Geotouristic attractiveness of the show caves of the Kraków-Częstochowa Upland area

• Autorzy: Dzięgiel Maciej

Identyfikatory

DOI

10.7494/geotour.2020.3-4(62-63).19

Warianty tytułu

PL

Atrakcyjność geoturystyczna jaskiń udostępnionych do zwiedzania na terenie Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej

• Języki publikacji: EN

Abstrakty

EN

In this paper, six scenic caves situated in the Kraków-Częstochowa Upland area were the subject for comparative research, considered as very essential examples of underground geotouristic attractions, displaying karst forms completely different from each other. These include: Smocza Jama Cave (Dragon’s Den) in Kraków city, Łokietek and Ciemna (Dark) Cave at Ojców, Wierzchowska Górna Cave at Wierzchowie, Nietoperzowa-Zygmunta Cave at Jerzmanowice and Głęboka (Deep) Cave at Podlesice. The first five caves are situated in the southern part of the Kraków-Częstochowa Upland and the last one, in its northern part. All of them are situated in the Silesian-Kraków Monocline. These caves developed in the Upper Jurassic (Oxfordian) massive limestones. Their karst forms are various and picturesque. Numerous animal remnants and traces of different prehistorical cultures were discovered and collected by researchers within and around three caves situated within the Kraków-Częstochowa Upland area. The geotouristic attractiveness of all six caves was demonstrated by their comparative geotourism valorisation evaluation adapted to meet tourists’, educators’ and investors’ expectations and needs. The statistical data of the annual number of visitors at these objects were also discussed. In general, interest in these caves as geotouristic abiotic nature objects has been growing regularly up until today. They have become very widely known in Poland. Moreover, the Smocza Jama Cave, associated with the Royal Castle on the Wawel Hill, and the Łokietek Cave have become very popular worldwide.

PL

Artykuł został poświęcony analizie zróżnicowania podziemnych form krasowych na przykładzie sześciu jaskiń Wyżyny Krakowsko- -Częstochowskiej dostępnych do zwiedzania, jako bardzo istotnych podziemnych atrakcji geoturystycznych. Należą do nich Smocza Jama w Krakowie, jaskinie Łokietka i Ciemna w Ojcowie, Jaskinia Wierzchowska Górna w Wierzchowiu, Jaskinia Nietoperzowa-Zygmunta w Jerzmanowicach, położone w południowej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, i Jaskinia Głęboka, usytuowana w północnej części tej krainy. Poszczególne obiekty znajdują się na obszarze monokliny śląsko-krakowskiej. Powstały w oksfordzkich wapieniach skalistych. Ich szata naciekowa jest bardzo malownicza i zróżnicowana. Wewnątrz i/lub na zewnątrz trzech z nich wyeksponowano także skamieniałości, szczątki zwierząt oraz ślady prehistorycznej cywilizacji odkryte przez naukowców. Atrakcyjność geoturystyczna wymienionych jaskiń została określona na podstawie wyników waloryzacji geoturystycznej przeprowadzonej w przypadku każdej z nich, z uwzględnieniem potrzeb turystów, edukatorów i inwestorów. Wzięto pod uwagę także dane statystyczne dotyczące frekwencji turystów w określonych okresach w tych obiektach. Ogólnie rzecz biorąc, zainteresowanie opisywanymi jaskiniami systematycznie wzrasta do chwili obecnej. Stopniowo zyskują one na popularności w całej Polsce, a Smocza Jama (zwiedzana zwykle razem z Zamkiem Królewskim na Wawelu) oraz Jaskinia Łokietka są znane również na całym świecie.

Słowa kluczowe

EN

geotourism; Oxfordian limestones; karst, speleothems; animal bones

PL

geoturystyka; wapienie oksfordu; kras; szata naciekowa; kości zwierząt

• Wydawca: Wydawnictwa AGH ; Stowarzyszenie Naukowe im. Stanisława Staszica
• Czasopismo: Geotourism / Geoturystyka
• Rocznik: 2020
• Tom: nr 3-4 (62-63)
• Strony: 19--46
• Opis fizyczny: Bibliogr. 116 poz., rys., tab., zdj.

