Narażenie na pole elektromagnetyczne w przestrzeni pracy podczas użytkowania systemów elektroenergetycznych i elektrycznych instalacji zasilających prądu przemiennego w energetyce : metoda pomiaru pola elektromagnetycznego in situ – wymagania szczegółowe

• Autorzy: Szuba M. , Hasiec I. , Papliński P. , Śmietanka H. , Zajdler K , Zmyślony M. , Gryz K. , Karpowicz J.

Identyfikatory

DOI

10.5604/1231868X.1229515

Warianty tytułu

EN

Exposure to the electromagnetic field in the work space during the use of electricity and electric installations of alternating current in power engineering : the method of in situmeasurements of electromagnetic field –specific requirements

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Pole elektromagnetyczne (pole-EM) występuje w otoczeniu wszystkich instalacji i urządzeń zasilanych energią elektryczną, jest więc również nierozerwalnie związane z przesyłaniem energii elektrycznej przez sieć elektroenergetyczną, tworzoną głównie przez linie i rozdzielnie elektroenergetyczne: najwyższych, wysokich, średnich i niskich napięć, w których otoczeniu może występować pole-EM stref ochronnych. Obiekty takie zostały wymienione wśród typowych źródeł pola-EM jako „systemy elektroenergetyczne i elektryczna instalacja zasilająca” w rozporządzeniu Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 czerwca 2016 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy pracach związanych z narażeniem na pole-EM (DzU 2016, poz. 950, zm. poz. 2284; zał. 1., poz. 2.). W związku z tym, warunki narażenia pracujących w otoczeniu urządzeń lub instalacji sieci elektroenergetycznych wymagają okresowej kontroli, zgodnie z wymaganiami określonymi w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 2 lutego 2011 r. w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy, w którym określono, że powinna być ona wykonana „zgodnie z metodami określonymi w Polskich Normach, a w przypadku braku takich norm, metodami rekomendowanymi i zwalidowanymi” (DzU 2011, poz. 166). Celem takiej kontroli jest rozpoznanie zagrożeń elektromagnetycznych w przestrzeni pracy i podjęcie odpowiednich środków ochronnych (DzU 2016, poz. 950, zm. 2284). Ponieważ metody pomiarów pola-EM odpowiednie do realizacji tych wymagań prawa pracy nie są obecnie znormalizowane, celem przeprowadzonych badań było opracowanie metody rekomendowanej do pomiaru parametrów pola-EM in situ w przestrzeni pracy, podczas użytkowania sieci elektroenergetycznych. Rekomendowana metoda pomiarów została opracowana na podstawie przeglądu: parametrów konstrukcyjnych i elektrycznych infrastruktury energetycznej użytkowanej w Polsce, przeglądu danych literaturowych oraz wyników badań własnych wykonanych przez autorów w kilkuset obiektach elektroenergetycznych (najwyższych, wysokich, średnich i niskich napięć) o zróżnicowanej strukturze geometrycznej i funkcjonalnej, użytkowanych na terenie całego kraju. Przeprowadzone pomiary obejmowały pomiary wartości skutecznych natężenia pola elektrycznego i natężenia pola magnetycznego w przestrzeni pracy, z wyłączeniem narażeń występujących podczas prac wykonywanych wg procedur określanych jako praca na potencjale. Przeprowadzone badania obejmowały pomiary wartości skutecznej natężenia pola elektrycznego i natężenia pola magnetycznego w przestrzeni pracy, z wyłączeniem narażeń występujących podczas prac wykonywanych według procedur określanych jako praca na potencjale. Pomiary obejmowały następujące obiekty prądu przemiennego użytkowane w ramach krajowego systemu elektroenergetycznego: napowietrzne i wnętrzowe rozdzielnie elektroenergetyczne o napięciach znamionowych (110 ÷ 750) kV oraz linie elektroenergetyczne o napięciach znamionowych (110 ÷ 400) kV, określanych jako wysokie lub najwyższe napięcia (WN lub NN); linie elektroenergetyczne niskiego lub średniego napięcia (nn lub SN) o napięciach znamionowych (0,4 ÷ 110) kV (z wyłączeniem obiektów o napięciu 110 kV, zaliczanym do WN); rozdzielnie i transformatory nn lub SN o napięciach znamionowych (0,4 ÷ 110) kV (z wyłączeniem obiektów o napięciu 110 kV, zaliczanym do WN); generatory prądu wraz z torami prądowymi oraz aparaturą łączeniową i pomiarową o mocach powyżej 1 MW; instalacje potrzeb własnych na stacjach elektroenergetycznych; trójfazowe instalacje przemysłowe. Na podstawie wyników przeprowadzonych badań wykazano, że podczas użytkowania wspomnianych elementów sieci elektroenergetycznej są wykorzystywane prądy przemienne o częstotliwości 50 Hz i o stabilnym napięciu charakterystycznym dla jej poszczególnych obiektów, a obciążeniach prądowych zmieniających się w znacznym stopniu (o kilkaset procent), zależnie od zapotrzebowania odbiorców na energię elektryczną. W związku z tym, zarekomendowano metodę pomiarów, która obejmuje pomiar wartości skutecznej (RMS) natężenia pola elektrycznego i natężenia pola magnetycznego, których wyniki są oceniane bezpośrednio w odniesieniu do limitów narażenia, które określono w prawie pracy w stosunku do wartości równoważnych takich parametrów narażenia. W metodzie określono również zasady: przygotowania pomiarów i aparatury pomiarowej, wyboru punktów pomiarowych, wyznaczania zasięgu stref ochronnych oraz dokumentowania wyników pomiarów, a także warunki klimatyczne wykonywania pomiarów. Omówiono również najistotniejsze źródła niepewności wyników pomiaru pola-EM przy omawianych urządzeniach elektroenergetycznych.

