Strukturalne, litologiczne oraz tektoniczne uwarunkowania rozwoju i ewolucji świętokrzyskich skałek piaskowcowych

Urban, Jan

doi:10.7306/2020.4

Artykuł - szczegóły

Tytuł artykułu

Strukturalne, litologiczne oraz tektoniczne uwarunkowania rozwoju i ewolucji świętokrzyskich skałek piaskowcowych

Autorzy

Urban Jan

Treść / Zawartość

Pełne teksty:

Urban_J_Strukturalne_PG_Vol.68_nr 2_2020.pdf

Pobierz

Identyfikatory

DOI

10.7306/2020.4

Warianty tytułu

Structural, lithological and tectonic constraints on the development and evolution of sandstone tors in the Świętokrzyskie (Holy Cross) Mountains

Języki publikacji

Abstrakty

Majority of ca. 90 sites ofsandstone crag groups and individual crags, occurring in the Świętokrzyskie (Holy Cross) Mts. region, represent the following crag-forming lithostratigraphic units: Cambrian Wiśniówka Formation, Devonian Barcza Fm and Zagórze Fm, Triassic Zagnańsk Fm and Krynki Beds, as well as Jurassic Skloby Fm and Ostrowiec Fm. Specific features of these rocks are the occurrence of sandstone series, up to 20 m thick, above more plastic, clayey or heterolithic series, high-energy depositional environments, and siliceous composition. The crag-forming sandstones differ in the amount of siliceous cement: from strongly cemented Paleozoic quartzitic sandstones to porous Mesozoic sandstones with poor cement, which determines diverse mechanical properties. Strongly cemented Paleozoic rocks display high rock strength and abrasion resistance, while porous and theoretically friable Mesozoic sandstones are characterised by high grain packing due to compaction. Regarding the principal role of gravitational disinte¬gration of rock massifs under the periglacial conditions in the Pleistocene, other factors constraining the crag formation and shaping are the tectonic situation of rocks (orientation of strata and joints), adequate joint spacing, and bed thickness. The interrelations between lithological and structural features of crag-forming sandstones and tectonics, conditioning erosion and weathering rates are specific for particular types of these sandstones.

Słowa kluczowe

turnie piaskowce morfogeneza litologia tektonika Góry Świętokrzyskie

crags sandstones morphogenesis lithology tectonics Świętokrzyskie Mts.

Wydawca

Państwowy Instytut Geologiczny - Państwowy Instytut Badawczy

Czasopismo

Przegląd Geologiczny

Rocznik

2020

Tom

vol. 68, nr 2

Strony

112--126

Opis fizyczny

Bibliogr. 92 poz., rys., wykr.

Twórcy

autor

Urban Jan

urban@iop.krakow.pl

Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, al. Adama Mickiewicza 33, 31-120 Kraków