Twórcy

autor

Dzięgiel Maciej

• AGH University of Science and Technology, School of Environmental Protection and Engineering, al. A. Mickiewicza 30, Krakow, Poland

Bibliografia

• [1] Alex B., Valde-Nowak P., Regev L., & Boaretto E., 2017. Late Middle Paleothic of Southern Poland: Radiocarbon dates from Ciemna and Obłazowa Caves. Journal of Archaeological Science: Reports, 11: 370–380.
• [2] Alexandrowicz Z., 2006. Geopark  – nature protection category aiding the promotion of geotourism (Polish perspectives). Geoturystyka, 2(5): 3–12.
• [3] Alexandrowicz Z., Kućmierz A., Urban J. & Otęska-Budzyn J., 1992. Waloryzacja przyrody nieożywionej obszarów i obiektów chronionych w Polsce. Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.
• [4] Błaszczyk M., Hercman H., Pawlak J., Gąsiorowski M., Matoušková S., Aninowska M., Kicińska D. & Tyc A., 2018. Low to middle Pleistocene paleoclimatic record from the Kraków-Częstochowa Upland (Poland) based on isotopic and calcite fabrics analyses. Geochronometria, 45: 185–197.
• [5] Chmielewski W., 1961. Civilisation de Jerzmanowice. Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wydawnictwo PAN, Wrocław.
• [6] Chmielewski W., 1970. Wpływ środowiska peryglacjalnego na osadnictwo ludzkie w górnym plejstocenie Polski. Światowit, 31: 5–18.
• [7] Chochorowska E. & Dagnan-Ginter A. 1995. Najstarsze ślady pobytu człowieka na Jurze Krakowskiej (starsza i środkowa epoka kamienia). In: Pradzieje i średniowiecze. Zarząd Zespołu Jurajskich Parków Krajobrazowych, Kraków: 15–46, “Natura i kultura w krajobrazie Jury”, 4.
• [8] Cyrek K. & Madeyska T., 2016. Pradzieje Jury Ojcowskiej. In: Partyka J. (red.), 2016. Monografia Ojcowskiego Parku Narodowego. Dziedzictwo kulturowe. Ojcowski Park Narodowy, Muzeum im. Prof. Władysława Szafera, Ojców: 21–50.
• [9] Czarnowski S.J., 1914a. Jaskinie i schroniska na Górze Chełmowej na prawym brzegu Prądnika pod Ojcowem. Wydawnictwo S.J. Czarnowskiego, Warszawa.
• [10] Czarnowski S.J., 1914b. Jaskinie w skałach Ogrójca. Pamiętnik Fizjograficzny, 22: 33–48.
• [11] Dadlez R., Marek S. & Pokorski J., 2000. Mapa geologiczna Polski bez utworów kenozoiku 1:1000 000. Państwowy Instytut Geologiczny  – Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa.
• [12] Dmytrowski P. & Kicińska A., 2011. Waloryzacja geoturystyczna obiektów przyrody nieożywionej i jej znaczenie w perspektywie rozwoju geoparków. Problemy Ekologii Krajobrazu, 29: 11–20.
• [13] Doktor M., Miśkiewicz K., Welc E.M. & Mayer W., 2015. Criteria of geotourism valorization specified for various recipients. Geotourism, 3–4(42–43): 25–38.
• [14] Dryglas D. & Miśkiewicz K., 2014. Construction of the geotourism product structure on the example of Poland. In: SGEM2014. GeoConference on Ecology, economics, education and legislation. 14th international multidisciplinary scientific geoconference. 17–26 June 2014, Albena, Bulgaria. Conference proceedings. Vol. 2, Ecology and environmental protection – Sofia. STEF92 Technology: 155–162.
• [15] Dz.U. z 2016 r., poz. 2183  – Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt.
• [16] Dżułyński S., 1952. Powstanie wapieni skalistych jury krakowskiej. Rocznik PTG, 21(2): 125–184.
• [17] Falniowska-Gradowska A., 1995. Ojców w dziejach i legendzie. Ojcowski Park Narodowy, Ojców.
