Austeria w Jabłonnie. Przyczynek do badań nad twórczością architektoniczną Szymona Bogumiła Zuga oraz architekturą zespołu rezydencjonalnego biskupa Michała Poniatowskiego w Jabłonnie

• Autorzy: Dudkowski Michał

Identyfikatory

DOI

10.17388.WUT.2023.0005.ARCH

Warianty tytułu

EN

The Inn in Jabłonna: A Contribution to Research into the Architectural Creativity of Szymon Bogumił Zug as well as the Architecture of the Residential Complex of Bishop Michał Poniatowski in Jabłonna

• Języki publikacji: PL EN

Abstrakty

PL

Samorządowe władze podwarszawskiej Jabłonny mieszczą się w budynku wybudowanym w drugiej połowie XVIII wieku – dawnej austerii. W 1774 roku najmłodszy królewski brat Michał Poniatowski (1736 –1794), wszedł w posiadanie rezydencji biskupów płockich w Jabłonnie. Już następnego roku rozpoczął budowę pałacu według projektu królewskiego architekta Domenico Merliniego. Przynajmniej od 1778 roku, a możliwe że równocześnie z budową pałacu, czyli od około 1774 roku, pracę przy realizacji tego zespołu rezydencjonalnego podjął inny wybitny architekt doby polskiego oświecenia – Szymon Bogumił Zug. O ile Merlini zaprojektował najważniejszy budynek kompleksu i położył podwaliny pod układ przestrzenny całego założenia, to Zug dopełnił całości realizując pozostałe elementy kluczowe dla przedsięwzięcia królewskiego brata. Zug zrealizował je w oparciu o układ osiowy. Główna oś przebiegała wzdłuż alei dojazdowej w kierunku pałacu i dalej w kierunku Wisły poprzez obniżoną otwartą na nabrzeże nieckę. Symetrycznie po obu stronach pałacu umieszczone zostały dwie oficyny mieszkalne – południowo-wschodnia, tzw. Królewska i północno-zachodnia – Gościnna. Przedpole pałacu stanowił obszerny dziedziniec, do którego prowadził wjazd zaakcentowany parami obelisków i figur chimer. Z szeroką aleją wjazdową krzyżowała się prostopadła droga, przy której Zug umieścił dwa nieduże pawilony, tzw. Szefflerowski i Murgabiego. Naprzeciw wejścia do pałacu, zamykając główną oś kompozycyjną od strony północno-wschodniej, znalazła się austeria oskrzydlona zespołami zabudowań przeznaczonych dla włościan. Budynek austerii należy zaliczyć do tego nurtu architektury klasycystycznej, który odznacza się przede wszystkim racjonalizmem, zarówno ze względu na funkcjonalność, jak i na oszczędną formę. Ulokowane na osi środkowej główne wejście, pomimo że zaakcentowane wielką arkadą, prowadziło do stosunkowo niewielkiej sieni służącej głównie komunikacji, a nie reprezentacji. Rozejścia z niej prowadziły do pozostałych części budynku – szynkowni i izby gościnnej, powiązanych bezpośrednimi przejściami ze stajniami, na piętro z pomieszczeniami wypoczynkowymi i pokojami gościnnymi oraz do piwnic. Za sienią drzwi wiodły do kuchni z piekarnią. Pod częścią pomieszczeń znajdowały się obszerne, sklepione piwnice. Rozwiązanie bryły austerii w Jabłonnie należy uznać za bardzo udane. Zwarta bryła nakryta została dość stromym dachem krytym dachówką, co stanowiło odpowiedź na polskie warunki klimatyczne. Oszczędnie/purystycznie rozwiązane elewacje o uporządkowanym rytmie okien, umiarkowanie wyposażone zostały w elementy dekoracyjne. Pomimo nieścisłości w dotychczasowym datowaniu czasu powstania austerii, a także faktu, że nie została uwzględniona w monografii poświęconej Zugowi autorstwa Marka Kwiatkowskiego, wydaje się niezbicie potwierdzać, że autorem projektu austerii w Jabłonnie był Szymon Bogumił Zug, a także, że budynek ten wybudowany został do 1778 roku, a być może nawet powstał jako jeden z pierwszych w zespole.

