Zainteresowania obserwacjami astronomicznymi Braci Polskich na początku XVIII w. W świetle źródeł rodziny Kirchów

• Autorzy: Rogińska Justyna

Identyfikatory

DOI

10.4467/0023589XKHNT.22.035.16966

Warianty tytułu

EN

The Polish Brethren’s interest in astronomical observations at the beginning of the 18th century - in the sources of the Kirch family

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

EN

The article resumes the discussion of the astronomical interests of the Polish Brethren, instigated by Tadeusz Przypkowski. Focusing on the first two decades of the 18th century, it presents their participation in research conducted by Gottfried Kirch and his family. Reconstructed from the journal entries of the first astronomer of the Royal Prussian Society of Sciences, this area of the Socinian activity included various forms of participation in astronomical observations - as spectators, students, assistants or co-observers. The source material left by the Kirch family confirms that the astronomical interests of this community did not expire at the beginning of the 18th century and were maintained by the next generation of Arians.

Słowa kluczowe

PL

Kirch Gottfried; Kirch Maria Margaretha; Kirch Christfried; Lubieniecki Teodor; Wilkowski Johann Jacob; Suchodoletz Jan Władysław von; Wiszowaty Andrzej; Crell Samuel; astronomia; Królewskie Pruskie Towarzystwo Nauk; socynianizm

EN

Kirch Gottfried; Kirch Maria Margaretha; Kirch Christfried; Lubieniecki Teodor; Wilkowski Johann Jacob; Suchodoletz Johann Vladislaus von; Wissowatius Andreas; Crell Samuel; astronomy; Royal Prussian Society of Sciences; Socinianism

• Wydawca: Instytut Historii Nauki im. L. i A. Birkenmajerów Polskiej Akademii Nauk
• Czasopismo: Kwartalnik Historii Nauki i Techniki
• Rocznik: 2022
• Tom: T. 67, nr 4
• Strony: 61--78
• Opis fizyczny: Bibliogr. 62 poz., 1 faks.