EN

Electromagnetic field (EMF) occurs around all the installations and equipment powered by electricity, so it is also inextricably linked to the transmission of electricity through the power grid, created mainly by the power lines and switchyards of the highest, high, medium and low voltage. In their vicinity EMF of protection zones may occur. Such installations have been listed among the common sources of EMF as a "power systems and electrical power supply installation" in the Regulation of the Minister of Family, Labour and Social Policy on health and safety at work related to exposure to EMF(OJ 2016 item. 950, est. 1, pos. 2). The refore, the exposure conditions of workers in the vicinity of equipment or installation of power grids require periodic inspections in accordance with the requirements of the Regulation of the Minister of Health on the tests and measurements of health hazard factors in the working environment (Regulation ...., OJ 2011, pos. 166), which should be done "in accordance with the methods set out in Polish standards, in the absence of such standards, using recommended and validated methods". The purpose of such inspection is to identify the electromagnetic hazards in work space and take appropriate protective measures (OJ 2016 pos. 950). Because the methods of EMF measurement adequate to meet the requirements of labour law are currently not standardized, the objective of conducted research was to develop a method recommended for measuring parameters of the EMF in situ in the work space during the use of electricity networks. The recommended method of measurement was developed on the basis of the review of design and electrical parameters of energy infrastructure in Poland, the review of literature and own research performed by the authors in hundreds of power facilities (the highest, high, medium and low voltage)and installations of various geometrical and functional structures used in the whole country. The performed research included measurements of RMS value of electric field and magnetic field strength in the work space, with the exception of exposures occurring during the work performed according to procedures known as live-line work. The measurements included the following objects used in the national electricity grid: electrical switchyards with nominal voltage from 110 kV to 750 kV (outdoor and indoor); power lines of high voltage (HV) with nominal voltage from 110 kV to 400 kV; power lines of low or medium voltage (LV or MV) with rated voltage of 0.4 kV to 110 kV (with the exception of 110 kV); switchyards, LV or MV switchboards and transformers; generators with bus bars, cables etc., current transformers, switchgear and measuring equipment with capacity exceeding 1 MW, installations of own needs on electrical substations, three-phase alternating current industrial installations. On the basis of the results of the research it was demonstrated that during the use of these elements of the power grid alternating currents with a frequency of 50 Hz are used, with a stable voltage characteristic of the individual objects and the load current changing significantly (by several hundred percent), depending on customers’ demand for electricity. The measurement method was recommended which involves measuring the RMS value of electric field strength and magnetic field strength, which results are evaluated immediately with respect to the exposure limits set in the labour law to the equivalent value of such exposure parameters. The method also describes principles: measurements and measurement devices preparation, choice of measurement points, determining the ranges protection zones and document measurement results, as well a climatic conditions of measurements. It also discusses the most important sources of uncertainty of results of EMF measurement near discussed power devices.