Bibliografia

1. ADAMOVIČ J., MIKULÁŠ R., CÍLEK V. 2006 - Sandstone districts of the Bohemian Paradise: emergence of a romantic landscape. Geolines, 21: 1-100.
2. ADAMOVIČ J., MIKULAŠ R., NAVRATIL T. 2015 - Spherical and ellipsoidal cavities in European sandstones: a product of sinking carbonate dissolution front. Z. Geomorph., 59, Suppl. 1: 123-149.
3. AGLIARDI F., CROSTA G.B., FRATTINI P. 2012 - Slow rock-slope deformation. [W:] Clogue J.J., Stead D. (red.), Landslides. Types, mechanics and modelling. Cambridge Univ. Press, New York: 207-221.
4. ALEXANDROWICZ Z. 1978 - Skałki piaskowcowe zachodnich Karpat fliszowych. Pr. Geol. PAN, Oddz. w Krakowie, 113: 1-87.
5. ALEXANDROWICZ Z. 1990 - The optimum system of tors protection in Poland. Ochrona Przyr., 47: 277-308.
6. ALEXANDROWICZ Z., DRZAŁ M., KOZŁOWSKI S. 1975 - Katalog rezerwatów i pomników przyrody nieożywionej w Polsce. Stud. Nat., ser. B, 26: 1-298.
7. ALEXANDROWICZ Z., URBAN J. 2005 - Sandstone regions of Poland - geomorphological types, scientific importance and problems of protection. Ferrantia, 44: 131-136.
8. BALLANTYNE C.K. 1993 - An Tellach. [W:] Gordon J.E., Sutherland D.G. (red.), Quaternary of Scotland. Chapman & Hall, London: 110-115.
9. BALLANTYNE C.K. 2001 - Measurement and theory of ploughing boulder movement. Permafrost and Periglacial Processes, 12: 267-288.
10. BARCZUK A. 1979 - Studium petrograficzne utworów pstrego piaskowca w północno-wschodniej części obrzeżenia Gór Świętokrzyskich. Arch. Miner., 35: 87-155.
11. BESKOW G. 1991 - Soil freezing and frost heaving with special applications to roads and railroads. [W:] Block P.B., Hardenberg M.J. (red.), Historical perspectives in frost heave research. The early works of S. Taber and G. Beskow. US Army Corps of Engineers. Cold Regions Research. Eng. Lab. Spec. Rep., 91-93: 37-157.
12. BRUTHANS J., SOUKUP J., SCHWEIGSTILLOVÁ J., VACULI- KOVÁ J., SMUTEK D., MAYO A.L., FELTEISEK L. 2013 - Origin of “rock cities”, pillars and cleft conduits in kaolinite-bounded sandstone: New insight from study in sandstone quarry where land form recently evolve. [W:] Filippi M., Bosák P. (red.), Proc. 16th Intern. Congress of Speleology, 21-28.07.2013, Brno. Czech Speleol. Soc., 3: 247-252.
13. BRUTHANS J., SOUKUP J., VACULIKOVÁ J., SCHWEIGSTILLOVÁ J., MAYO A.L., MASIN D., KLETETSCHKA G., RIHOSEK J. 2014 Sandstone landforms shaped by negative feedback between stress and erosion. Nat. Geosci., 7: 597-601.
14. CHLEBOWSKI R., LINDNER L. 1991 - Źródła materiału i warunki akumulacji lessów młodszych Wyżyny Małopolskiej. Biul. Geol. Wydz. Geol. UW, 32: 15-50.
15. CÍLEK V., WILLIAMS R., OSBORNE A., MIGOŃ P., MIKULAŠ R. 2007 - The origin and development of sandstone landscapes. [W:] Härtel H., Cilek V., Herben T., Jackson A., Williams R. (red.), Sandstone landscapes. Academia, Praha: 34-43.
16. CÍLEK V., ŹAK K. 2007 - Late Glacial and Holocene sedimentation under sandstone rock shelters of Northern Bohemia. [W:] Härtel H., Cilek V., Herben T., Jackson A., Williams R. (red.), Sandstone Landscapes. Academia, Praha: 133-138.