EN

The local government of Warsaw’s suburban Jabłonna is housed in a building built in the second half of the 18th century—the former inn. In 1774, the youngest of the king’s brothers, Michał Poniatowski (1736–1794), came into possession of the residence of the bishops of Płock in Jabłonna. As soon as the next year he commenced the building of a palace as designed by the Royal Architect Domenico Merlini. No later than in the year 1778 and quite possibly in parallel with the building of the palace, which would make it around 1774, work on building this residential complex was taken on by another prominent architect of the Polish Enlightenment, Szymon Bogumił Zug. In as much as Merlini designed the most important building of the complex and laid the underpinnings for the spatial layout of the complex, it was Zug who completed the whole of the project, building the remaining key elements for the venture of the king’s brother. Zug built them on the basis of an axial layout. The main axis ran along the entry avenue toward the palace and onward to the Vistula River through a depressed open shoreline basin. Symmetrically, two residential annex buildings were built on both sides of the palace—the eastern one was the Royal Annex while the western one was the Guest Annex. The palace foreground was a vast courtyard, where the entry was accented by a pair of obelisks and figures of chimeras. The broad entry avenue was intersected by a perpendicular road on which Zug placed two small pavilions, known as the Szeffleroski and Margrave pavilions. Opposite the entrance to the palace, closing the main compositional axis from the northeast, was an inn encompassed by wings consisting of complexes of building designated for peasants. The inn building should be ranked as a part of the stream of Classical architecture, primarily distinguished by rationalism in terms of both functionality and frugality of form. Located on the central axis and in spite of being emphasized by a grand arcade, the main entrance led to a relatively small entrance hall chiefly serving circulation, not representational purposes. It provided access to the remaining parts of the building—the tavern and guest rooms linked with direct connections to the stables, and stairs to leisure and guest rooms as well as to the cellars. A door led to the kitchen and bakery behind the entrance hall. Large, vaulted cellars were located beneath a part of the rooms. The solution used in shaping Jabłonna inn volume should be considered very successful. It was compact and covered by a tiled pitched roof, which is a response to Polish climatic conditions. The frugal and purist solution for the façades has an ordered rhythm of windows that are provided with moderate decorative elements.In spite of the lack of accuracy as to the dating of the time of building of the inn as well as the fact that it was not taken into account in a monograph devoted to Zug by Marek Kwiatkowski, it seems to absolutely confirm that the author of the inn in Jabłonna was S. B. Zug and that the building was built by 1778 and quite possibly as one of the first in the complex.

Słowa kluczowe

PL

Jabłonna; Szymon Bogumił Zug; austeria; zajazd; klasycyzm

EN

Jabłonna; Szymon Bogumił Zug; inn; roadhouse; classicism

• Wydawca: Politechnika Warszawska, Wydział Architektury
• Czasopismo: Studia do Dziejów Architektury i Urbanistyki w Polsce
• Rocznik: 2023
• Tom: nr 6
• Strony: 137--180
• Opis fizyczny: Bibliogr. 36 poz., rys.

Twórcy

autor

Dudkowski Michał

• Stowarzyszenie miłośników Janówka Drugiego i okolicy „Nasza Ostoja”