• [18] Firlet E.M., 1996. Smocza Jama na Wawelu. Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych „Universitas”, Kraków.
• [19] Górny A., 2010a. Jaskinia Nietoperzowa. In: Grodzicki J. (red.), Jaskinie Wyżyny Olkuskiej, 2. Państwowy Instytut Geologiczny  – Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa: 182–189.
• [20] Górny A., 2010b. Jaskinia Zygmunta. In: Grodzicki J. (red.), Jaskinie Wyżyny Olkuskiej, 2. Państwowy Instytut Geologiczny  – Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa: 189–191.
• [21] Górny A. & Siwecki T., 2020a. Jaskinia Nietoperzowa-Zygmunta. Jaskinie, 1–2(98–99): 33–42.
• [22] Górny A. & Siwecki T., 2020b. Jaskinia Nietoperzowa-Zygmunta. Available from: http://jaskiniepolski.pgi.gov.pl/Details/Information/2031 [accessed: 9.10.2022].
• [23] Górny A. & Szelerewicz M., 1987. Jaskinia Wierzchowska Górna. Przewodnik turystyczny. Wydawnictwo PTTK Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego „Kraj”, Warszawa–Kraków.
• [24] Gradziński M., 1999. Position and age of conglomerates in caves near Kraków (Polish Jura). Annales Societatis Geologorum Poloniae, 69: 113–124.
• [25] Gradziński M., 2018. Geomorphology and genesis of Ciemna Cave. In: Głowniak E. & Wasiłowska A. (red.), IX ProGEO Symposium. Geoheritage and Conservation: Modern Approaches and Applications Towards the 2030 Agenda, Chęciny, Poland, 25-28th June, 2018. Field trip guidebook. Faculty of Geology. University of Warsaw: 33–34.
• [26] Gradziński M. & Michalska B., 2020a. Jaskinia Ciemna. Available from: http://jaskiniepolski.pgi.gov.pl/Details/Information/11968 [accessed: 9.10.2022].
• [27] Gradziński M. & Michalska B., 2020b. Jaskinia Łokietka. Available from: http://jaskiniepolski.pgi.gov.pl/Details/Information/11613 [accessed: 9.10.2022].
• [28] Gradziński M. & Partyka J., 1997. Jaskinia Łokietka. In: Baryła J. & Gradziński M. (red.), Materiały 31. Sympozjum Speleologicznego. Ojców, 17-19.10.1997 r. Sekcja Speleologiczna PTP im. Kopernika: 9–11.
• [29] Gradziński M. & Partyka J., 2004a. Jaskinia Nietoperzowa. In: Partyka J. & Tyc A. (red.), 2004. Od Złotego Potoku do Ojcowa. Szlakiem wyprawy naturalistów z 1854 r. Ojcowski Park Narodowy, Ojców: 100–101.
• [30] Gradziński, M. & Partyka, J., 2004b. Jaskinia Łokietka. In: Partyka J. & Tyc A. (red.), Od Złotego Potoku do Ojcowa. Szlakiem wyprawy naturalistów z 1854 r. Oddział PTTK: Ojcowski Park Narodowy, Ojców: 142–144.
• [31] Gradziński M. & Szelerewicz M., 2004. Jaskinie Wyżyny Krakowsko--Wieluńskiej  – liczba i rozmieszczenie. In: Partyka J. (red.), Zróżnicowanie i przemiany środowiska przyrodniczo-kulturowego Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, 1, Przyroda, OPN, Ojców: 69–82.
• [32] Gradziński M. & Urban J., 2018. Smocza Jama Cave ‒ its origin, scientific potential and cultural importance. In: Głowniak E. & Wasiłowska A. (red.), IX ProGEO Symposium. Geoheritage and Conservation: Modern Approaches and Applications Towards the 2030 Agenda, Chęciny, Poland, 25-28th June, 2018. Field trip guidebook. Faculty of Geology. University of Warsaw: 27–29.
• [33] Gradziński M., Górny A., Pazdur A. & Pazdur M.F., 1998. Geologiczny zapis osadnictwa prehistorycznego w jaskiniach w okolicy Ojcowa. Prądnik. Prace i Materiały Muzeum im. prof. Wł. Szafera, 11: 9–17.