17. COLBACH R. 2005 - Overview of the geology of the Luxembourg Sandstone(s). Ferrantia, 44: 155-160.
18. CURRY A.M., MORRIS C.J. 2004 - Lateglacial and Holocene talus slope development and rock Wall retreat on Mynydd Du, UK. Geomorph., 58: 85-106.
19. DUSZYŃSKI F., MIGOŃ P. 2015 - Boulder aprons indicate long-term gradual and non-catastrophic evolution of cliffed escarpments, Stołowe Mts., Poland. Geomorph.,250: 63-77.
20. DUSZYŃSKI F., MIGOŃ P., STRZELECKI M.C. 2019 - Escarpment retreat in sedimentary tablelands and cuesta landscapes - landforms, mechanisms and patterns. Earth Sci. Rev., 196 (w druku).
21. GĄGOL J., KULETA M., ZBROJA S. 2005 - Odmiany litologiczno-surowcowe dekoracyjnych piaskowców budowlanych dolnego triasu w Górach Świętokrzyskich (manuskrypt). Nar. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Oddz. Świętokrzyski, Kielce.
22. GOŹDZIK L., FRENCH H.M. 2004 - Apparent upfreezing of stones in Late Pleistocene coversand, Bełchatów vicinity, Central Poland. Permafrost Periglac. Proc., 15: 359-366.
23. GUBAŁA J., KASZA A., URBAN J. 1996 - G-4.1 Jaskinia Ponurego. [W:] Urban J. (red.), Jaskinie regionu świętokrzyskiego. Pol. Tow. Przyjaciół Nauk o Ziemi, Warszawa: 183-186.
24. GUZIK K. 2017 - Możliwości wykorzystania piaskowców jurajskich północno-zachodniego obrzeżenia gór świętokrzyskich jako kamieni architektonicznych w zależności od ich litologii. IGSMiE PAN. Studia, rozprawy, monografie, 205: 1-140.
25. HALL K., THORN C.E., SUMNER P. 2012 - On the persistence of weathering. Geomorph., 149-150: 1-10.
26. HARRIS C. 2006 - Cambering and valley bulging. [W:] Goudie A.S. (red.), Encyclopedia of Geomorphology. Taylor & Francis Lib., London: 115-116.
27. HOUSKNECHT D.W. 1987 - Assessing the relative importance of compaction process and cementation to reduction of porosity in sandstones. The Amer. Assoc. Petrol. Geol. Bull., 71 (6): 633-642.
28. HOUSKNECHT D.W. 1989 - Assessing the relative importance of compaction process and cementation to reduction of porosity in sandstones: reply. The Amer. Assoc. Petrol. Geol. Bull., 73 (10): 1277-1279.
29. JAWOROWSKI K., SIKORSKA M. 2006 - Łysogóry Unit (Central Poland) versus East European Craton - application of sedimentological data from Cambrian siliciclastic association. Geol. Q., 50 (1): 77-88.
30. KOBYLEC K. 2008 - Dolnojurajskie piaskowce z okolic Przysuchy-Opoczna, ich wykształcenie i możliwości wykorzystania. Gosp. Sur. Miner., 24 (1-2): 59-72.
31. KOWALCZEWSKI Z. 2000 - Wybrane problemy geologii Pasma Głównego Gór Świętokrzyskich w świetle badań geofizycznych. Posiedz. Nauk. Państw. Inst. Geol., 56: 138-141.
32. KOWALCZEWSKI Z., KOWALSKI B., JANIEC J. 1989 - Wpływ budowy geologicznej na rzeźbę Pasma Klonowskiego w Górach Świętokrzyskich. Biul. Państw. Inst. Geol., 362: 65-95.
33. KOZŁOWSKA A., KUBERSKA M. 2014 - Diageneza a porowatość piaskowców jury dolnej na Niżu polskim. Biul. Państw. Inst. Geol., 458: 39-60.
34. KOZYDRA Z. 1968 - Złoża dolnojurajskich iłów ogniotrwałych na tle budowy geologicznej północnego obrzeżenia Gór Świętokrzyskich. Biul. Inst. Geol., 216: 1-94.
