 8, 693.
• [17] M. Słowińska, M. Koter-Michalak, B. Bukowska, Med. Pr. 2011, 62, nr 6, 643.
• [18] T. Sadowski, G. Świderski, W. Lewandowski, Probl. Ekol. 2007, 11, nr 2, 91.
• [19] Z. Makles, A. Świątkowski, S. Grybowska, Niebezpieczne dioksyny, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, 39.
• [20] E. Gruczyńska, D. Kowalska, M. Kozłowska, E. Majewska, K. Tarnowska, Rocz. PZH 2018, 69, nr 2, 111.
• [21] A.K. Liem, J.A. Van Zorge, Environ. Sci. Pollut. Res. 1995, 2, 46.
• [22] P. Montague, Dioksyny groźniejsze niż przypuszczano, Raport Agencji Ochrony Środowiska Stanów Zjednoczonych, Annapolis 1994.
• [23] M. Śmiechowska, J. Res. Appl. Agric. Eng. 2010, 55, nr 4, 150.
• [24] B. Gworek, M. Zakrzewska, W. Stępień, M. Kijeńska, J. Wrzosek, Przem. Chem. 2018, 97, nr 4, 604.
• [25] A. Grochowalski, Zesz. Nauk. Politechniki Krakowskiej 2000, Monografia 272.
• [26] S.M. Hays, L.L. Aylward, Regul. Toxicol. Pharmacol. 2003, 37, 202.
• [27] J. Larsen, Mol. Nutr. Food Res. 2006, 50, 885.
• [28] W. Parzefall, Food Chem. Toxicol. 2002, 40, 1185.
• [29] European Commission DG ENV, The european dioxin emission inventory. Stage II, Brussels 2000.
• [30] B.J. Gaborek, J.M. Mullikin, A.T. Pitrat, L. Cummings, L.M. May, Toxicol. Ind. Health. 2001, 17, 254.
• [31] S. Rayne, J. Hazard. Mater. 2005, 127, 33.
• [32] K.M. Tang, C.G. Jr. Nace, C.L. Lynes, M.A. Maddaloni, D. La Posta, K.C. Callahan, Environ. Sci. Technol. 2004, 38, 6482.
• [33] A. Baccarelli, A.C. Pesatori, D. Consonni, P. Mocarelli, D.G. Patterson i in., Br. J. Dermatol. 2005, 152, 459.
• [34] M. Neuberger, W. Landvoigt, F. Dernt, Int. Arch. Occup. Environ. Health 1991, 63, 325.
• [35] Identification of relevant industrial sources of dioxins and furans in Europe, Final Report of the European Commission, DG-XI, nr 43, Landesumweltamt Nordrhein-Westfalen, Essen 1997.
• [36] DROPS (Development of macro and sectoral economic models aiming to evaluate the role of public health externalities on society), 6. Program Ramowy Unii Europejskiej, lata 2005-2008, https://www.nilu.no/en/ apub/19833/, dostęp 30 czerwca 2019 r.
• [37] D. Panasiuk, A. Głodek, R. Piątek, E. Pacyna, Ecol. Chem. Eng. S 2007, 14, S4, 249.
• [38] Rozporządzenie Komisji (UE) 2017/644 z dnia 5 kwietnia 2017 r., Dz. Urz. EU 2017, L.92/9.
• [39] European Food Safety Authority, EFSA J. 2010, 8, nr 3, 1385.
• [40] Dyrektywa Komisji 96/77/WE z dnia 2 grudnia 1996 r. ustanawiająca szczególne kryteria czystości dla dodatków do środków spożywczych innych niż barwniki i substancje słodzące, Dz. Urz. UE L.1996.339.1.
• [41] Dyrektywa Komisji 2008/76/WE z dnia 25 lipca 2008 r. zmieniająca załącznik I do dyrektywy 2002/32/WE Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie niepożądanych substancji w paszach zwierzęcych, Dz. Urz. UE 2008, L.08.198.37.
• [42] Rozporządzenie Komisji (UE) NR 277/2012 z dnia 28 marca 2012 r. zmieniające załączniki I i II dyrektywy 2002/32/WE Parlamentu Europejskiego i Rady w odniesieniu do maksymalnych poziomów i progów podejmowania działań w przypadku dioksyn i polichlorowanych bifenyli, Dz. Urz. EU 2012, L.91/1.
• [43] Rozporządzenie Komisji (WE) NR 1881/2006 z dnia 19 grudnia 2006 r. ustalające najwyższe dopuszczalne poziomy niektórych zanieczyszczeń w środkach spożywczych, Dz. Urz. EU 2006, L.364/5.