• [34] Gradziński M., Górny A., Pazdur A. & Pazdur M.F., 2003. Origin of black coloured laminae in speleothems from the Kraków-Wieluń Upland, Poland. Boreas, 32: 532–542.
• [35] Gradziński, M., Michalska B., Wawryka M. & Szelerewicz M., 2007. Dolina Prądnika. Góra Koronna, Góra Okopy. Ojcowski Park Narodowy, Muzeum im. prof. Władysława Szafera, Ojców.
• [36] Gradziński M., Gradziński R. & Jach R., 2008. Geologia, rzeźba i zjawiska krasowe okolic Ojcowa. In: Klasa A. & Partyka J. (red.), Monografia Ojcowskiego Parku Narodowego. Przyroda. Wydawnictwo Ojcowskiego Parku Narodowego, Ojców: 31–95.
• [37] Gradziński M., Motyka J. & Górny A., 2009. Artesian origin of a cave developed in an isolated horst: a case of Smocza Jama (Kraków Upland, Poland). Annales Societatis Geologorum Poloniae, 79: 159–168.
• [38] Gradziński M., Waryka-Drohobycki M., Michalska-Kasperkiewicz B., Bisek K., Szelerewicz M., Partyka J., Amirowicz A., Baran J., Baryła J. & Górny A., 2020. Jaskinie dorzecza Prądnika. Ojcowski Park Narodowy, Ojców.
• [39] Gradziński R., 1962. Rozwój podziemnych form krasowych w południowej części Wyżyny Krakowskiej. Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego. Annales de la Société Géologique de Pologne, 32(4): 429–492.
• [40] Gradziński R., 1972. Przewodnik geologiczny po okolicach Krakowa. Wydawnictwo Geologiczne, Warszawa.
• [41] Gradziński R., 2006. Smocza Jama na Wawelu. In: Słomka T., Kicińska--Świderska A., Doktor M., Joniec A., Alexandrowicz S.W., Alexandrowicz Z., Awdankiewicz M. et al., Katalog obiektów geoturystycznych w Polsce. Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie, Wydział Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska, Kraków: 84–85.
• [42] Gradziński R., 2009. Mapa geologiczna okolic Krakowa bez osadów czwartorzędowych i lądowych utworów trzeciorzędowych. Instytut Nauk Geologicznych PAN, Muzeum Geologiczne, Kraków.
• [43] Heflik W. & Matl K., 1991. Charakterystyka geologiczna Jaskini Smocza Jama na Wawelu. Studia do Dziejów Wawelu, 5: 29–53.
• [44] Joniec A. & Słomka T., 2012. Góra Zborów. In: Słomka T. (red.), Katalog obiektów geoturystycznych w obrębie pomników i rezerwatów przyrody nieożywionej. Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie, Wydział Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska, Kraków: 510–514.
• [45] Karpiński F., 1788. Podróż do Krakowa i iego okolic. List do JO. Xieżny Barbary z Duninów Sanguszkowey Marszałkowey Wielkiey W.X. Litw. Drukarnia J.K.Mci. i Rzeczpospolitey. Warszawa.
• [46] Kaziuk H., 1978. Mapa Geologiczna Polski, B  – bez utworów czwartorzędowych. Skala 1:200 000. Arkusz Kraków. Instytut Geologiczny, Warszawa.
• [47] Kaziuk H. & Lewandowski J., 1980. Objaśnienia do Mapy Geologicznej Polski 1:200 000. Arkusz Kraków. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.
• [48] Kępiński A., 1980. Maleńka Szwajcaria i maleńka Moskwa czyli Rzeczpospolita Krakowska oczyma księcia Wiaziemskiego. Magazyn Kulturalny, 2(34): 6–13.
• [49] Kleczkowski A.S., 1972. Zarys budowy geologicznej Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej, Studia Ośrodka Dokumentacji Fizjograficznej PAN, 1: 11–19.
• [50] Kondracki J., 2011. Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo PWN, Warszawa.