35. KULETA M. 1976 - Petrografia pstrego piaskowca w północnym i zachodnim obrzeżeniu Gór Świętokrzyskich (manuskrypt). Nar. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Oddz. Świętokrzyski, Kielce.
36. KULETA M. 1981 - Petrografia osadów dewońskich w obszarze północnym Gór Świętokrzyskich. Kwart. Geol., 24 (4): 827-828.
37. KULETA M. 1985 - Kompleksowe badania petrograficzno-sedymentologiczne osadów piaskowca pstrego w NW obrzeżeniu Gór Świętokrzyskich i niecce miechowskiej (manuskrypt). Nar. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Oddz. Świętokrzyski, Kielce.
38. KULETA M. 2004 - Petrografia i rozwój sedymentacji osadów retu w rejonie Mniów-Suchedniów w Górach Świętokrzyskich (manuskrypt). Nar. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Oddz. Świętokrzyski, Kielce.
39. KULETA M., NAWROCKI J. 2000 - Litostratygrafia i magnetostratygrafia pstrego piaskowca w północnym obrzeżeniu Gór Świętokrzyskich (manuskrypt). Nar. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Oddz. Świętokrzyski, Kielce.
40. KULETA M., ZBROJA S. 2006- Wczesny etap rozwoju pokrywy permsko-mezozoicznej w Górach Świętokrzyskich. [W:] Skompski S.,Żylińska A. (red.), Procesy i zdarzenia w historii geologicznej Gór Świętokrzyskich, Mat. 77 Zjazdu Nauk. Pol. Tow. Geol., Ameliówka k. Kielc, 28-30.06.2006 r. Warszawa: 104-125.
41. KUŹNIAR C. 1923 - Rudy żelazne w okolicach Niekłania. Sprawozd. Państw. Inst. Geol., 5: 6-7.
42. LINDNER L. 1972 - Geneza i wiek skałek piaskowcowych góry Piekło koło Niekłania. Acta Geol. Pol., 22 (1): 168-180.
43. LINDNER L. 1977 - Geneza i wiek skałek piaskowcowych góry Piekło oraz ich stosunek do pokrywy lessowej regionu świętokrzyskiego. [W:] Lindner L., Michalska Z. (red.), Przew. Symp. Terenowego „Czwartorzęd zachodniej części regionu świętokrzyskiego”. Wyd. Geol., Warszawa: 60-65.
44. LINTON D.L. 1955 - The problem of tors. Geogr. J., 121: 470-487.
45. ŁOBANOWSKI H. 1990-Lower Devonian terrains of clastic deposition in Poland and their affinnities to other European Devonian paleogeographic-facial provinces. Neues Jahrbuch Geol-Paläont., 7: 404-420.
46. MALEC J. 2004 - Środowisko sedymentacji osadów kambru w zachodniej części Gór Świętokrzyskich. Posiedz. Nauk. Państw. Inst. Geol.61 (13): 53-55.
47. MASSALSKI E. 1936 - Skałka pod Szewną. Ziemia, 2-3: 85-86.
48. MASSALSKI E., KAZNOWSKI K. 1928 - Piaskowcowe skałki góry Piekło koło Niekłania. Ochr. Przyr., 8: 29-33.
49. MATSUOKA N. 2001 - Solifluction rates, processes and landforms: a global review. Earth Sci. Rev., 55: 107-134.
50. MIGOŃ P., DUSZYŃSKI F., GOUDIE A.2017- Rock cities and ruiniform relief: forms - processes - terminology. Earth Sci. Rev., 171: 78-104.
51. MIGOŃ P., TULACZYK S. 2007 - Relief-structure relationships in the Sandstone terrain of the north part of the Intrasudetic Trough, Sudetes (SW Poland). [W:] Härtel H., Cilek V., Herben T., JacksonA., Williams R. (red.), Sandstone landscapes. Academia, Praha: 51-55.
52. OLĘDZKI J. 1976 - Wpływ zróżnicowania budowy geologicznej na rzeźbę w Górach Świętokrzyskich. Prace i Studia Inst. Geogr. UW, 17., Geogr. Fiz., 6: 1-66.