• [44] Rozporządzenie Komisji (UE) NR 1259/2011 z dnia 2 grudnia 2011 r. zmieniające rozporządzenie (WE) nr 1881/2006 w odniesieniu do najwyższych dopuszczalnych poziomów dioksyn, polichlorowanych bifenyli o działaniu podobnym do dioksyn i polichlorowanych bifenyli o działaniu niepodobnym do dioksyn w środkach spożywczych, Dz. Urz. EU 2011, L.320/18.
• [45] Zalecenie Komisji z dnia 23 sierpnia 2011 r. w sprawie ograniczenia obecności dioksyn, furanów i bifenyli polichlorowanych (PCB) w paszy i żywności, Dz. Urz. EU 2011, L.218/23.
• [46] Zalecenie Komisji z dnia 3 grudnia 2013 r. w sprawie ograniczenia obecności dioksyn, furanów i polichlorowanych bifenyli (PCB) w paszy i żywności, 2013/711/UE. 144 99/1(2020)
• [47] Zalecenie komisji z dnia 11 września 2014 r. zmieniające załącznik do zalecenia 2013/711/UE w sprawie ograniczenia obecności dioksyn, furanów i bifenyli polichlorowanych (PCB) w paszy i żywności, 2014/663/UE.
• [48] Raport z badań kontrolnych dioksyn, furanów, DL-PCB i EDL-PCB u zwierząt i w produktach pochodzenia zwierzęcego, Zakład Radiobiologii Państwowego Instytutu Weterynaryjnego PIB, Puławy 2019.
• [49] Zalecenie Komisji z dnia 16 listopada 2006 r. w sprawie monitorowania poziomu tła dioksyn, dioksynopochodnych PCB i niedioksynopochodnych PCB w środkach spożywczych, Dz. Urz. EU 2006, L.322/24.
• [50] A.R. Fernandes, M. Rose, S. White, D.N. Mortimer, M. Gem, Food Addit. Contam. 2006, 23, nr 9, 939.
• [51] A.J. McMichael, Epidemiol. Community Health 1999, 53, 742.
• [52] A. Covaci, S. Voorspoels, P. Schepens, P. Jorens, R. Blust R, H. Neels, Environ. Toxicol. Pharmacol. 2008, 25, 164.
• [53] A. Holma-Suutari, P. Ruokojärvi, S. Laaksonen, H. Kiviranta, M. Nieminen, M. Viluksela, A. Hallikainen, Sci. Total Environ. 2014, 476-477, 125.
• [54] I. Cieślik, E. Cieślik, Bromat. Chem. Toksykol. 2014, 47, nr 2, 225.
• [55] J. Szlinder-Richert, I. Barska, Z. Usydus, W. Ruczyńska, Mat. IX Konf. Nauk. Dioksyny w Przemyśle i Środowisku, Kraków 2008, 144.
• [56] G. Rotlland, E. Abad, F. Sarda i in., Deep-Sea Res. J. 2006, 53, nr 2, 1895.
• [57] H. Karl, U. Ruoff, A. Blüthgen, Chemosphere 2002, 49, nr 7, 765.
• [58] K.E. Dean, M.P. Suarez, H.S. Rifai, R.M. Palachek, L. Koenig, Environ. Toxicol. Chem. 2009, 28, nr 11, 2307.
• [59] M. Warenik-Bany, S. Maszewski, S. Mikolajczyk, J. Piskorska- -Pliszczynska, Environ. Pollut. 2019, 255, 1.
• [60] M. Warenik-Bany, P. Struciński, J. Piskorska-Pliszczyńska, Environ. Int. 2016, 89-90, 21.
• [61] A. Jori, Ann. Inst. Super Sanita 1984, 20, nr 2-3, 127.
• [62] B. Kowalski, M. Łobacz, D. Kowalska, Przem. Spoż. 2008, 6, 42.
• [63] H. Maciołek, D. Łukomska, A. Piwońska, Med. Ogólna 2007, 13, nr 3, 192.
• [64] I. Całkosiński, J. Rosińczuk-Tonderys, M. Szopa, M. Dobrzyński, A. Gamian, Post. Hig. Med. Dosw. 2011, 65, 143.
• [65] W. Sobczyk, Substancje obce w żywności. Żywność bezpieczna, Wydawnictwo Naukowe Akademia Pedagogiczna, Kraków 2000, Prace monograficzne 288, 136.
• [66] C. Bergkvist, M. Öberg, M. Appelgren, W. Becker, M. Aune, E.H. Ankarberg, M. Berglund, H. Håkansson, Food Chem. Toxicol. 2008, 46, 3360.
• [67] G. Eskhult, M. Aune, Organohalogen Compd. 2007, 69, 2323.
• [68] G. Charnley, J. Doull, Food Chem. Toxicol. 2005, 43, 671.