• [52] Kot M., Wojenka M. & Szeliga M., 2019. Badania wykopaliskowe Stefana Krukowskiego w Dolinie Sąspowskiej. Wiadomości Archeologiczne, 70: 65–92.
• [52] Kowalski K., 1951. Jaskinie Polski, 1, Państwowe Muzeum archeologiczne, Warszawa.
• [53] Kowalski S., 1971. Wyniki badań archeologicznych w Jaskini Ciemnej w Ojcowie. In: Skalski A.W. (red.), Materiały z III i IV Sympozjum Speleologicznego. Muzeum w Częstochowie, Częstochowa: 63–67.
• [54] Kowalski S., 2006. Uwagi o osadnictwie paleolitycznym w Jaskini Ciemnej i Mamutowej w świetle badań z lat 1957–1974. In: Partyka J. & Lech J. (red.), Jura Ojcowska w pradziejach i początkach państwa polskiego. Ojcowski Park Narodowy, Ojców: 335–354.
• [55] Kowalski S. & Partyka J., 1997. Jaskinia Ciemna. In: Baryła J. & Gradziński M. (red.), Materiały 31. Sympozjum Speleologicznego. Ojców, 17–19.10.1997 r. Sekcja Speleologiczna PTP im. Kopernika: 5–8.
• [56] Kozibąk A., 2015. Opis wizyty Stanisława Augusta Poniatowskiego na zamku w Ojcowie 5 lipca 1787 roku. Prądnik. Prace i Materiały Muzeum im. prof. Wł. Szafera, 25: 241–246.
• [57] Krajcarz M.T., Cyrek K., Krajcarz M., Mroczek P., Sudoł M., Szymanek M., Tomek T. & Madeyska T., 2016. Loess in a cave: Lithostratigraphic and correlative value of loess and loess-like layers in caves from the Kraków-Częstochowa Upland (Poland). Quaternary International, 399: 13–30.
• [58] Krajcarz M.T., Krajcarz M., Ginter B., Goslar T. & Wojtal P., 2018. Towards a Chronology of the Jerzmanowician  – a New Series of Radiocarbon Dates from Nietoperzowa Cave (Poland). Archaeometry, 60: 383–401.
• [59] Krajewski M.T. & Matyszkiewicz J., 2004. Rozwój i architektura facjalna górnojurajskich kompleksów budowli węglanowych w SW części Wyżyny Krakowskiej. In: Partyka J. (red.), Zróżnicowanie i przemiany środowiska przyrodniczo-kulturowego Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, 2, Kultura. OPN, Ojców.
• [60] Krasiński J., 1821. Przewodnik dla podrużuiących w Polsce i Rzeczpospolitey Krakowskiej. Drukarnia N. Ghuecksberga, Warszawa.
• [61] Kruczek Z., 2019. Frekwencja w atrakcjach turystycznych w latach 2016–2018. Polska Organizacja Turystyczna, Kraków–Warszawa.
• [62] Krukowski S., 1939. Paleolit. In: Krukowski S., Kostrzewski J. & Jakimowicz R. (oprac.), Prehistoria ziem polskich. Polska Akademia Umiejętności, Warszawa, „Encyklopedya polska”, t. 4, cz. I, dz. V.
• [63] Krzemień M.P. & Partyka J., 1987. Jaskinia Wierzchowska Górna. Wydawnictwo PTTK „Kraj”, Warszawa–Kraków.
• [64] Krzemień M.P. & Partyka J., 1990. Jaskinia Łokietka. „Karpaty”, Kraków.
• [65] Madeyska T., 1977. Zróżnicowanie wiekowe jaskiń i schronisk skalnych oraz ich osadów w Dolinie Sąspowskiej koło Ojcowa. Kras i Speleologia, 1: 71–80.
• [66] Madeyska T., 1982. Late Pleistocene cave deposits in Poland. Kras i Speleologia, 4: 43–66.
• [67] Madeyska T., 1997. Jaskinia Nietoperzowa. In: Baryła J. & Gradziński M. (red.), Materiały 31. Sympozjum Speleologicznego. Ojców, 17–19.10.1997 r. Sekcja Speleologiczna PTP im. Kopernika: 18–22.
• [68] Matyszkiewicz J., 1989. Early diagenetic environment of the Upper Oxfordian massive limestones in the Kraków region (South Poland). Neues Jahrbuch für Geologie und Paläontologie, 5: 308–320.
• [69] Matyszkiewicz J., 2008. The Cracow-Częstochowa Upland (Southern Poland)  – The Land of White Cliffs and Caves. Przegląd Geologiczny, 56(8/1): 647–652.