53. PALMER J., RADLEY J. 1961 - Gritstone tors of the English Pennines. Z. Geomorph., 5: 37-52.
54. PARKS C.D. 1991 -Areview of the mechanism of cambering and valley bulging. [W:] Forster A., Culshlaw M.G., Cripps J.C, Little J.A., Moon C.F. (red.), Eng. Geol. Spec. Publ. 7, Geol. Soc., London: 373-380.
55. PESZAT C. 1973 - Własności techniczne piaskowców Gór Świętokrzyskich. Zesz. Nauk. AGH, 378, Geologia, 18: 1-59.
56. PIEŃKOWSKI G. 2004 - The epicontinental Lower Jurassic of Poland. Special Papers, Pol. Geol. Inst., 12: 1-154.
57. PULINOWA M. 1989 - Rzeźba Gór Stołowych. Pr. UŚl., 1008: 1-215.
58. REMISZ J. 2008 - Strukturalne uwarunkowania rozwoju progów denudacyjnych Gór Stołowych. Landform Analysis 9: 41-44.
59. RICHLING W. 1938 - Brama Piekło pod Suchedniowem. Wiad. Muz. Ziemi, 1: 37-38.
60. ROBINSON D.A. 2007 - Geomorphology of the inland sandstone cliffs of Southeast England. [W:] Härtel H., Cilek V., Herben T., Jackson A., Williams R. (red.), Sandstone Landscapes. Academia, Praha: 44-51.
61. ROBINSON D.A., WILLIAMS R.B.G. 1981 - Sandstone cliffs on the High Weald Landscape. Geograph. Mag., 55: 587-592.
62. ROBINSON D.A., WILLIAMS R.B.G. 2005 - Comparative morphology and weathering characteristic of sandstone outcrops in England, UK. Ferrantia, 44: 41-46
63. RUBINOWSKI Z. 1971 - Rudy metali nieżelaznych w Górach Świętokrzyskich i ich pozycja metalogeniczna. Biul. Inst. Geol., 241: 1-166.
64. RUBINOWSKI Z., WRÓBLEWSKI T., GĄGOL J. red. 1986 - Atlas geologiczno-surowcowy Gór Świętokrzyskich 1 : 50 000. Wyd. Geol., Warszawa.
65. SANDSTONE... 2007 - Sandstone landscapes across Europe. [W:] Härtel H., Cilek V., Herben T., Jackson A., Williams R. (red.), Sandstone landscapes. Academia, Praha: 319-403.
66. SENKOWICZOWA H. 1970-Trias. [W:] Stratygrafia mezozoiku obrzeżenia Gór Świętokrzyskich. Pr. Inst. Geol., 56: 7-48.
67. SIKORSKA M. 2000 - Historia sylifikacji w piaskowcach kambru z rejonu Wiśniówki w Górach Świętokrzyskich. Prz. Geol., 48: 251-258.
68. STRZEBOŃSKI P.2011- The Mushroom Stone a geotouristic attraction of the Wiśnicz Foothill. [W:] Słomka T. (red.), Geotourism a variety of aspects. AGH, Kraków: 235-242.
69. STÜCK H., KOCH R., SIEGESMUND S. 2013 - Petrographical and petrophysical properties of sandstones: statistical analysis as an approach to predict material behaviour and construction suitability. Environ. Earth Sci., 69: 1299-1332.
70. TEOFILAK-MALISZEWSKA A. 1968 - Petrografia osadów liasu w północnym obrzeżeniu Gór Świętokrzyskich. Biul. Inst. Geol., 216: 107-192.
71. THIRY M. 2005 - Weathering morphologies of the Fontainebleau Sandstones and related silica mobility. Ferrantia, 44: 47-51.
72. TRELA W. 1998 - Środowisko sedymentacji piaskowców „warstw z Krynek” w rejonie Nietuliska (NE obrzeżenie Gór Świętokrzyskich). Prz. Geol., 46 (1): 67-70.
73. TRICART J., CAILLEUX A. 1972 - Introduction to climatic geomorphology. Longmans, London.
74. TURKINGTON A.V., PARADISE T.R. 2005 - Sandstone weathering: a century of research and innovation. Geomorph., 67: 229-253.