Twórcy

autor

Rogińska Justyna

• Instytut Historii Nauki im. L. i A. Birkenmajerów PAN

• https://orcid.org/0000-0002-7152-4851

Bibliografia

• - Nachlass Kirch [NL Kirch], Nr. 1-7, 26-29;
• - Preußische Akademie der Wissenschaften (1700-1811) [PAW (1700-1811)], I-XVI-75.
• - G. Kirch, Journal autographe de ses observations, 1700-1710, B 3.5-6;
• - Second autographe des observations de Godefroy Kirch, et calculs, depuis 1678 jusqu’à 1710, B 3.7.
• Deutsche Meteorologische Bibliothek [DMB], [Beobachtungen Berlin, z. Tl. Gewitterbeobachtungen], Sign. I B 1 (skany). Oryginały: Crawford Library of the Royal Observatory Edinburgh.
• Gottfried Wilhelm Leibniz Bibliothek [GWLB], Nachlass Leibniz [NL Leibniz], Sign. LBr. 182.
• Universitätsbibliothek Basel [UB Basel], Bernoulliana, Gothaer Bestand, UBH L Ia 702, 724.
• Adreß-Calender/ Der Kön. Preuß. Haupt= und Residentz=Städte Berlin [...] Auff das Jahr Christi MDCCVII [...], Berlin 1707.
• Adreß-Calender/ Der Kön. Preuß. Haupt= und Residentz=Städte Berlin [...] Auff das Jahr Christi MDCCVIII [...], Berlin 1708.
• Aeltere Universitäts-Matrikeln. I. Universität Frankfurt a. O., t. 2, 1649-1811, red. E. Friedlaender, Leipzig 1888.
• Arnoldt D.H., Fortgesetzte Zusätze zu seiner Historie der Königsbergschen Universität, nebst Nachrichten von dreyhundert und eilf Preußischen Gelehrten, auch Zusätzen zu des Herrn Profeßor Hambergers itztlebenden gelehrten Deutschland, und Verbeßerungen desselben, Königsberg 1769.
• Briefe von G. W. v. Leibniz an den Astronomen der ‚Societät der Wissenschaften‘ Gottfried Kirch aus den Jahren 1702-1707, red. J. Imelmann, Berlin 1900.
• Die Korrespondenz des Astronomen und Kalendermachers Gottfried Kirch (1639-1710), t. 1-3, red. K.D. Herbst, Jena 2006.
• Döring D., Der Briefwechsel zwischen Gottfried Kirch und Adam A. Kochanski 1680-1694. Ein Beitrag zur Astronomiegeschichte in Leipzig und zu den deutsch-polnischen Wissenschaftsbeziehungen, Berlin 1997 (Abhandlungen der Sächsischen Akademie der Wissenschaften zu Leipzig, Philologisch-Historische Klasse, t. 74, z. 5).
• Etwas von den neuern Umständen der Socinianer in Preussen, „Acta historico-ecclesiastica. Oder Gesamlete Nachrichten von den neuesten Kirchen=Geschichten” t. 17, 1754, cz. 102, s. 881-906.
• „Hamburgische Berichte von den neuesten Gelehrten Sachen” t. 17, 1748, nr 44, s. 345-346.
• Kirch Ch., Das zweyte Jahr der Teutschen Ephemeridum Auf das Jahr nach der Gnadenreichen Geburt unsers Heilandes Jesu Christi 1715 […], Nürnberg [b.r.].
• Nachricht von dem Geschlechte Sam. Crells, „Fortgesetzte Sammlung von Alten und Neuen Theologischen Sachen” 1750, cz. 6, s. 942-944.
• Knutzen M., Vernünftige Gedanken von den Cometen, darinnen deren Natur und Beschaffenheit nebst der Art und Ursachen ihrer Bewegung untersuchet und vorgestellet, auch zugleich eine kurze Beschreibung von dem merkwürdigen Cometen des jetztlauffenden Jahres, Königsberg 1744.
• Taufe eines Socinianers in Hamburg, nebst dessen Anmerkungen von dem Zustand der Socinianer in Preussen, „Acta historico-ecclesiastica. Oder Gesamlete Nachrichten von den neuesten Kirchen=Geschichten” t. 19, 1755, cz. 110, s. 222-260.
• Brumme B., Methoden zur Bearbeitung historischer Meß- und Beobachtungsdaten (Berlin und Mitteldeutschland 1683 bis 1770), „Archives for Meteorology, Geophysics, and Bioclimatology. Series B” t. 29, 1981, s. 191-210, DOI 10.1007/BF02278201.
• Chmaj L., Bracia Polscy. Ludzie, idee, wpływy, Warszawa 1957.