Słowa kluczowe

PL

elektroenergetyczne linie wysokiego napięcia; rozdzielnie elektroenergetyczne; instalacje elektroenergetyczne; pole elektryczne; pole magnetyczne; pomiary pola elektromagnetycznego; metoda rekomendowana; środowisko pracy; bezpieczeństwo i higiena pracy

EN

high voltage power lines; high voltage switchyards; electric power installations; electric field; magnetic field; electromagnetic field measurements; recommended method; working environment; occupational safety and health

• Wydawca: Centralny Instytut Ochrony Pracy - Państwowy Instytut Badawczy
• Czasopismo: Podstawy i Metody Oceny Środowiska Pracy
• Rocznik: 2016
• Tom: Nr 4 (90)
• Strony: 91--150
• Opis fizyczny: Bibliogr. 56 poz., rys.

Twórcy

autor

Szuba M.

• Politechnika Wrocławska 50-370 Wrocław, Wybrzeże Wyspiańskiego 27

autor

Hasiec I.

• Zakład Pomiarowo-Badawczy Energetyki "ENERGOPOMIAR-ELEKTRYKA" Spółka z o.o.

autor

Papliński P.

• Instytut Energetyki – Instytut Badawczy 01-330 Warszawa, ul. Mory 8

autor

Śmietanka H.

• Instytut Energetyki – Instytut Badawczy 01-330 Warszawa, ul. Mory 8

autor

Zajdler K

• Polskie Sieci Elektroenergetyczne S.A. Oddział w Radomiu 26-600 Radom, ul. Żeromskiego 75

autor

Zmyślony M.

• Instytut Medycyny Pracy im. prof. dr. med. J. Nofera 91-348 Łódź, ul. św. Teresy od Dzieciątka Jezus 8

autor

Gryz K.

• Centralny Instytut Ochrony Pracy – Państwowy Instytut Badawczy 00-701 Warszawa, ul. Czerniakowska 16

autor

Karpowicz J.

• Centralny Instytut Ochrony Pracy – Państwowy Instytut Badawczy 00-701 Warszawa, ul. Czerniakowska 16

