Krakow-based outstanding architects’ houses from the turn of the 19th and the 20th century: Analysis of original corner townhouses from a historical and contemporary perspective

• Autorzy: Makowska Beata Elżbieta , Kulig Anna

Identyfikatory

DOI

10.37190/arc250102

Warianty tytułu

PL

Krakowskie domy własne wybitnych architektów z przełomu XIX i XX w. – analiza oryginalnych narożnych kamienic z historycznej i współczesnej perspektywy

• Języki publikacji: EN

Abstrakty

EN

This paper discusses Krakow townhouses from the turn of the 19th and 20th centuries, designed by Teodor Talowski, Władysław Ekielski and Jan Zawiejski. These projects, which were their own homes, gave them an opportunity for creative freedom, which resulted in original and outstanding forms. The innovative and non-schematic solutions of the townhouses were also conveyed by their corner location on irregular plots of land with a particular spatial configuration (the concentric-radial arrangement of Krakow) and their location on major streets. In developing the designs, it was important for the architects to take into account the existing context, as well as to ensure contact with nature improving the quality of life for the residents (“green façades”, loggias, front gardens). We analysed the townhouses in detail – their façades, plan layout, construction, and use – aiming to answer questions about how they are used, evaluated, and adapted today. This study was based on historical and photographic documentation of the townhouses, in situ research, analysis of available academic and other studies, including space valorisation studies and facility cards. The study concluded that the architects’ own corner houses represent distinctive formal solutions that have not lost their artistic and utilitarian value. The analysis of forms with recognisable details in the urban layout of the city from a contemporary perspective can be seen as important, as they are a valuable architectural heritage that should be protected and popularised.

PL

W artykule omówiono kamienice krakowskie z przełomu XIX i XX w. zaprojektowane przez Teodora Talowskiego, Władysława Ekielskiego i Jana Zawiejskiego. Projekty te, będące ich domami własnymi, dały im możliwość swobody twórczej, która zaowocowała powstaniem oryginalnych i wybit¬nych form. Nośnikiem nowatorskich i nieschematycznych rozwiązań kamienic było także ich narożne położenie na nieregularnych działkach o szczególnej konfiguracji przestrzennej (układ koncentryczno-radialny Krakowa) i lokalizacja przy ważniejszych ulicach. W opracowaniu projektów dla architektów ważne było uwzględnienie istniejącego kontekstu, a także dbałość o kontakt z naturą poprawiającą jakość życia mieszkańców („zielone elewacje”, loggie, przedogródek). Celem autorek artykułu była szczegółowa analiza kamienic – ich fasad, układu rzutów, konstrukcji i funkcji, a także odpowiedź na pytania, jak są one dziś użytkowane, oceniane i adaptowane. Praca oparta została na dokumentacji historycznej i fotograficznej kamienic, badaniach in situ, analizie dostępnych opracowań naukowych i innych (studia waloryzacji przestrzeni, karty obiektów). W wyniku badań wyciągnięto wnioski, że narożne domy własne architektów stanowią wyróżniające się rozwiązania formalne, które współcześnie nie straciły na wartości artystycznej i użytkowej. Analiza charakterystycznych w urbanistyce miasta form o rozpoznawalnych detalach ze współczesnej perspektywy wydaje się ważna, ponieważ są one cennym dziedzictwem architektonicznym, które należy chronić i popularyzować.

Słowa kluczowe

EN

architecture of Kraków; corner house; architectural detail

PL

architektura Krakowa; kamienica narożna; detal architektoniczny

• Wydawca: Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej
• Czasopismo: Architectus
• Rocznik: 2025
• Tom: Nr 1 (81)
• Strony: 13--26
• Opis fizyczny: Bibliogr. 39 poz., rys., tab.

Twórcy

autor

Makowska Beata Elżbieta

• Faculty of Architecture, Cracow University of Technology, Poland.

• https://orcid.org/0000-0002-1221-9216

autor

Kulig Anna

• Faculty of Architecture, Cracow University of Technology, Poland.

