Bastion III „Kleparz”. Najczytelniejszy zabytek dawnej Twierdzy Kraków

• Autorzy: Wielgus Krzysztof , Środulska-Wielgus Jadwiga

Identyfikatory

DOI

10.17425/WK60KLEPARZ

Warianty tytułu

EN

Bastion no III “Kleparz”. The most legible monument of the former Fortress Krakow

• Języki publikacji: PL EN

Abstrakty

PL

Bastion nr III „Kleparz” jest wyjątkowym obiektem inżynierii, świadkiem przemian technologicznych na styku I i II rewolucji przemysłowej. Zbudowany w połowie XIX wieku w ramach budowy rdzenia Twierdzy Kraków jest najlepiej dostępnym i rozpoznawalnym zabytkiem fortyfikacji nowożytnej w centrum Krakowa. Jest pierwszym obiektem uratowanym przed wyburzeniami i adaptowany dla współczesnych celów w oparciu o argumentację naukową. 50 lat przemian teoretycznie ocalonego obiektu ukazuje szanse i zagrożenia dla najlepiej czytelnego, lecz wciąż mało znanego zabytku dawnej Twierdzy Kraków.

EN

Bastion no III “Kleparz” is a unique engineering object, a witness of technological changes at the intersection of the 1ˢᵗ and 2ⁿᵈ industrial revolution. Built in the mid-nineteenth century as part of the construction of the core of the Krakow Fortress is the most accessible and recognizable monument of the modern fortifications in the center of Krakow. It is the first object saved from demolitions and adapted for modern purposes based on scientific argumentation. 50 years of transformation of the theoretically saved building shows the opportunities and threats for the best readable, but still little-known monument of the former Krakow Fortress.

Słowa kluczowe

PL

rewaloryzacja dawnych dzieł; inżynierii; dawne fortyfikacje; Twierdza Kraków; podstawy i uwarunkowania procesów rewaloryzacji; identyfi kowalność zabytków fortyfikacji

EN

revalorization of old engineering works; former fortifi cations; Krakow Fortress; basics and conditions of revalorization processes; traceability of fortifi cations monuments

• Wydawca: Zarząd Główny Stowarzyszenia Konserwatorów Zabytków
• Czasopismo: Wiadomości Konserwatorskie
• Rocznik: 2019
• Tom: Nr 60
• Strony: 85--93
• Opis fizyczny: Bibliogr. 73 poz., il.