Bibliografia

• 1. Arciszewski J., Komorowska I., Papliński P., Czarnecki Z. (1994)Natężenie pola elektrycznego i magnetycznego w otoczeniu linii 220-750 kV. Katalog parametrów charakterystyk i stref ochronnych. Warszawa.
• 2. Arciszewski J., Komorowska I., Papliński P., Czarnecki Z. (1995)Natężenie pola magnetycznego w stacjach 110-750 kV. Zasady wyznaczania i prognozowania rozkładów natężenia pola magnetycznego, Warszawa.
• 3. Barańska A.(1998) Elektromonter linii elektrycznych. [W:] Przewodnik po zawodach. [Red.] M.Widerszal i in. T. 4. Warszawa, Krajowy Urząd Pracy, Ministerstwo Pracy i Polityki Socjalnej, 205–208.
• 4. Bieńkowski P.,Zubrzak B.(2012) Analiza wpływu wybranych charakterystyk i parametrów mierników PEM używanych do pomiarów ochronnych na niepewność pomiarów. Przegląd Elektrotechniczny 88(12b), 171–174.
• 5. Bieńkowski P., Karpowicz J., Kieliszek J. (2016) Przegląd miar skutków narażenia na zmienne w czasie pole elektromagnetyczne i właściwości metrologicznych mierników, istotnych podczas oceny narażenia w środowisku pracy. Podstawy i Metody Oceny Środowiska Pracy 4, 7–40.
• 6. Czaplak W., Papliński P. (1988)Pole elektryczne pod liniami i w stacjach 110 –750 kV. Energetyka 3, 107–110.
• 7. Dudek A. (2016) Ekranowanie przed wpływem pola elektromagnetycznego 50 Hz przy obsłudze sieci przesyłowej. Elektroenergetyka 1(15), 57-68.
• 8. Gryz K., Karpowicz J.(2008) Zasady oceny zagrożeń elektromagnetycznych związanych z występowaniem prądów indukowanych i kontaktowych. Podstawy i Metody Oceny Środowiska Pracy 4(58), 137–171.
• 9. Gryz K., Karpowicz J. (2013a)Znaczenie pozapasmowej czułości aparatury pomiarowej przy ocenie narażenia na radiofalowe pola elektromagnetyczne w sąsiedztwie linii elektroenergetycznych wysokiego napięcia. Bezpieczeństwo Pracy. Nauka i Praktyka 9, 5–7.
• 10. Gryz K., Karpowicz J. (2013b) Pole elektryczne i magnetyczne sieci elektroenergetycznych wysokiego napięcia. [W:] Środowiskowe narażenia zawodowe przy obsłudze sieci elektroenergetycznych wysokiegonapięcia w Polsce. [Red.] J. Karpowicz, J. Bugajska. Warszawa, CIOP-PIB, 149–182.
• 11. Gryz K., Karpowicz J.(2016) Ekspozycja na pole elektromagnetyczne w elektrowniach wiatrowych, Bezpieczeństwo Pracy. Nauka i Praktyka 7, 10–3. DOI:10.5604/01377043.1210089.
• 12. IARC, International Agency for Research on Cancer (2002) Non-ionizing radiation, part 1: Static and exteraly lowfrequency (ELF) electric and magnetic fields. Volume 80. Lyon, IARC Monographs on the evaluation of carcinogenic risks to humans.
• 13. IARC, International Agency for Research on Cancer (2013) Non-ionizing radiation, part 2: Radiofrequency electromagnetic fields. Volume 102. Lyon.
• 14. IARC Monographs on the evaluation of carcinogenic risks to humans.
• 15. IEC 61786-2: 2014 Measurement of DC magnetic, AC magnetic and AC electric fields from 1 Hz to 100 kHz with regard to exposure of human beings. Part 2: Basic standard for measurements.
• 16. Instrukcja BHP przy urządzeniach i instalacjach elektroenergetycznych(2013)Instrukcja BHP nr 13.003/ZB/2013. Konstancin-Jeziorna, Polskie Sieci Elektroenergetyczne (wrzesień 2013) [http://www.pse.pl].
• 17. ISO 13528: 2015 Statistical methods for use in proficiency testing by interlaboratory comparison. ISO 2015.
• 18. Karpowicz J., Gryz K. (2001) Specyfika pomiarów i oceny wolnozmiennych pól magnetycznych w środowisku pracy. Podstawy i Metody Oceny Środowiska Pracy 2(28), 239–249.
• 19. Karpowicz J., Bugajska J., Bogdan A., Gryz K., Łuczak A., MorzyńskiL., Pleban D., Tokarski T., Wolska A., Młynarczyk M., Zapadka S., Kozłowski A., Grabarczyk Z., Pachocki K., Mikulski W. (2013) Środowiskowe narażenia zawodowe przy obsłudze sieci elektroenergetycznych wysokiego napięcia w Polsce. [Red.] J. Karpowicz, J. Bugajska. Warszawa, CIOP-PIB.
