Polskie badania polarne z zakresu meteorologii i klimatologii

• Autorzy: Przybylak Rajmund , Araźny Andrzej , Miętus Mirosław , Migała Krzysztof , Niedźwiedź Tadeusz , Rachlewicz Grzegorz , Siwek Krzysztof , Ustrnul Zbigniew

Identyfikatory

DOI

10.32045/PG-2019-001

Warianty tytułu

EN

Polish Polar Research in the Field of Meteorology and Climatology

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

W artykule dokonano przeglądu i podsumowania dorobku polskich badań meteorologicznych i klimatologicznych w obydwu obszarach polarnych w ujęciu historycznym. Omówiono różne aspekty tegoż dorobku, poczynając od organizacji i udziału w wyprawach polarnych, prowadzonego w ich trakcie zakresu pomiarów i obserwacji meteorologicznych oraz uzyskanych wyników dotyczących poznania pogody i klimatu badanych obszarów. Scharakteryzowano także dorobek publikacyjny nie będący wynikiem udziału w pomiarach i obserwacjach meteorologicznych w ramach ekspedycji polarnych, lecz efektem innych prac badawczych. Przeprowadzona szczegółowa analiza aktywności polskich naukowców w zakresie meteorologii i klimatologii polarnej w okresie od jej rozpoczęcia (koniec XIX wieku) do chwili obecnej wykazała istnienie czterech wyraźnych okresów (fal) o wyraźnie większym natężeniu tej aktywności: 1) lata 30., 2) 1957-1962, 3) lata 70., szczególnie ich druga połowa, 4) ostatnie trzydzieści lat z maksimum w okresie 2004-2009 (okres przygotowawczy 2004-2007 i IV Międzynarodowy Rok Polarny 2007-2009). Chociaż obszarem badań meteorologicznych i klimatologicznych prowadzonych przez polskich naukowców były obydwa obszary polarne, to jednak zdecydowanie największe osiągnięcia badawcze i publikacyjne (w tym w czasopismach z bazy Journal Citation Reports) dotyczą Svalbardu. Stwierdzono, iż polscy naukowcy wespół z badaczami norweskimi mają największy udział w rozpoznaniu warunków pogodowych i klimatycznych tego obszaru. Przeprowadzona szczegółowa analiza problematyki badawczej pozwoliła skonstatować, iż jest ona bardzo wszechstronna, tym niemniej za polską specjalność w badaniach meteorologicznych i klimatologicznych, szczególnie tych prowadzonych dla Svalbardu uznać należy: 1) badania mikro- a szczególnie topoklimatyczne oraz 2) badania wpływu cyrkulacji atmosferycznej na kształtowanie się pogody i klimatu.

EN

The article presents a synthetic review and summary of the achievements of Polish meteorological and climatological research in both polar areas, with a historical perspective. Various aspects of these achievements are discussed, beginning with the organisation of and participation in polar expeditions, the scope of meteorological measurements and observations conducted during research, and results from weather and climate research in the study areas. Publications that have resulted from research other than meteorological measurements and observations conducted as part of polar expeditions are also described. A detailed analysis of the activity of Polish scientists in the field of polar climatology and meteorology since its inception in the late nineteenth century revealed four distinct periods (waves) of clearly more intense activity: 1) the 1930s, 2) 1957-1962, 3) the 1970s, especially the latter half, 4) the last 30 years, with a peak in 2004-2009 (preparatory period 2004-2007 and IV International Polar Year 2007-2009). Although the meteorological and climatological research conducted by Polish scientists included both polar regions, decidedly the greatest research and publication achievements (including journals from the Journal Citation Reports database) concern Svalbard. It was found that, alongside Norwegian researchers, Polish scientists account for the largest share in the diagnosis of weather and climate conditions in this area. A detailed analysis of the research issues led to the conclusion that Polish meteorological and climatological research is very comprehensive but, nevertheless, its specialisations, especially with regards to studies on Svalbard, are: 1) micro-climatic research, and especially topoclimatic research; and 2) research into the influence of atmospheric circulation in determining weather and climate.