• [70] Matyszkiewicz J., Krajewski M., Żaba J., 2006. Structural control on the distribution of Upper Jurassic carbonate buildups in the Kraków-Wieluń Upland (south Poland). Neues Jahrbuch für Geologie und Paläontologie, 3: 182–192.
• [71] Motyka J., Gradziński M., Różkowski K. & Górny A., 2005. Chemistry of cave water in Smocza Jama, City of Kraków, Poland. Annales- Societas Geologorum Poloniae, 75: 189–198.
• [72] Nadachowski A., Krajcarz M., Krajcarz M.T., Madeyska T., Ridush B., Valde-Nowak P., Wojtal P. & Zarzecka-Szubińska K., 2015. Fauna kręgowców z wybranych stanowisk strefy pery- i metakarpackiej w młodszym plejstocenie. In: Łanczont M. & Madeyska T. (red.), Paleolityczna ekumena strefy pery- i metakarpackiej. Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin.
• [73] Nowak J. & Grzywiński W., 2007. Zimowe spisy nietoperzy na Wyżynie Krakowskiej w latach 2003–2007 na tle 20 lat badań. Prądnik. Prace i Materiały Muzeum im. prof. Wł. Szafera, 12: 146–165.
• [74] Nowak J. & Grzywiński W., 2012. Zimowe spisy nietoperzy na Wyżynie Krakowskiej w latach 2008–2012 na tle historii lat badań. Prądnik. Prace i Materiały Muzeum im. prof. Wł. Szafera, 22: 135–156.
• [75] Nowak J. & Grzywiński W., 2017. Zimowe spisy nietoperzy na Wyżynie Krakowskiej w latach 2013–2017 na tle historii badań. Prądnik. Prace i Materiały Muzeum im. prof. Wł. Szafera, 27: 93–118.
• [76] Olszyński M., 1871. Wycieczka do grot Ojcowskich. Kłosy, 13(337) [z 02/14.12]: 381–382.
• [77] Partyka J., 2006. Ojcowski Park Narodowy: przewodnik turystyczny. Sport i Turystyka  – Muza, Warszawa.
• [78] Pazdur A., Pazdur M.F., Hercman H., Górny A. & Olszewski M., 1994. Wstępne wyniki badań nad chronologią powstawania nacieków w jaskiniach Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej. Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej, Matematyka–Fizyka, 71: Geochronometria, 10: 61–79.
• [79] Piskorski M.S., 1691. Flores Vitae B. Salomae Virginis, Principis Polonie, Regine Halicie, Ordinis S. Clarae, Primae in Polonia Fundatricis. Iconibus. Hierogliphicis, Lemmatis, Epigrammatis, explicatizls Vemantes. Auctore M. Sebastiana Piskorski. V.I.D. et Professore. In Ałma Universitate Studie Cracoviensis: Eremi B. Salome de Lapide S. Marie Presbytero. Cum Licentia Supeontm. Anno Domini M.DCXCI. [Kwiecie żywota B. Salomei panny księzny Polskiey, królowey halickiey zakonu S. Klary Pierwszey w Polszcze Fundatorki. Obrazami, Wyobrażeniami, Napisami. Rymami. Wydaniem X. M. Sebastiana Fiskarskiego I.V.D. y Professara w Slawney Akademiey Krakowskiey i Pustynie B. Salomei, na Skale S. maryey Kapłana, Za pozwoleniem Starszych]. Typis Universitatis, Cracovia.
• [80] Polonius A., Zygmunt J. & Mazik K., 2013. Jaskinia Głęboka. Available from: http://jaskiniepolski.pgi.gov.pl/Details/Information/3567 [accessed: 9.10.2022].
• [81] Polonius A., Kowalski K., Szelerewicz M. & Górny A., 2018. Jaskinia Wierzchowska Górna. Available from: http://jaskiniepolski.pgi.gov.pl/Details/Information/11290 [accessed: 9.10.2022].
• [82] Radwanek-Bąk B. (red.), 2011. Georóżnorodność i atrakcje geoturystyczne województwa małopolskiego. Przewodnik, mapy geoturystyczne. Wydawnictwo Kartograficzne Compass, Kraków.