• 20. Karpowicz J., Gryz K. (2013). Praktyczna implementacja międzynarodowych zasad oceny zagrożeń zawodowych związanych z elektrodynamicznym oddziaływaniem pól magnetycznych małej częstotliwości na pracownika. Podstawy i Metody Oceny Środowiska Pracy 3(77), 129–149.
• 21. Karpowicz J., Bugajska J., Bogdan A., Bartkowiak G., Gryz K., Łuczak A., Morzyński L., Pleban D., Tokarski T., Wolska A., Młynarczyk M., Zapadka S., Kozłowski A. (2016a) Środowiskowe zagrożenia zawodowe przy obsłudze sieci elektroenergetycznych –profilaktyka. Warszawa, CIOP-PIB.
• 22. Karpowicz J., Kieliszek J., Sobiech J., Gryz K., Puta R.(2016b) Sensitivity of the performance statistics provided by ISO 13528:2015 to malfunctions of participants assessing workers’ electro-magnetic field exposure during interlaboratory comparison –Experimental study. [W:] Proc. of the 2016 International Symposium on Electromagnetic Compatibility –EMC EUROPE 2016. Wrocław, Poland, september 5-9, 760–764.
• 23. Karpowicz J., Aniołczyk H., BieńkowskiP., Gryz K., Kieliszek J., Politański P., Zmyślony M., Zradziński P.(2017) Metodyka pomiaru in situ parametrów pola elektromagnetycznego charakteryzujących narażenie w przestrzeni pracy –wymagania ogólne (artykuł przeznaczony do opublikowania w kolejnymnumerze Podstaw i Metod Oceny Środowiska Pracy).
• 24. Komorowska I., Papliński P.(1998)Metody pomiarów i mierniki do badania rozkładów pola elektrycznego w którym pracują monterzy na słupach linii przesyłowych 220-750 kV. Wyd. SEP. Konferencja Naukowo-Techniczna. Prace pod napięciem w sieciach elektroenergetycznych. Wpływ pól elektromagnetycznych 50 Hz na organizmy żywe. T. IV. Bielsko Biała, 66–71.
• 25. Korniewicz H.,Gryz K.(1998) Ocena narażenia na pola magnetyczne 50 Hz. Bezpieczeństwo Pracy. Nauka i Praktyka 9, 6–13.
• 26.Korniewicz H., Gryz K., Karpowicz J.(1998) Pola magnetyczne 50 Hz w rozdzielniach elektroenergetycznych, pomieszczeniach biurowych i mieszkalnych. Materiały IV Konferencji Naukowo-Technicznej; Pola elektromagnetyczne 50 Hz a energetyka i środowisko. Szczyrk, 4-6 listopad, 145–160.
• 27. Owsiński M., Papliński P., Sul P., Śmietanka H.(2016)Narażenia na pole elektromagnetyczne personelu Laboratorium Wielkoprądowego. Przegląd Elektrotechniczny 92, 10, 179–182.
• 28. Papliński P., Śmietanka H. (2011)Metrologia pól wolnozmiennych w środowisku ogólnie dostępnym dla ludności na podstawie obowiązujących przepisów i rozporządzeń. Warsztaty „Ochrona Przed PEM”. Łódź, Instytut Medycyny Pracy (8-10 październik).
• 29. Papliński P., Połoczanin P., Wielonek A., Wańkowicz J.,(2012) Pola magnetyczne w otoczeniu wielotorowych linii elektroenergetycznych przy różnych wartościach i kierunkach przepływu prądu. Przegląd Elektrotechniczny 88, 5a, 132–134.
• 30. Piłatowicz A., Arciszewski J., Papliński P. (1991)Influence of design parameters of HV overhead lines on electromagnetic and interference. Dresden: Technische Universität Engineering, ref. 93-03.
• 31. Połoczanin P., Papliński P., Śmietanka H. (2014) Wybrane aspekty oddziaływania farm wiatrowych na środowisko. Przegląd Elektro-techniczny 90(10), 50–52.
• 32. PN-EN 60038: 2012 Napięcia znormalizowane CENELEC.
• 33. PN-EN 61786-1: 2014-05 Pomiary pola magnetycznego DC oraz magnetycznego i elektrycznego AC w zakresie częstotliwości od 1 Hz do 100 kHz ze względu na ekspozycję człowieka. Część 1: Wymagania dla aparatury pomiarowej.
• 34. PN-EN ISO/IEC 17025: 2005 Ogólne wymagania dotyczące kompetencji laboratoriów badawczych i wzorcujących.
• 35. PN-EN ISO/IEC 17043: 2011 Ocena zgodności –ogólne wymagania dotyczące badania biegłości. PKN 2011.
• 36. PN-ISO 7010: 2012 Symbole graficzne. Barwy bezpieczeństwa i znaki bezpieczeństwa. Zarejestrowane znaki bezpieczeństwa.
• 37. PN-T-06260: 1974 (PN-74/T-06260) Źródła promieniowania elektromagnetycznego. Znaki ostrzegawcze.
• 38. Rawa H.(2001) Elektryczność i magnetyzm w technice. Warszawa, PWN.