Twórcy

autor

Wielgus Krzysztof

• Instytut Architektury Krajobrazu, Wydział Architektury Politechnika Krakowska

autor

Środulska-Wielgus Jadwiga

• Instytut Architektury Krajobrazu, Wydział Architektury Politechnika Krakowska

Bibliografia

• I. Materiały archiwalne
• [1] Wykaz budowli fortyfikacyjnych z podaniem ilości i rodzaju budynków, powierzchni zabudowanej w metrach, stanu konserwacji, materiału konstrukcyjnego, ewentualnych instalacji i oszacowania z uwzględnieniem % zużycia, tabela rękopiśmienna, Oddział Inżynierii Wojskowej i Saperów Okręgu Generalnego w Krakowie, Kraków, 9 I 1920; CAW, DOK I.371.5.271.
• [3] Twierdza Kraków. Zeszyty Ewidencyjne, CAW, Dok.V.I.371.5.253.
• [4] Ewidencja obiektów fortecznych, fortecznych magazynów amunicyjnych, prochowni, byłych składów inżynieryjnych itp., CAW, DOK V. I.371.5.265.
• [5] Wykaz budynków fortyfikacyjnych obozu warownego Krakowa, Kraków 1 lipca 1920, CAW, Dok.V.I.371.5.265.
• [6] L. Adelt, 3 c. i k. KompaniaLotnicza, Sprawozdania Wojenne, notatka z 6 stycznia 1915 Kriegsberichterstalter, rkpis w zbiorach Staatsarchiv/Kriegsarchiv Wien, dział: Manuskripten/Luftfahrtruppen poz. 76, kart. 8.
• [7] Erbaungsdaten der Befestigungsobjekte der Lagerfestungs Krakau, tabela rękopiśmienna, Geniedirektion in Krakau 1909, CAW, DOK V.I.371.5.74.15.
• II. Mapy
• [8] Spezialűbersichtsplan von Krakau Festungs-Umgebungsplan von Krakau 1:10 000 (ok. 1899–1994); w zbiorach Centralnego Archiwum Wojskowego.
• [9] Generalűbersichtsplan von Krakau 1:25 000 (ok.1900).
• [10] Übersichtsplan über die nichtfortifi katorischen Militärbauobjekte in Krakau und Podgórze, Geniedirektion in Krakau, Krakau 1910, CAW, DOK V.I.371.5.242. III. Monografie i pozycje książkowe
• [11] Adamczewski J. Kraków od A do Z. Kraków, 1992.
• [12] Atlas Twierdzy Kraków, seria I, t. 12. Mapa twierdzy (1899–1904). Kraków, 2000.
• [13] Baczkowski M. Wojsko austriackie w Krakowie 1796–1809. Kraków, 2007.
• [14] Bogdanowski J. Konserwacja i kształtowanie w architekturze krajobrazu. Kraków, 1972.
• [15] Bogdanowski J. Warownie i zieleń Twierdzy Kraków. Kraków, 1979.
• [16] Bogdanowski J. Architektura obronna w krajobrazie Polski. Warszawa-Kraków, 1996.
• [17] Bogdanowski J. Dawna twierdza Kraków. Dziś podstawa systemu zieleni miasta. Teki Krakowskie 1997;IV.
• [18] Bogdanowski J., Holcer Z., Kornecki M., A. Swaryczewski A. Mały słownik terminologiczny dawnej architektury obronnej w Polsce. Kraków, 1988.
• [19] Brzoskwinia W. Atlas Twierdzy Kraków, seria II, t. 3, Atlas pancerzy Twierdzy Kraków, część I, Główne wyposażenie pancerne fortów Twierdzy Kraków. Kraków, 2003.
• [20] Janczykowski J. Atlas Twierdzy Kraków, Z problematyki adaptacji krakowskich fortów, seria II, t.2. Kraków, 2002.
• [21] Demel J. Stosunki gospodarcze i społeczne Krakowa w latach 1846–1853.
• [22] Pałubska K. Zespół XIX-wiecznych fortyfikacji Twierdzy Warszawa. Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków, Warszawa, 2009.
• [23] Purchla J. Pozaekonomiczne czynniki rozwoju Krakowa w okresie autonomii galicyjskiej. AE, Monografie, nr 96, Kraków, 1990.
• [24] Purchla J. Matecznik polski. Pozaekonomiczne czynniki rozwoju Krakowa w okresie autonomii galicyjskiej. Kraków, 1992.
• [25] Purchla J. Kraków – prowincja czy metropolia?. Kraków, 1996.
• [26] Rydel J. W służbie cesarza i króla. Kraków, 2002.
• [27] Środulska-Wielgus J. Zieleń Twierdzy Kraków, Atlas Twierdzy Kraków, T. IV, seria II. Kraków, 2006.