• Friedlaender E., Beiträge zur Geschichte der Landesaufnahme in Brandenburg=Preußen unter dem Großen Kurfürsten und Friedrich III/I, „Hohenzollern=Jahrbuch. Forschungen und Abbildungen zur Geschichte der Hohenzollern in Brandenburg=Preußen” r. 4, 1900, s. 336-359.
• Herbst K.D., Gottfried Kirch (1639-1710) - Astronom, Kalendermacher, Pietist, Frühaufklärer, Jena 2022 (Acta Calendariographica - Forschungsberichte, t. 10).
• Herbst K.D., Kirch, Gottfried, [w:] idem, Biobibliographisches Handbuch der Kalendermacher, cz. 3, Kalendermacher Heller - Reinstein, Jena 2020 (Acta Calendariographica - Forschungsberichte, t. 9), s. 176-188.
• Herbst K.D., Neue Erkenntnisse zur Biographie von Gottfried Kirch, [w:] 300 Jahre Astronomie in Berlin und Potsdam. Eine Sammlung von Aufsätzen aus Anlaß des Gründungsjubiläums der Berliner Sternwarte, red. W.R. Dick, K. Fritze, Thun - Frankfurt am Main 2000 (Acta Historica Astronomiae, t. 8), s. 71-85.
• Herbst K.D., Zum 300. Todestag des Astronomen und Kalendermachers Gottfried Kirch, [w:] Gottfried Kirch (1639-1710) und die Berliner Astronomie im 18. Jahrhundert. Beiträge des Kolloquiums am 6. März 2010 in Berlin-Treptow, red. J. Hamel, Frankfurt am Main 2010 (Acta Historica Astronomiae, t. 41), s. 22-33.
• Jasiński M., Dyletancki kompilator Stanisław Lubieniecki. Polemika z artykułem Sylwii Konarskiej-Zimnickiej Theatrum cometicum Stanisława Lubienieckiego młodszego jako przykład zainteresowań astronomiczno-astrologicznych arian, „Res Historica” t. 44, 2017, s. 289-314, DOI 10.17951/rh.2017.44.289-314.
• Jasiński M., Introduction, [w:] The Correspondence of Johannes Hevelius, t. 4, The Correspondence with Stanisław Lubieniecki, wyd. M. Jasiński, Turnhout 2021 (De Diversis Artibus, t. 108, N.S. 71), s. 19-101.
• Jasiński M., Stanisław Lubieniecki i astronomia kometarna XVII stulecia, Warszawa - Gdańsk 2017 (Bibliotheca Heveliana, t. 2).
• Krawczyk A., Suchodoletz (von Suchodoletz, Suchodolec) Jan Władysław, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 45, z. 185, red. A. Romanowski, Warszawa 2008, s. 261-262.
• Kühn S., Rebiger B., Hidden Secrets or the Mysteries of Daily Life. Hebrew Entries in the Journal Books of the Early Modern Astronomer Gottfried Kirch, „European Journal of Jewish Studies” t. 6, 2012, z. 1, s. 147-168, DOI 10.1163/187247112X637597.
• Lenke W., Untersuchung der ältesten Temperaturmessungen mit Hilfe des strengen Winters 1708-1709, Offenbach am Main 1964 (Berichte des Deutschen Wetterdienstes, nr 92, t. 13).
• Ogonowski Z., Dwa listy Wiszowatego do S. Lubienieckiego, „Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej” t. 4, 1956, s. 347-366.
• Ogonowski Z., Socynianizm. Dzieje, poglądy, oddziaływanie, Warszawa 2015.
• Ogonowski Z., Szymański M., Korespondencja Leibniza z Samuelem Crellem, „Archiwum Historii Filozofii i Myśli Społecznej” t. 27, 1981, s. 337-350.
• Ogonowski Z., W sprawie korespondencji Leibniza z Samuelem Crellem, „Archiwum Historii Filozofii i Myśli Społecznej” t. 27, 1981, s. 333-336.
• Ogonowski Z., Z dziejów późnego socynianizmu. Dwie interesujące sylwetki: Krzysztof Niemirycz i Samuel Crell, „Przegląd Filozoficzno-Literacki” t. 25, 2009, nr 4, s. 325-343.
• Oracki T., Suchodolec (von Suchodoletz, Suchodolski) Jan Władysław, [w:] idem, Słownik biograficzny Warmii, Prus Książęcych i Ziemi Malborskiej od połowy XV do końca XVIII wieku, t. 2, Olsztyn, 1988, s. 168-169.