• [69] A. De Mul, M.I. Bakker, M.J. Zeilmaker, Regul. Toxicol. Pharmacol. 2008, 51, 278.
• [70] I. Całkosiński, J. Rosińczuk-Tonderys, M. Szopa, M. Dobrzyński, A. Gamian, Post. Hig. Med. Dosw. (online) 2011, 65, 145.
• [71] A. Grochowalski, R. Chrząszcz, Organohalogen Compd. 1995, 21, 321.
• [72] S.M. Giacomini, L. Hou, P.A. Bertazzi, A. Baccarelli, Int. Arch. Occup. Environ. Health 2006, 79, nr 5, 396.
• [73] B. Zhao, J.E. Bohonowych, A. Timme-Laragy, D. Jung, A.A. Affatato, R.H. Rice, R.T. Di Giulio, M.S. Denison, PLoS One 2013, 8, nr 2, e56860.
• [74] J.A. Head, S.W. Kennedy, Environ. Toxicol. Chem. 2019, 38, nr 3, 660.
• [75] Z.W. Lai, C. Hundeiker, E. Gleichmann, C. Esser, Mol. Pharmacol. 1997, 52, nr 1, 30.
• [76] D. Carpi, M. Korkalainen, L. Airoldi, R. Fanelli, H. Hakansson, V. Muhonen i in., Toxicol. Sci. 2009, 108, nr 2, 330.
• [77] H. Guo, L. Zhang, K. Wei, J. Zhao, Y. Wang, F. Jin, K. Xuan, Arch. Oral Biol. 2015, 60, nr 1, 199.
• [78] H. Tsuji, Nihon Rinsho. 2000, 58, nr 12, 2533.
• [79] E. Dymarska, A. Grochowalska, H. Krauss, Now. Lek. 2013, 82, nr 3, 222.
• [80] A. Baccarelli, P. Mocarelli, D.G.J. Patterson, M. Bonzini, A.C. Pesatori, N. Caporaso, M.T. Landi, Environ. Health Perspect. 2002, 110, 1169.
• [81] L. Hagmar, Thyroid 2003, 13, nr 11, 1021.
• [82] J.D. Taft, M.M. Colonnetta, R.E. Schafer, N. Plick, W.H. Powell, Toxicol. Sci. 2018, 161, nr 1, 196.
• [83] J. Taura, T. Takada, M. Fujii, Y. Hattori, Y. Ishii, H. Kuroki, K. Tsukimori, H. Uchi, M. Furue, H. Yamada, Toxicol. Appl. Pharmacol. 2014, 281, nr 1, 48.
• [84] G.E. Muku, N. Blazanin, F. Dong, P.B. Smith, D. Thiboutot, K. Gowda, S. Amin, I.A. Murray, G.H. Perdew, Toxicol. Sci. 2019, Doi: 10.1093/ toxsci/kfz140.
• [85] J.F. Argacha, T. Mizukami, T. Bourdrel, M.A. Bind, Trends Cardiovasc. Med. 2019, 29, nr 5, 274.
• [86] K. Steenland, P. Bertazzi, A. Baccarelli, M. Kogevinas, Environ. Health Perspect. 2004, 112, nr 13, 1265.
• [87] W. Tian, H. Fu, T. Xu, S.L. Xu, Z. Guo, J. Tian i in., Environ. Pollut. 2018, 237, 508.
• [88] L.G. Hudson, R. Shaikh, W.A. Jr Toscano, W.F. Greenlee, Biochem. Biophys. Res. Commun. 1983, 115, nr 2, 611.
• [89] J.A. Bond, Cancer Res. 1983, 43, nr 10, 4805.
• [90] S.Y. Yang, S. Ahmed, S.V. Satheesh, J. Matthews, Arch. Toxicol. 2018, 92, nr 1, 225.
• [91] M.S. Rao, V. Subbarao, J.D. Prasad, D.G. Scarpelli, Carcinogenesis 1988, 9, nr 9, 1677.
• [92] O. Novikov, Z. Wang, E.A. Stanford, A.J. Parks, A. Ramirez-Cardenas, E. Landesman i in., Mol. Pharmacol. 2016, 90, nr 5, 674.
• [93] I. Całkosiński, J. Rosińczuk-Tonderys, M. Szopa, M. Dobrzyński, A. Gamian, Post. Hig. Med. Dosw. (online) 2011, 65, 146.

Uwagi

1. Opracowanie rekordu ze środków MNiSW, umowa Nr 461252 w ramach programu "Społeczna odpowiedzialność nauki" - moduł: Popularyzacja nauki i promocja sportu (2020).

2. Projekt finansowany w latach 2019-2022 w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego „Regionalna Inicjatywa Doskonałości” nr projektu 024/RID/2018/19, kwota finansowania 11 999 mln zł.