• [28] Wielgus K. Fort 52 „Borek”. Atlas Twierdzy Kraków, Seria I, T.18. Kraków, 2004.
• [29] Fortyfi kacja, tom XVI, Forteczne parki kulturowe szansą na ochronę zabytków architektury obronnej, Świnoujście, 8–10 X 2004. Warszawa 2004.
• [30] Z galicyjskich pól wzlotów. Wielgus K., Panek R. (eds.) Kraków–Tarnobrzeg, 1998.
• [31] O przyszłość Twierdzy Kraków. Program ochrony zespołu historyczno-krajobrazowego. Kierownictwo naukowe – dr hab. inż. arch. Zbigniew Myczkowski, prof. PK,. Zespół autorski: dr hab. inż. arch. Zbigniew Myczkowski, profesor Politechniki Krakowskiej, dr inż. arch. Jadwiga Środulska –Wielgus, dr inż. arch. Anna Staniewska, dr inż. arch. Krzysztof Wielgus (koordynacja prac), mgr inż. arch. kraj. Aleksandra Bąk, Waldemar Brzoskwinia, mgr inż. arch. kraj. Karol Chajdys, mgr inż. arch. kraj. Tadeusz Górski, mgr inż. arch. kraj. Katarzyna Jakubowska, mgr inż. arch. kraj. Kasper Jakubowski, mgr inż. arch. kraj. Łukasz Kielar, mgr inż. arch. kraj. Jan Kocieniewski, mgr inż. arch. Piotr Leonowicz, mgr inż. arch. kraj. Anna Maj, mgr Marcin Jakub Mikulski, mgr inż. arch. kraj. Ewa Pasula, mgr inż. arch. Joanna Piekło, Dariusz Pstuś, mgr Halina Rojkowska, mgr inż. arch. Wojciech Rymsza – Mazur, mgr Michał Szkoła, Atlas Twierdzy Kraków. Tom. V, Seria II. Wyd. Wydział Kultury i Dziedzictwa Narodowego Urzędu Miasta Krakowa, Oddział Ochrony Zabytków, Kraków 2010 r., edycja 2012. REDAKCJA TOMU: mgr Halina Rojkowska, Oddział Ochrony Zabytków Wydziału Kultury i Dziedzictwa Narodowego Urzędu Miasta Krakowa.
• [32] Forty austriackie w Nowej Hucie, katalog wystawy Muzeum Historycznego Miasta Krakowa 23 kwietnia do 8 lipca 2015 r., kurator wystawy i kierownik projektu – Paweł Jagło; redaktor tomu – Marcin Baran, Kraków, 2015. W tomie m.in.: K. Wielgus, IndivisibiliteracInseparabiliter, czylio dziełach Twierdzy Kraków, Nowej Hucie i o kierunkachwykorzystania fortecznego dziedzictwa (s. 12–31); B. Peschak, Drugie życie fortu 49 ¼ „Grębałów”w Krakowie (s. 32–38), F. Dziadoń, RewitalizacjaFortu 49 „Krzesławice” (s. 38–47), P. Jagło, Noty o fortach:15 „Pszorna”, 48 „Batowice”, 48a „Mistrzejowice”,49 a „Dłubnia”, 49 „Krzesławice”, 49 ¼ „Grębałów”,49 ½ „Kopiec Wandy”, 49 ½ a „Mogiła” (s. 51–115).
• IV. Artykuły
• [33] Bogdanowski J. Problemy rewaloryzacji fortyfi kacji systemu rozproszonego z przełomu XIX i XX wieku. In: Konserwatorska Teka Zamojska, Warszawa – Zamość 1984; materiały z sesji naukowej w Zamościu w dniach 26–27 listopada 1981. cz. II.
• [34] Bogdanowski J. Metoda jednostek i wnętrz architektoniczno-krajobrazowych w studiach i projektowaniu. Kraków, 1990 r., J. Bogdanowski (red.), Konserwacja i ochrona krajobrazu kulturowego (ewolucja metody), „Teki Krakowskie”, z. IV, Kraków 1998.
• [35] Baczkowski M. Inwestycje militarne w Galicji przed I wojną światową. In: Fortyfi kacje, tom 4, Materiały z konferencji naukowej „Twierdza Przemyśl w Galicji”, Przemyśl, 2003.
• [36] Brzoskwinia W. Uwagi nt. przygotowania kadry konserwatorskiej do ochrony zabytków fortyfi kacji nowoczesnej. „Lubelszczyzna” 1/95, nr specjalny, Lublin 1995.
• [37] Brzoskwinia W. Krakowski fort 51 „Rajsko” – fort artyleryjski na polu walki I wojny światowej. In: Twierdze i działania wojenne na ziemiach polskich w czasie I wojny światowej. Białystok–Przasnysz, 2000, 135–148.