• 39. Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 17 września 1999 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy urządzeniach i instalacjach energetycznych. Dz U, poz. 912. (zastąpione rozporządzeniem DzU 2013, poz. 492)
• 40. Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 4 maja 2007 r. w sprawie szczegółowych warunków funkcjonowania systemu elektroenergetycznego (DzU 2007, poz. 623, z późn. zm.)
• 41. Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 28 marca 2013 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy urządzeniach energetycznych. DzU 2013, poz. 492.
• 42. Rozporządzenie Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 27 czerwca 2016 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. DzU 2016, poz. 952.
• 43. Rozporządzenie Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 czerwca 2016 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy pracach związanych z narażeniem na pole elektromagnetyczne. DzU 2016, poz. 950.
• 44. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 30 października 2003 r. w sprawie dopuszczalnych poziomów pól elektromagnetycznych w środowisku oraz sposobów sprawdzania dotrzymania tych poziomów. DzU 2003, poz. 1883.
• 45. Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 30 maja 1996 r. w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy. DzU 1997, poz. 332,z późn. zm.
• 46. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 2 lutego 2011 r. w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. DzU 2011, poz.166.
• 47. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 10 września 1996 r. w sprawie wykazu prac szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia kobiet. DzU 2002, poz. 545, z późn. zm.
• 48. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 24 sierpnia 2004 r. w sprawie wykazu prac wzbronionych młodocianym i warunków ich zatrudniania przy niektórych z tych prac. DzU 2005, poz. 2047, z późn. zm.
• 49. Różycki S.(2011)Ochrona środowiska przed polami elektromagnetycznymi. Informator dla administracji samorządowej. Warszawa, Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, 69 [http://www.gdos.gov.pl/Articles/view/3036/].
• 50. Szuba M.(2006) Oddziaływanie pól elektromagnetycznych. [W:] Sieci, instalacje i urządzenia elektroenergetyczne o napięciu powyżej 1 kV. Poradnik inżyniera elektryka, projektanta i inwestora. [Red.] W. Jabłoński. Warszawa, Verlag Dashofer.
• 51. Szuba M. (2008) Linie i stacje elektroenergetyczne w środowisku człowieka. Informator. Wrocław-Warszawa.
• 52. Szuba M.(2011) Możliwości budowy linii napowietrznych najwyższych napięć prowadzonych równolegle do siebie w aspekcie oddziaływania na środowisko pól elektromagnetycznych. [W:] XVIII Konferencja Naukowo-Techniczna Bezpieczeństwo Elektryczne: VIII Szkoła Ochrony Przeciwporażeniowej. ELSAF 2011. Szklarska Poręba, 21-23 wrzesień.
• 53. Trzaska H.(1998) Pomiary pól elektromagnetycznych w polu bliskim. Warszawa, PWN.
• 54. Więckowski T.W.(2001) Badania kompatybilności elektromagnetycznej urządzeń elektrycznych i elektronicznych. Wrocław, Biblioteka KEM.
• 55. Zarządzenie Ministra Górnictwa i Energetyki z dnia 28 stycznia 1985 r. w sprawie szczegółowych wytycznych projektowania i eksploatacji urządzeń elektroenergetycznych w zakresie ochrony ludzi i środowiska przed oddziaływaniem pola elektromagnetycznego. MP 1985, poz. 24. (uchylone w 1998 r. z uwagi na zmianę Ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska).
• 56. Zmyślony M., Bortkiewicz A.(1999) Wytyczne do przeprowadzania pomiarów pól elektromagnetycznych o częstotliwościach 50 Hz w stacjach elektroenergetycznych wysokich i najwyższych napięć. Łódź, Instytut Medycyny Pracy.

Uwagi

Opracowanie ze środków MNiSW w ramach umowy 812/P-DUN/2016 na działalność upowszechniającą naukę (zadania 2017).