Słowa kluczowe

PL

polskie badania polarne; polarne badania meteorologiczne; polarne badania klimatologiczne; Arktyka; Antarktyka

EN

Polish polar research; polar meteorological research; polar climate studies; Arctic; Antarctic

• Wydawca: Polskie Towarzystwa Geofizyczne ; Komitet Geofizyki PAN
• Czasopismo: Przegląd Geofizyczny
• Rocznik: 2019
• Tom: Z. 1-2
• Strony: 3--33
• Opis fizyczny: Bibliogr. 71 poz., fot., mapa, rys., tab.

Twórcy

autor

Przybylak Rajmund

• Uniwersytet M. Kopernika w Toruniu, Wydział Nauk o Ziemi

autor

Araźny Andrzej

• Uniwersytet M. Kopernika w Toruniu, Wydział Nauk o Ziemi

autor

Miętus Mirosław

• Uniwersytet Gdański, Wydział Oceanografii i Geografii

autor

Migała Krzysztof

• Uniwersytet Wrocławski, Wydział Nauk o Ziemi i Kształtowania Środowiska

autor

Niedźwiedź Tadeusz

• Uniwersytet Śląski w Katowicach, Wydział Nauk o Ziemi w Sosnowcu

autor

Rachlewicz Grzegorz

• Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Wydział Nauk Geograficznych i Geologicznych
• Xi’an Jiaotong-Liverpool University, Department of Health and Environmental Science

autor

Siwek Krzysztof

• Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Wydział Nauk o Ziemi i Gospodarki Przestrzennej