• [83] Rodzińska-Nowak J., Nowak M. & Poleski J., 2001–2002. Pottery and flint from the upper layers of the Łokietka Cave. Préhistoire Européenne, 16–17: 317–333.
• [84] Rook E., 1980. Osadnictwo neolityczne w jaskiniach Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Materiały Archeologiczne, T. XX: 5–130.
• [85] Rotter A. & Szelerewicz M., 1999. Smocza Jama w Wawelu. Wydawnictwo Karpaty, Kraków.
• [86] Rozwałka R., 2008. Wykaz krytyczny pająków (Aranea) Ojcowskiego Parku Narodowego. Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody, 27(1): 63–79.
• [87] Rydzewski J., 2016. Epoka brązu i żelaza na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego. In: Partyka J. (red.), 2016. Monografia Ojcowskiego Parku Narodowego. Dziedzictwo kulturowe. Ojcowski Park Narodowy, Muzeum im. Prof. Władysława Szafera, Ojców: 51–62.
• [88] Rzączyński G., 1721. Historia naturalis curiosa regni Poloniae Magni Ducatus Lituaniae annexorumq provinciarum in tractatus XX divisa: ex scriptoribus probatis, ſervata primigenia eorum phraſi in locis plurimis, ex M.S.S. variis, Teſtibus oculatis, relationibus fide dignis, experimentis, desumpta Opera P. Gabrielis Rzączynski Soc. Jesu. Typis Collegii Soc. Jesu, Sandomiriae.
• [89] Sala P., Górny A., Siwecki T. & Paul O., 2018. Wieloetapowa geneza osadów wypełniających Jaskinię Zygmunta. Prądnik. Prace i Materiały Muzeum im. prof. Wł. Szafera, 28: 7–18
• [90] Samsonowicz H., 2000. Łokietek w grotach Ojcowa. In: Leśniak F. (red.), Podróże po historii. Studia z dziejów kultury i polityki europejskiej ofiarowane profesorowi Stanisławowi Grzybowskiemu. Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków: 76–82.
• [91] Sanocka E., 1990. Pajęczaki (Arachinida) Ojcowskiego Parku Narodowego. Prądnik. Prace iMateriały Muzeum im. prof. Wł. Szafera, 1: 49–51.
• [92] Sobczyk K., 2011. Jaskinia Ciemna  – archeologiczne dylematy. In: Gradziński M., Partyka J. & Urban J., 2011. Materiały 45. Sympozjum Speleologicznego, Ojców, 20–23.10.2011. Sekcja Speleologiczna PTP im. Kopernika, Kraków: 94–95.
• [93] Sobczyk K. & Sitlivy V., 2001. Badania wykopaliskowe w Jaskini Łokietka w latach 1998–2000. In: Partyka J. (red.), Badania naukowe w południowej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej: materiały konferencyjne, referaty, postery, sesje terenowe, Ojców, 10–11 maja 2001 r. Ojcowski Park Narodowy, Ojców: 457–461.
• [94] Staszic S., 1815. O Ziemiorodztwie Karpatow, i innych gór i równin Polski przez Stanisława Staszica. Drukarnia Rządowa, Warszawa.
• [95] Sukertowa E., 1928. Legendy nadprądnikowe. Polskie Towarzystwo Krajoznawcze, Warszawa.
• [96] Szelerewicz M. & Górny A., 1986. Jaskinie Wyżyny Krakowsko-‑Wieluńskiej. Wydawnictwo PTTK „Kraj”, Warszawa–Kraków.
• [97] Szelerewicz M. & Górny A., 2013. Smocza Jama. Available from: http://jaskiniepolski.pgi.gov.pl/Details/Information/2067 [accessed: 9.10.2022].
• [98] Sznober N. & Tyc A., 2010. Jaskinia Głęboka w rezerwacie „Góra Zborów”  – udostępnienie turystyczne oraz nowa dokumentacja, Jaskinie, 61(4): 29–33.
• [99] Valde-Nowak P., 2015. Paleolit Karpat Polskich i ich przedpola. In: Łanczont M. & Madeyska T. (red.), Paleolityczna strefa ekumeny pery- i metakarpackiej. Wydawnictwo UMCS, Lublin: 645–690.