• https://orcid.org/0009-0009-0819-9919

Bibliografia

• [1] Brückner Aleksander, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 1927.
• [2] Ciołek Gerard, Zarys historii kompozycji ogrodowej w Polsce, Warszawa 1955.
• [3] Degiel Rafał, Nasza Historia: Włosi w Jabłonnie. Anderlini i „Koguto” w karczmie, „Gazeta Powiatowa, Jabłonna, Legionowo, Nieporęt, Serock, Wieliszew”, 22.01.2021, https://gazetapowiatowa.pl/poradniki/nasza-historia/nasza-historia-wlosi-jablonnie/ [dostęp: 22.05.2023].
• [4] Galicka Izabella, Sygietyńska Hanna, Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, Tom X, Zeszyt 10, Warszawa 1987.
• [5] Gloger Zygmunt, Budownictwo drzewne i wyroby z drzewa w dawnej Polsce, Tom II, Warszawa 1909.
• [6] Guttmajer Karol, Jak powstawał i jak wyglądał zespół pałacowy biskupa Michała Poniatowskiego w Jabłonnie, „Mazowsze”, 2002, nr 12, s. 23 – 52.
• [7] Kołodziejczyk Krzysztof, Historia. Trzy karczmy. Powiat w literaturze. Opis XIX wiecznej podróży przez ziemie obecnego powiatu legionowskiego, „Mazowieckie to i owo”, 30.03.2020, http://to-iowo.eu/historia-trzy-karczmy-powiat-w-literaturze-opis-xix-wiecznej-podrozy-przez-ziemie-obecnego-powiatu-legionowskiego/ [dostęp: 22.05.2023].
• [8] Kwiatkowski Marek, Szymon Bogumił Zug. Architekt polskiego oświecenia, Warszawa 1971.
• [9] Kwiatkowski Marek, Wielka księga Łazienek, Warszawa 2000.
• [10] Lorentz Stanisław, Jabłonna, Wrocław–Warszawa 1961.
• [11] Lorentz Stanisław, Rottermund Andrzej, Klasycyzm w Polsce, Warszawa 1984.
• [12] Mączyński Ryszard, Zug (Cug, Zuck, Zugh, Zugk) SIMON (Szymon) GOTTLIEB (Bogumił), [w:] Słownik architektów i budowniczych środowiska warszawskiego XV–XVIII wieku, red. P. Migasiewicz, H. Osiecka-Samsonowicz, J. Sito, Warszawa 2016, s. 498 – 509.
• [13] Miłobędzki Adam, Zarys dziejów architektury w Polsce, Warszawa 1989.
• [14] Putkowska Jolanta, Warszawskie rezydencje na przedmieściach i pod miastem w XVI –XVIII wieku, Warszawa 2016.
• [15] Szczepański Jacek, Powiat legionowski, przewodnik subiektywny, Warszawa 2011.
• [16] Tatarkiewicz Władysław, Dominik Merlini, Warszawa 1955.
• [17] Wątroba Przemysław, Merlini (Merlino) DOMENICO (Dominik) [w:] Słownik architektów i budowniczych z środowiska warszawskiego XV–XVIII wieku, red. P. Migasiewicz, H. Osiecka-Samsonowicz, J. Sito, Warszawa 2016, s. 314 – 319.
• [18] Zug Szymon Bogumił, Ogrody w Warszawie i jej okolicach opisane w r. 1784, „Kalendarz Powszechny na Rok 1848”, s. 1–18, pierwodruk w języku niemieckim 1785.
• [19] Chomiczewski Zbigniew, Florek Marian, Ekspertyza Techniczno-Budowlana dla budynku Urzędu Gminy w Jabłonnie, ul. Modlińska 152, 2019, w zbiorach Urzędu Gminy w Jabłonnie.
• [20] Dudkowski Michał, Gierasimiuk Renata (projektanci), Brzezińska-Kołodziejska Beata, Ruta Inga, Sawicka Magdalena, Sawicki Norbert, Staszór Patrycja (współpraca projektowa), Projekt remontu i przebudowy Urzędu Gminy w Jabłonnie, 2022, dokumentacja projektowa w zbiorach Urzędu Gminy w Jabłonnie.
• [21] Guttmajer Anna, tzw. Biała karta, 1981, ze strony internetowej www.zabytek.pl.
• [22] Guttmajer Karol, Zespół pałacowo-parkowy w Jabłonnie koło Warszawy. Studium historyczno-konserwatorskie wykonane na zlecenie Stołecznej Pracowni Dokumentacji Dóbr Kultury, 1989, mps w archiwum Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.
• [23] Łyszkowska-Nowak Magdalena, Łuczak Artur, Rewaj Cezary, Projekt inwentaryzacji architektoniczno-budowlanej budynku Urzędu Gminy w Jabłonnie wraz z opinią techniczną, 2008, w zbiorach Urzędu Gminy w Jabłonnie.
• [24] Plan inwentaryzacyjny bud. Urzędu Gminnego w Jabłonnie, ul. Modlińska, 1974, w zbiorach Urzędu Gminy w Jabłonnie.
• [25] Trojanowska Janina, Ostapowicz Roman, Projekt budynku Urzędu Gminnego dawna „Stara Karczma” w Jabłonnie, 1950, dokumentacja projektowa w archiwum Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.
• [26] Szczepkowska, tzw. Zielona karta, 1968, ze strony internetowej www.zabytek.pl.
• [27] Śleboda Tomasz, Program prac remontowo-konserwatorskich budynku Urzędu Gminy w Jabłonnie, 2005, w zbiorach Urzędu Gminy w Jabłonnie. Archiwum Główne Akt Dawnych:
• [28] Mappa Kluczów Jabłonowskiego i Wieliszewskiego Dóbr Dziedzicznych Jaśnie Oświeconego Xsiażęcia J Mości Józefa Poniatowskiego […] przez J.P. Peterson Geometrę Przysięgłego w Ru –1786. całkowicie wymierzonych, a teraz na nowo z Mappy przez Tegoż zrobioney przeniesionych z przystosowaniem tylko wymierzonych gruntów Dworskich w Folwarkach […] przez Stanisława v. Hoffman Geometrę Przysięgłego w Roku 1802, zesp. 402/Zbiór Kar- tograficzny, sygn. 503 – 26.
• [29] Opisanie i oszacowanie Dóbr Dziedzicznych Jabłonny i Wieliszewa w obwodzie Warszawskim uskutecznione w miesiącu sierpniu 1818 r., zesp. 349 – Archiwum Potockich z Jabłonny, t. 34.
• [30] Inwentarz z Ru 1821, zesp. 349 – Archiwum Potockich z Jabłonny, t. 37. Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego, Gabinet Rycin:
• [31] Zug Szymon Bogumił, Raszyn. Austeria – projekt. Rzut parteru, ok. 1784, sygn. Inw.G.R. 308.
• [32] Zug Szymon Bogumił, Raszyn. Austeria – projekt. Rzut piętra, ok. 1784, sygn. Inw.G.R. 309.
• [33] Zug Szymon Bogumił, Raszyn. Austeria – projekt. Elewacja frontowa, ok. 1784, sygn. Inw.G.R. 310.
• [34] Zug Szymon Bogumił, Warszawa, Dom Pod Orłem Białem, projekt stajni i wozowni, 1785, sygn. nr Inw. G.R. 49. Narodowe Archiwum Cyfrowe:
• [35] widok fragmentu budynku austerii na fotografii Wycieczka przedstawicieli estońskiej organizacji Kaitseliit w Jabłonnie, 1933, sygn. 1-W-2915-1.
• [36] fotografia budynku austerii po zniszczeniach wojennych, 1945 –1949, sygn. 3/39/0/-/2020-2.

Uwagi

PL

Opracowanie rekordu ze środków MNiSW, umowa nr SONP/SP/546092/2022 w ramach programu "Społeczna odpowiedzialność nauki" - moduł: Popularyzacja nauki i promocja sportu (2024).