autor

Ustrnul Zbigniew

• Uniwersytet Jagielloński, Wydział Geografii i Geologii

Bibliografia

• [1] Araźny A., 2008, Bioklimat Arktyki Norweskiej i jego zmienność w okresie 1971-2000, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń, 215 s.
• [2] Arctowski H., 1901, Résultats du voyage du S. Y. Belgica en 1897-1898-1899: sous le commandement de A. de Gerlache de Gomery. Rapports scientifiques publiés aux frais du gouvernement belge, sous la direction de la Commission de la Belgica, Anvers.
• [3] Baranowski S., 1968, Thermic conditions of the periglacial tundra in SW Spitsbergen. Polish I.G.Y. and I.G.C. Spitsbergen expeditions in 1957-1960, Acta Universitatis Wratislavensis, 68, 73 s.
• [4] Baranowski S., 1973, Polskie wyprawy na Spitsbergen w latach 1970 i 1971, Czasopismo Geograficzne, 2, 217-235.
• [5] Baranowski S., 1977a, Subpolarne lodowce Spitsbergenu na tle klimatu tego regionu, Acta Universitatis Wratislavensis, 393, 157 s.
• [6] Baranowski S., 1977b, The subpolar glaciers of Spitsbergen seen against the climate of this region, Acta Universitatis Wratislavensis, 410, 93 s.
• [7] Birkenmayer K. L., 1973, Potrzeba i perspektywy polskich wypraw polarnych, Czasopismo Geograficzne, 2, 189-206.
• [8] Birkenmajer K. L., 2017, Polskie badania polarne (zarys), Studia Historiae Scientiarium, 16, 123-153.
• [9] Czeppe Z., 1961, Roczny przebieg mrozowych ruchów gruntu w Hornsundzie (Spitsbergen) 1957-1958, Zeszyty Naukowe UJ, 42, Prace Geograficzne, 3, 75 s.
• [10] Czeppe Z., 1966, Przebieg głównych procesów morfogenetycznych w południowo-zachodnim Spitsbergenie, Zeszyty Naukowe UJ, 127, Prace Geograficzne, 13, 125 s.
• [11] Dobrowolski A. B., 1923, Historja naturalna lodu, Kasa im. Mianowskiego, Warszawa, 940 s.
• [12] Dylik J., 1973, Znaczenie badań wiecznej zmarzliny dla pełniejszego poznania peryglacjalnej morfogenezy w Polsce, Czasopismo Geograficzne, 2, 207-215.
• [13] Ferdynus J., 1997, Główne cechy klimatu morskiego strefy subpolarnej północnego Atlantyku w świetle struktury pogód, Wydawnictwo Uczelniane WSM, Gdynia, 138 s.
• [14] Galon R., 1973, Polskie badania na Islandii, Czasopismo Geograficzne, 2, 263-270.
• [15] Gluza A., Siwek K., 2015, Badania meteorologiczne na obszarze NW części ziemi Wedela Jarlsberga (1986-2011), Problemy Klimatologii Polarnej, 25, 59-66.
• [16] Jahn A., 1969, Grenlandia, Państwowe Wydawnictwo Wiedza Powszechna, Warszawa, 212 s.
• [17] Jahn A, 1991, Z Kleparowa w świat szeroki, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław, 332 s.
• [18] Józefczyk M., Korzystka M., Migała K., Piasecki J., 2010, Pierwsza polska wyprawa na Grenlandię 1937 roku – Wyniki pomiarów meteorologicznych Stanisława Siedleckiego i Alfreda Jahna, Problemy Klimatologii Polarnej, 20, 171-181.
• [19] Kamiński A., 1982a, Badania meteorologiczne na południowym Spitsbergenie w lecie 1978 roku, [w:] Wyprawy Polarne Uniwersytetu Śląskiego 1977-1980, M. Pulina, T. Szczypek (red.), Uniwersytet Śląski, Katowice, 135-150.
• [20] Kamiński A., 1982b, Materiały meteorologiczne zebrane na południowym Spitsbergenie latem 1979 roku. Dokumentacja, [w:] Wyprawy Polarne Uniwersytetu Śląskiego 1977-1980, M. Pulina, T. Szczypek (red.), Uniwersytet Śląski, Katowice, 151-166.
• [21] Kamiński A., 1989, Temperatura powietrza na Spitsbergenie Zachodnim i wyspach przyległych w atlantycko-europejskim sektorze Arktyki, Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego, 1100, 95 s.
• [22] Kejna M., 1999, Air temperature in the Admiralty Bay region (King George Island, Antarctica), in the period 1977-1996 according to meteorological data from the Arctowski Station, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń, 128 s.