• [100] Valde-Nowak P., Alex P., Ginter B., Krajcarz M.T., Madeyska T., Miękina B., Sobczyk K., Stefański D., Wojtal P., Zając M. & Zarzecka-‑Szubińska K., 2014. Middle Paleolithic sequences of the Ciemna Cave (Prądnik valley, Poland): The problem of synchronization. Quaternary International, 326–327: 125–145.
• [101] Valde-Nowak P., Alex P., Boaretto E., Ginter B., Sobczyk K, Stefański D. & Zając M., 2016a. The Middle Paleolithic sequence of Ciemna Cave. Some aspects of the site formation process. Quartaer. Internationales Jahrbuch zur Eiszeitalter und Steinzeitforshung, 63: 33–46.
• [102] Valde-Nowak P., Alex P., Ginter B., Krajcarz M.T., Madeyska T., Miękina B., Sobczyk K., Stefański D., Wojtal P., Zając M. & Zarzecka-‑Szubińska K., 2016b. Late Middle Paleolithic occupations in Ciemna Cave, southern Poland. Journal of Field Archaeology, 41: 193–210.
• [103] Valde-Nowak P., Stefański D. & Szczepanek A., 2018. A Neolithic child burial from Ciemna Cave in Ojców National Park. In: Werra D.H. & Woźny M. (eds), Between History and Archaeology. Papers in honour of Jacek Lech. Archaeopress, Oxford: 279–288.
• [104] Willmann J.C., Ginter B., Hernando R., Lozano M., Sobczyk K., Stefański D., Szczepanek A., Wertz K., Wojtal P., Zając M., Zarzecka-‑Szubińska K & Valde-Nowak P., 2019. Paleobiology and Taphonomy of a Middle Paleolitic Neandertal Tooth from Ciemna Cave, Southern Poland. Journal of Palaeolithic Archaeology, 2: 359–377.
• [105] Wojenka M., 2012. Jaskinie Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej w średniowieczu. Wstęp do problematyki. Prądnik. Prace i Materiały Muzeum im. prof. Wł. Szafera, 22: 7–43.
• [106] Wojenka M., 2018a. Caves in the post-Medieval landscape of the Polish Jura Chain. In: Valde-Nowak P., Sobczyk K., Nowak M. & Żrałka J. (red.), Multas per Gentes et Multa per Saecula. Amici Magistro et College suo Ioanni Christopho Kozłowski Dedicant. Institute of Archaeology Jagiellonian University, Kraków: 585–592.
• [107] Wojenka M., 2018b. Knights in the dark on the function of Polisch caves in the Middle Ages. In: Bergsvik K.A. & Dowd A. (eds), Caves and Ritual in Medieval Europe. AD 500–1500. Oxbow Books, Oxford: 232–246.
• [108] Wyżga M., 2016. Dolina Prądnika od XVI wieku do czasów współczesnych. In: Partyka J. (red.), Monografia Ojcowskiego Parku Narodowego. Dziedzictwo kulturowe. Ojcowski Park Narodowy, Muzeum im. Prof. Władysława Szafera, Ojców: 107–154.
• [109] Zawisza J., 1871. Poszukiwania archeologiczne. Biblioteka Warszawska, 4: 40–58.
• [110] Żarski M., Ziółkowski P., Pielach M. & Tekielska A., 2013. Ojcowski Park Narodowy. Skala 1:25 000. Mapa geologiczno-turystyczna. Państwowy Instytut Geologiczny  – Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa.
• [111] www1  – www.facebook.com/przedsiebiorstwobudowyjaskin/ [accessed: 23.03.2021].
• [112] www2 – www.ojcowskiparknarodowy.pl/main/turystyka.html [accessed: 17.01.2022].
• [113] www3  – https://myszkow.naszemiasto.pl/nowa-atrakcja-turystyczna-na-jurze-geopark-od-czestochowy/ar/c15-8778805 [accessed: 17.01.2022].
• [114] www4 – pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Wawel_Hill_-_Smocza_Jama.svg [accessed: 23.03.2021].
• [115] www5 – turystyka.wp.pl/co-kryje-jura-krakowsko-czestochowska--6044403164885634a [accessed: 5.03.2021].
• [116] www6 – www.unesco.pl/kultura/dziedzictwo-kulturowe/swiatowedziedzictwo/polskie-obiekty/ [accessed: 17.01.2022].