• Ostrowski J., Suchodolec (von Suchodoletz) Jan Władysław, [w:] Polski wkład w przyrodoznawstwo i technikę. Słownik polskich i związanych z Polską odkrywców, wynalazców oraz pionierów nauk matematyczno-przyrodniczych i techniki, t. 4, red. nauk. B. Orłowski, Warszawa 2015, s. 189-191.
• Prümers R., Eine Lissaer Kollektenreise, „Zeitschrift der Historischen Gesellschaft für die Provinz Posen” r. 12, 1897, s. 129-221.
• Przypkowski T., Astronomiczne zabytki Olsztyna, „Rocznik Olsztyński” t. 2, 1959, s. 135-172.
• Przypkowski T., Bogdan i Krzysztof Lubienieccy, „Prace Komisji Historii Sztuki” t. 8, 1939, z. 1, s. 1-92.
• Przypkowski T., Czasy saskie, [w:] Historia astronomii w Polsce, t. 1, red. E. Rybka, Wrocław 1975, s. 305-315.
• Przypkowski T., Zainteresowania matematyczno-astronomiczne Braci Polskich, [w:] Studia nad arianizmem, red. L. Chmaj, Warszawa 1959, s. 391-424.
• Rogińska J., Gottfried Kirch (1639-1710), życie i działalność pierwszego astronoma Królewskiego Pruskiego Towarzystwa Nauk, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” t. 66, 2021, nr 3, s. 105-121, DOI 10.4467/0023589XKHNT.21.021.14182.
• Rogińska J., Między statusem pomocnicy a figurą samodzielnej badaczki. Obserwacje astronomiczne Marii Margarethy Kirch (1670-1720), „Analecta. Studia i Materiały z Dziejów Nauki” t. 30, 2021, z. 2, s. 197-223.
• Rogińska J., Śladami ojca. Edukacja i kariera astronomiczna Christfrieda Kircha (1694-1740), „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” t. 66, 2021, nr 4, s. 157-170, DOI 10.4467/0023589XKHNT.21.032.14796.
• Sembrzycki J., Die polnischen Reformierten und Unitarier in Preussen, „Altpreussische Monatsschrift. Neue Folge” t. 30, 1893, z. 1-2, s. 1-100.
• Sipayłłówna M., Arnold Samuel, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 1, red. W. Konopczyński, Kraków 1935, s. 165.
• Szeliga J., Działalność kartograficzna Samuela i Jana Władysława Suchodolców w Prusach w XVII i XVIII wieku, Warszawa 2004 (Zabytki Polskiej Kartografii, z. 8).
• Szeliga J., Suchodolec (von Suchodoletz) Jan Władysław, [w:] Materiały do słownika kartografów i geodetów polskich. Archiwalia z dawnej Pracowni Historii Geografii i Kartografii Bolesława Olszewicza, oprac. J. Szeliga, W. Wernerowa, Warszawa 1999, s. 132-134.
• Tazbir J., Bracia Polscy na wygnaniu. Studia z dziejów emigracji ariańskiej, Warszawa 1977.
• Tazbir J., Bracia Polscy w Siedmiogrodzie 1660-1784, Warszawa 1964.
• Tazbir J., Socynianizm prusko-brandenburski w XVII i XVIII wieku, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” t. 18, 1973, s. 181-195.
• Tazbir J., Socynianizm w Prusach Książęcych XVII wieku, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” t. 17, 1972, s. 141-175.
• Tazbir J., Stando lubentius moriar. Biografia Stanisława Lubienieckiego, Warszawa 2003.
• Tomkiewicz W., Lubieniecki Teodor Bogdan, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 17, z. 75, red. E. Rostworowski, Wrocław 1972, s. 607-608.
• Wajsblum M., Crell-Spinowski (Spinovius) Krzysztof, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 4, red. W. Konpczyński, Kraków 1938, s. 104-105.
• Walicki M., Lubienieccy, Warszawa 1961.
• Whitaker E.A., Mapping and Naming the Moon. A History of Lunar Cartography and Nomenclature, Cambridge 2003.
• Wünsch C., von Suchodoletz, Johann Wladislaus, [w:] Altpreußische Biographie, t. 2, Königsberg 1941, s. 716.

Uwagi

Opracowanie rekordu ze środków MEiN, umowa nr SONP/SP/546092/2022 w ramach programu "Społeczna odpowiedzialność nauki" - moduł: Popularyzacja nauki i promocja sportu (2022-2023).