• https://orcid.org/0000-0003-2845-0145

Bibliografia

• Alexander, Christopher. A pattern language: towns, buildings, construction. Oxford University Press, 1977.
• Archiwum Narodowe w Krakowie [ANK]:
• ANK, ABM Karmelicka 35, fsc. 361.
• ANK, ABM Krasińskiego 15, fsc. 446.
• ANK, ABM Krasińskiego 17, fsc. 446.
• ANK, ABM Krupnicza 30, fsc. 253.
• ANK, ABM Łobzowska 11, fsc. 535.
• ANK, ABM Piłsudskiego 40, fsc. 447.
• ANK, ABM Piłsudskiego 26, fsc. 560.
• ANK, ABM Studencka 1, fsc. 689.
• ANK, ABM Studencka 14, fsc. 921.
• Bałus, Wojciech. “«Dom – przybytek – nastrój dawności». O kilku kamie¬nicach Teodora Talowskiego.” In Klejnoty i sekrety Krakowa, edited by Róża Godula. Wydawnictwo Wawelskie, 1994.
• Bałus,Wojciech, ed. Sztuka Krakowa i Galicji w wieku XIX.Universitas, 1991.
• Beiersdorf, Zbigniew. “Architekt Teodor M. Talowski. Charakterystyka twórczości.” In Sztuka 2. połowy XIX wieku, materiały Sesji Stowa¬rzyszenia Historyków Sztuki, Łódź, listopad 1971, edited by Teresa Hrankowska. PWN, 1973.
• Białkiewicz, Zbigniew. Przemiany architektury krakowskiej w połowie XIX wieku. Wydawnictwo PK, 1994.
• Broniowska, Maria, and Sławomir Tabkowski, ed. Album fotografii dawnego Krakowa z Atelier Ignacego Kriegera. KAW, 1989.
• Chwalibóg, Feliks. Brzydki Kraków. Skład Główny w Księgarni S. A. Krzyżanowskiego, 1908.
• Danilczyk, Leszek, Grażyna Dreścik, Maria Kasprzyk, Waldemar Komo¬rowski, Bogusław Krasnowolski, Aldona Sudacka, and Ewa Goras. Kraków. Studium waloryzacji przestrzeni publicznych dawnych dzielnic Nowy Świat i Piasek. T. 2. Kraków, 2004 [Manuscript in: Pracownie Konserwacji Zabytków „Arkona”, Kraków].
• Danilczyk, Leszek, and Maria Kasprzyk. Kraków. Studium waloryzacji przestrzeni publicznych. Miasto pomnik część północna. Obszar dawnych dzielnic Piasek i Kleparz. T. 2. Kraków, 2005 [Manuscript in: Pracownie Konserwacji Zabytków „Arkona”, Kraków].
• Demel, Janusz. “Kraków na przełomie XIX i XX wieku.” In Kraków. Studia nad rozwojem miasta, edited by Jan Dąbrowski. Wydawnictwo Literackie, 1957.
• “Dom własny arch. W. Ekielski.” Architekt, 11 (1902): 62–63.
• Ekielski, Władysław. “Bibliografia”. Architekt, 10 (1904): 155–156.
• Fabiański, Marcin, and Jacek Purchla. Historia architektury Krakowa w zarysie. Wydawnictwo Literackie, 2001.
• Frysztak, Anna. “Ewolucja planu i środowiska mieszkaniowego w Krakowie.” Teka Komisji Urbanistyki i Architektury 29 (1997): 51–61.
• Gaczoł, Ewa, and Teresa Kwiatkowska. Ignacy Krieger. Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, 2019.
• Grajewski, Grzegorz. “Poszukiwania stylu narodowego w twórczości Władysława Ekielskiego (1855–1927).” In Sztuka Krakowa i Galicji w XIX wieku, edited by Wojciech Bałus. Universitas, 1991.
• Grzechnik-Correale, Grażyna. Krakowskie wariacje w fotografii Antoniego Pawlikowskiego i Franciszka Kleina. Muzeum UJ, Wydawnictwo Kier, 2017.
• Krakowski, Piotr. “Okres eklektyzmu i historyzmu w architekturze krakowskiej 1850–1900.” In Problemy ochrony architektury najnowszej 1850–1939. Materiały z konferencji, Poznań 19–20 listopada 1970 r., edited by W. Dołęga-Lewandowska. Ministerstwo Kultury i Sztuki. Zarząd Muzeów i Ochrony Zabytków, 1971.
• Łoza, Stanisław. Architekci i budowniczowie w Polsce. Budownictwo i Architektura, 1954.
• Makowska, Beata. Kamienice krakowskie z przełomu XIX i XX w. i okresu międzywojennego położone na obszarze pomiędzy pierwszą i drugą obwodnicą – charakterystyka form i ich ewolucja. Wydawnictwo PK, 2014.
• “Miasta-ogrody.” Architekt, 8 (1912): 82–83.
• Purchla, Jacek. Jak powstał nowoczesny Kraków. Wydawnictwo Literac¬kie, 1990.
• Purchla, Jacek. Jan Zawiejski – architekt przełomu XIX i XX wieku. PWN, 1986.
• Samek, Jan. “Ze studiów nad oeuvre architekta krakowskiego Teodora Talowskiego.” Krzysztofory, z. 12 (1985): 41–46.
• “Sprawa budowy Ratusza Krakowskiego.” Architekt, 12 (1902): 160.
• Sudacka, Aldona. “Karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa ul. Piłsudskiego 40.” Kraków, 1979 [Manuscript in: Pracow¬nie Konserwacji Zabytków „Arkona” w Krakowie].
• Tablice historyczne. Oprac. Witold Mizerski. Adamantan, 1996.
• W.E. [Ekielski, Władysław]. “Teodor Talowski.” Architekt, 5 (1910): 83.
• Wejchert, Kazimierz. Elementy kompozycji urbanistycznej. Arkady, 1984.