• [23] Kejna M., 2008, Rozkład przestrzenny i zmiany temperatury powietrza na Antarktydzie w drugiej połowie XX wieku, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń, 272 s.
• [24] Kejna M., Láska K., 1999, Rocznik meteorologiczny „Arctowski 1996”, UMK, Toruń, 42 s.
• [25] Kosiba A., 1937, Grenlandia, Książnica Atlas, Warszawa-Lwów, 479 s.
• [26] Kosiba A., 1973, O udziale Polaków w badaniach Grenlandii, Czasopismo Geograficzne, 2, 147-188.
• [27] Köhler P., 2017, Polska wyprawa na Grenlandię w 1937 r., Kwartalnik Historii Nauki i Techniki, 62, 45-63.
• [28] Kruszewski G., 2002, Zlodzenie Zatoki Admiralicji – przebieg i uwarunkowania, Wydawnictwo Uczelniane Akademii Morskiej, Gdynia, 123 s.
• [29] Kwaczyński J., 2003-2006, Rocznik meteorologiczny Hornsund 2001/2002-2004/2005, Instytut Geofizyki PAN. PAS, D-60(351), D-63(361), D-60(351), D-66(373), D-69(384), Warszawa.
• [30] Kwaczyński J., Nowosielski L., 2001, Rocznik meteorologiczny Hornsund 2000/2001, Instytut Geofizyki PAN. PAS, D-57(341), Warszawa.
• [31] Lugeon J., Centkiewicz C., Łysakowski W., 1936, Wyniki spostrzeżeń polskiej wyprawy Roku Polarnego 1932/33 na Wyspie Niedźwiedziej, Zeszyt I, Meteorologja, Państwowy Instytut Meteorologiczny, Warszawa, 88 s.
• [32] Marsz A. A., 2015, Od redakcji, Problemy Klimatologii Polarnej, 25, 3-4.
• [33] Marsz A. A., Styszyńska A., 1997, Rocznik meteorologiczny Arctowski 1995, WSM, Gdynia.
• [34] Marsz A. A., Styszyńska A. (red.), 2000, Główne cechy klimatu rejonu Polskiej Stacji Antarktycznej im. H. Arctowskiego, Wydawnictwo Uczelniane WSM, Gdynia, 264 s.
• [35] Marsz A., Styszyńska A. (red.), 2007, Klimat rejonu Polskiej Stacji Polarnej w Hornsundzie – stan, zmiany i ich przyczyny, Wydawnictwo Akademii Morskiej, Gdynia, 376 s.
• [36] Marsz A. A., Styszyńska A. (red.), 2013, Climate and climate change at Hornsund, Svalbard, Wydawnictwo Akademii Morskiej, Gdynia, 402 s.
• [37] Marsz A. A., Styszyńska A., 2015, Badania polarne Akademii Morskiej w Gdyni, Problemy Klimatologii Polarnej, 25, 75-98.
• [38] Matuszko D., Soroka J., 2013, Zachmurzenie Spitsbergenu na podstawie obserwacji w Polskiej Stacji Polarnej w Hornsundzie, IGiGP UJ, Kraków, 96 s.
• [39] Miętus M. (red.), 1990, Rocznik meteorologiczny Arctowski, 1989, IMGW, Oddział Morski, Gdynia.
• [40] Miętus M., 1992-2001, Rocznik meteorologiczny Hornsund, za lata 1990/1991 – 1999/2000, IMGW, Oddział Morski, Gdynia.
• [41] Miętus M. (red.), 2001, Rocznik meteorologiczny Hornsund, za lata 1957/1958, 1978/1979 – 1999/2000, wydanie II poprawione, IMGW, Warszawa.
• [42] Migała K., Piasecki J., Pereyma J., 2015, Dorobek ośrodka wrocławskiego w meteorologii i klimatologii obszarów polarnych, Problemy Klimatologii Polarnej, 25, 9-18.
• [43] Migała K., Sawiński T., Piasecki J., 2017, First Polish Greenland Expedition 1937: on the 80th anniversary of the event, Polar Record, 53, 358-363.
• [44] Niedźwiedź T., 1997, The climate of the “polar regions”, [w:] Climates and societies – A climatological perspective, M. Yoshino, M. Domrös, A. Douguedroit, J. Paszynski, L. C. Nkemdirim (red.), Kluwer Academic Publishers, Dordrecht, 309-318.
• [45] Niedźwiedź T., 2013, Kalendarz typów cyrkulacji atmosfery dla Spitsbergenu – zbiór komputerowy, Uniwersytet Śląski, Katedra Klimatologii, Sosnowiec, dostępne online http://www.kk.wnoz.us.edu.pl/nauka/kalendarz-typow-cyrkulacji/ (08.01.2019).
• [46] Niedźwiedź T., 2015, Polarne badania meteorologiczne i klimatyczne Uniwersytetu Śląskiego, Problemy Klimatologii Polarnej, 25, 33-48.
• [47] Pereyma J., 1983, Climatological problems of the Hornsund Area, Spitsbergen, Acta Universitatis Wratislavensis, 714, 134 s.
• [48] Pereyma J., 2014, 35 Sympozjów Polarnych, Biuletyn Polarny, 17-18, 36-38.
• [49] Przybylak R., 1992, Stosunki termiczno-wilgotnościowe na tle warunków cyrkulacyjnych w Hornsundzie (Spitsbergen) w okresie 1978-1983, Dokumentacja Geograficzna, 2, 1-105.