• [38] Brzoskwinia W., Idzikowski T., Środulska-WielgusJ., Wielgus K., Wartości zabytkowej Twierdzy Przemyśl w świetle ostatnich badań terenowych i archiwalnych. In: Twierdza Przemyśl, Informator Regionalny, Regionalny Ośrodek Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego, Rzeszów, 1999, 27–79.
• [39] Budziło J. Piękno obiektów inżynierskich w krajobrazie. Czasopismo Techniczne 1998;1A:102–107.
• [40] Budziło J. Pozostałości twierdzy Kraków kanwą zieleni miejskiej. Architektura 1966.
• [41] Chłopek M. Fortyfikacja polowa Twierdzy Kraków. Praca niepublikowana, maszynopis.
• [42] Holewiński M. Problematyka konserwatorska zespołów koszarowych na przykładzie Twierdzy Kraków. In: Fortyfikacja, t. 1, O skuteczną ochronę fortyfikacji historycznych. Warszawa–Kraków, 1995.
• [43] Holewiński M. Problematyka konserwatorska zespołów koszarowych na przykładzie Twierdzy Kraków. In: Fortyfikacja, t. 1, O skuteczną ochronę fortyfikacji historycznych. Warszawa–Kraków, 1995.
• [44] Iwaszkiewicz R. Zabytki techniki w dobie transformacji stosunków gospodarczych. Mat. konferencyjne, Włocławek, 9–10 czerwca 1994.
• [45] Janczykowski J. Prace konserwatorskie w forcie nr 31 „Św. Benedykt” w Krakowie. In: Fortyfikacja, t. II, Fortyfikacja austriacka w Polsce, stan badań i problemy ochrony. Warszawa–Kraków, 1995.
• [46] Janczykowski J. Ochrona i konserwacja obiektów dawnej Twierdzy Kraków. In: Fortyfikacja, t. VIII, 1999.
• [47] Janczykowski J. Zabytki architektury obronnej XIX i XX w. w południowo-wschodniej Polsce i problemy ich ochrony. In: Ochrona zabytków architektury obronnej, Pruszków, 1997.
• [48] Kubska A., Leonowicz P., Wielgus K., Środulska-Wielgus J. Fortyfikacje austriackie na Podhalu. Ślady, interpretacja i kierunki zagospodarowania. In: Małopolska i Podhale w latach Wielkiej Wojny 1914–1918. Prace Komisji Historii Wojskowości Tom IV/2, Polskie Towarzystwo Historyczne, Oddział Nowy Targ, 2009, 7–51.
• [49] Kucharski W., Obóz Warowny Kraków 1849–1939. „Krzysztofory”. Zeszyty Naukowe Muzeum Historycznego Miasta Krakowa 1989;16:74.
• [50] Molski P. Zabytkowe fortyfikacje. Ochrona a turystykaIn: Eksploracja przestrzeni historycznej. Wrocław, 2008, 101–115.
• [51] Mikulski M.J. Zarys historii rozwoju grupy fortowej „Węgrzce” Twierdzy Kraków. Forteca 2004; 16–17.
• [52] Myczkowski Z., Wielgus K., Środulska-Wielgus J., Rymsza-Mazur W., Chajdys K. Rejestracja krajobrazów warownych jako podstawa rewitalizacji dawnych twierdz. Wiadomości Konserwatorskie 2008;23:36–57.
• [53] Myczkowski Z., Wielgus K., Środulska-Wielgus J., Rymsza-Mazur W., Chajdys K. Strategic landscape registration as a basis for revitalization of ancien fortresses. In: Pro-active Conference, Forte-Culture, Słubice 3–4 czerwca 2008.
• [54] Skrzyńska A., Wielgus K., Brzoskwinia W. Program planu ochrony zespoły historyczno-krajobrazowego Twierdzy Kraków. Nauka Przyroda Technologie 2009;3(1)poster.
• [55] Środulska-Wielgus J. Generał-porucznik Emil Gołogórski. Forteca 1997;3.
• [56] Środulska-Wielgus J., Wielgus K. Emil Gołogórski – Der polnische Schopferoesterreichischer Panzerforts der Festung Krakau. In: Schriftenreihe Festungsforschung, Band 9, Festungsbau in 19 Jahrhundert. Wesel, 1990.
• [57] Środulska-Wielgus J., Wielgus K., W. Rymsza-Mazur W., Chajdys K. Rejestracja przemian na przykładzie austro-węgierskich twierdz pierścieniowych. In: Międzyuczelniana konferencja naukowa naukowa, „Krajobrazy Europy – gospodarka planowa czy generowanie chaosu?” Wrocław, 17–19.09.2009.