• [50] Przybylak R., 1996, Zmienność temperatury powietrza i opadów atmosferycznych w okresie obserwacji instrumentalnych w Arktyce, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń, 280 s.
• [51] Przybylak R., 2000a, Air temperature in the Canadian Arctic in the mid-nineteenth century based on data from expeditions, Prace Geograficzne, 107, 251-258.
• [52] Przybylak R., 2000b, Zakres obserwacji meteorologicznych prowadzonych w czasie polskich wypraw polarnych na Spitsbergen, Przegląd Geograficzny, LXXII, 103-120.
• [53] Przybylak R., 2002, Variability of air temperature and atmospheric precipitation in the Arctic, Atmospheric and Oceanographic Sciences Library, 25, Kluwer Academic Publishers, Dordrecht/Boston/London, 330 s.
• [54] Przybylak R., 2003, The Climate of the Arctic, Atmospheric and Oceanographic Sciences Library, 26, Kluwer Academic Publishers, Dordrecht/Boston/London, 288 s.
• [55] Przybylak R., 2016, The climate of the Arctic, Seria: Atmospheric and Oceanographic Sciences Library, 52, Springer, 287 s.
• [56] Przybylak R., Araźny A., Kejna M. (red.), 2012, Topoclimatic diversity in Forlandsundet Region (NW Spitsbergen) in global warming conditions, Oficyna Wydawnicza „Turpress”, Toruń, 174 s.
• [57] Przybylak R., Kejna M., Araźny A., Głowacki P. (red.), 2007, Abiotyczne środowisko Spitsbergenu w latach 2005-2006 w warunkach globalnego ocieplenia, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń, 285 s.
• [58] Przybylak R., Marciniak K., Araźny A., Kejna M., 2015, Badania polarne Katedry Meteorologii i Klimatologii UMK w Toruniu, Problemy Klimatologii Polarnej, 25, 19-32.
• [59] Rachlewicz G., Zwoliński Z., Roczniki meteorologiczne Arctowski 1990-1993 („Poznańska Baza Danych” – wersja elektroniczna), UAM, Poznań.
• [60] Rachlewicz G., Zwoliński Z., 2015, Poznańskie polarne badania meteorologiczne i klimatologiczne, Problemy Klimatologii Polarnej, 25, 49-58.
• [61] Różycki S., 1936a, Wyprawa na Spitsbergen w 1934 roku, Przegląd Geograficzny, 15, 119-137.
• [62] Różycki S., 1936b, Ziemia Torella, teren działania polskiej wyprawy polarnej 1934, Taternik, 20 (5), 173-181.
• [63] Różycki S., 1973, Z historii polskich wypraw na Spitsbergen, Czasopismo Geograficzne, 2, 139-145.
• [64] Styszyńska A., 1985, Pole średniej temperatury powietrza nad wodami mórz wokółantarktycznych i główne prawidłowości jego kształtowania, Wydawnictwo Uczelniane Wyższej Szkoły Morskiej, Gdynia, 98 s.
• [65] Styszyńska A., 2005, Przyczyny i mechanizmy współczesnego (1982-2002) ocieplenia atlantyckiej Arktyki, Wydawnictwo Uczelniane Akademii Morskiej, Gdynia, 109 s.
• [66] Styszyńska A., Marsz A. (red.), 2007, Zmiany klimatyczne w Arktyce i Antarktyce w ostatnim pięćdziesięcioleciu XX wieku i ich implikacje środowiskowe, Wydawnictwo Uczelniane Akademii Morskiej, Gdynia, 327 s.
• [67] Ustrnul Z., 2015, Krakowskie polarne badania meteorologiczne i klimatologiczne, Problemy Klimatologii Polarnej, 25, 67-74.
• [68] Wielbińska D. (red.), 1979-1989, Rocznik meteorologiczny Arctowski, za lata 1978-1988, IMGW, Oddział Morski, Gdynia.
• [69] Wielbińska D. (red.), 1980-1990, Rocznik meteorologiczny Hornsund, za lata 1957/58, 1978/79-1988/89, IMGW, Oddzial Morski, Gdynia.
• [70] Wójcik G., 1976, Zagadnienia klimatologiczne i glacjologiczne Islandii, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Rozprawy, Toruń, 226 s.
• [71] Wójcik G., Kejna M., Marciniak K., Przybylak R., Vizi Z., 1997, Obserwacje meteorologiczne na Ziemi Oscara II (Spitsbergen) i w Oazie Bungera (Antarktyda), Oficyna Wydawnicza „Turpress”, Toruń, 412 s.

Uwagi

Opracowanie rekordu w ramach umowy 509/P-DUN/2018 ze środków MNiSW przeznaczonych na działalność upowszechniającą naukę (2019).