• [58] Środulska-Wielgus J., Wielgus K., Idzikowski T. Zespół parków kulturowych Twierdzy Przemyśl. In: Zespół XIX-wiecznych fortyfikacji Twierdzy Warszawa, Warszawa, 2009, 83–89.
• [59] Środulska-Wielgus J., Wielgus K. Zespół parków kulturowych Twierdzy Kraków. In: Zespół XIX-wiecznych fortyfikacji Twierdzy Warszawa, Warszawa, 2009, 93–99.
• [60] Środulska-Wielgus J. Szlaki turystyki kulturowej jako sposób ochrony i udostępniania krajobrazu. In: Forum architektury krajobrazu, Poznań, 2008, 93.
• [61] Środulska-Wielgus J., Wielgus K. Terra Incognita-Fortficata. In: „Terra Incognita” w turystyce. Wydawnictwo Wyższej Szkoły Zarządzania, Wrocław, 2009, 61–82.
• [62] Środulska-Wielgus J. Znaczenie szlaków turystyki kulturowej w promocji krajobrazu inżynieryjnego. In: Międzynarodowa Konferencja Naukowa „Dziedzictwo kulturowe a turystyka”, Kłodzko 18.06.2008.
• [63] Środulska-Wielgus J., Wielgus K. Pamięć krajobrazu czy pamięć w krajobrazie. In: Międzynarodowa Konferencja Naukowa „Autokreacja poprzez turystykę”, Kłodzko, 2010.
• [64] Wielgus K. Studium ochrony Twierdzy Przemyśl. In: Fortyfikacja, tom VI Ochrona i konserwacja architektury obronnej. Warszawa, 1999, 41–61.
• [65] Środulska-Wielgus J., Wielgus K., Radzik J. Twierdza Zamość. Fortyfikacje Zieleń Ekspozycja – jako osnowa udostępnienia turystycznego i potencjalnego parku kulturowego. In: Materiały Drugiej Konferencji „Zarządzanie zielenią miejską na przykładzie miast historycznych”, Kraków, maj 2009.
• [66] Środulska-Wielgus J., Wielgus K. Twierdza Przemyśl. Warowny krajobraz turystyczny. Renowacje i Zabytki2014; 2 (50):114–123.
• [67] Wielgus K. Ochrona i kształtowanie dzieł inżynierii w krajobrazie – zarys problematyki. In: Pawłowska K. (ed.) Architektura krajobrazu a planowanie przestrzenne. Kraków, 2001, 297–315.
• [68] Wielgus K. Problemy rejestracji zieleni fortecznej na przykładzie twierdz Przemyśl i Kraków. In: Zamki, miasta warowne, ogrody. Kraków, 2002.
• [70] Wielgus K. Krajobrazy inżynieryjne jako szansa dla turystyki kulturowej. In: Leniartek M.K. (ed.) Eksploracja przestrzeni historycznej. Seria: Monografie-prace zbiorowe Wyższej Szkoły Zarządzania, Wrocław, 2008, 171–192.
• [71] Wielgus K., Środulska-Wielgus J., Mikulski M., Pstuś D. Obronność Krakowa XIX i XX wieku jako elementów rozwoju miasta. In: Nowe studia nad rozwojem przestrzennym Krakowa. Towarzystwo Miłośników Historii i Zabytków Krakowa, Kraków, 2007.
• [73] Wielgus K., Rymsza-Mazur W. Rejestracja krajobrazów inżynieryjnych. In: Międzynarodowy Kongres Polskich Architektów Krajobrazu, Sztuka ochrony kształtowania środowiska, twórczość-nauka-dydaktyka. Kraków 20–22 września 2007, 106–109.
• [75] Wielgus K., Środulska-Wielgus J., Piekło J., Rymsza- Mazur W. Kierunki rewitalizacji zabytków fortyfikacji nowożytnej w teorii oraz praktyce projektowej i realizacyjnej. In: Konferencja TPF oraz Sekcji Architektury Obronnej Polskiego Komitetu ICOMOS, Giżycko, kwiecień 2008.
• [77] Wielgus K., Środulska-Wielgus J. Ku fortecznej turystyce kulturowej. Raport o teorii i praktyce realizacji. In: Międzynarodowa Konferencja Naukowa „Fortyfikacje nowożytne w Polsce – badania, realizacje, plany; Pro Memoria – Krzysztof Biskup”, Toruń, Fort IV, 23–25 listopada 2012.
• [78] Wielgus K., Środulska-Wielgus J., Latusek K. Krajobraz Twierdzy Zamość w służbie turystyki kulturowej. Renowacje i Zabytki 2013;2(46): 57–63.

Uwagi

PL

Opracowanie rekordu w ramach umowy 509/P-DUN/2018 ze środków MNiSW przeznaczonych na działalność upowszechniającą naukę (2019).