75. URBAN J. 1986 - Mezozoiczne skałki piaskowcowe w północnej części województwa kieleckiego. Kwart. Geol., 30 (2): 421-422.
76. URBAN J. 1996 - Jaskinie pseudokrasowe w piaskowcach liasowych Piekła pod Niekłaniem. Kras i Speleologia, 8: 113-123.
77. URBAN J. 2014 - Cechy rzeźby strukturalnej Gór Świętokrzyskich i południowo-wschodniej części Niecki Nidziańskiej. Prz. Geol., 62 (1): 44-50.
78. URBAN J. 2015a - The role of gravitational processes in shaping sandstone rock landforms in low mountains: Świętokrzyskie (Holy Cross) Mountains, central Poland. Z. Geomorph., 59, Suppl. 1: 35-79.
79. URBAN J. 2015b - Skałki piaskowcowe w Rejowie oczami geologa. Piękne, rzadkie, chronione, cz. V. Skarżyskie Zesz. LOP, 14: 42-54.
80. URBAN J. 2016 - The geological constraints of the development of sandstone landforms in Central Europe, a case study of the Świętokrzyskie (Holy Cross) Mountains, Poland. Geomorph., 274: 31-49.
81. URBAN J. 2017 - Piekło Dalejowskie oczami geologa. Piękne, rzadkie, chronione, cz. VI. Skarżyskie Zesz. LOP, 15: 73-88.
82. URBAN J. 2019a - Stanowisko 2.3. Ruda. [W:] Urban J. (red.), VII Warsztaty Geomorfologii Strukturalnej „Rzeźba strukturalna Gór Świętokrzyskich i Ponidzia - stan badań i perspektywy badawcze”. Streszczenia referatów i posterów, przewodnik sesji terenowych. UJK, Kielce: 90-93.
83. URBAN J. 2019b - Skałki Pleśniówki jako inspiracja do rozważań o metodologii nauki. Piękne, rzadkie, chronione, cz. VIII. Skarżyskie Zesz. LOP, 17: 42-55.
84. URBAN J., FIJAŁKOWSKA-MADER A.2018- Brama Piekło oczami (nie tylko) geologów. Piękne, rzadkie i chronione, cz. VII. Skarżyskie Zesz. LOP, 16:98-105.
85. URBAN J., GÓRNIK M. 2017 - Some aspects of lithological and exogenic control of sandstone morphology, the Świętokrzyskie (Holy Cross) Mts. case study, Poland. Geomorph., 295: 773-789.
86. URBAN J., JANKOWSKI M., KASZA A. 2019 - Stanowisko 2.5. Skałki Piekło pod Niekłaniem. [W:] Urban J. (red.), VII Warsztaty Geomorfologii Strukturalnej „Rzeźba strukturalna Gór Świętokrzyskich i Ponidzia - stan badań i perspektywy badawcze”. Streszczenia referatów i posterów, przewodnik sesji terenowych. UJK, Kielce: 99-106.
87. URBAN J., KASZAA. 2019 - Stanowisko 2.4. Skałki pod Adamowem. [W:] Urban J. (red.), VII Warsztaty Geomorfologii Strukturalnej „Rzeźba strukturalna Gór Świętokrzyskich i Ponidzia - stan badań i perspektywy badawcze”. Streszczenia referatów i posterów, przewodnik sesji terenowych. UJK, Kielce: 94-98.
88. URBAN J., PÁNEK T., HRADECKÝ J., TÁBOŘÍK P. 2015 - Deep structures of slopes connected with sandstone crags in the upland area of the Świętokrzyskie (Holy Cross) Mountains, Central Poland. Geomorph., 246: 519-530.
89. WOJEWODA J., BIAŁEK D., BUCHA M., GŁUSZYŃSKI A., GOTOWAŁA R., KRAWCZEWSKI J., SCHUTTY B.2011- Geologia Parku Narodowego Gór Stołowych - wybrane zagadnienia. [W:] Chodak T., Kabała C., Kaszubkiewicz J., Migoń P., Wojewoda J. (red.), Geoekologiczne warunki środowiska przyrodniczego Parku Narodowego Gór Stołowych. WIND, Wrocław: 53-96.
90. YOUNG R.W., WRAY R.A.L.2015-Rock control in sandstone geomorphology: a tribute to Eiju Yatsu with some Australian examples. Z. Geomorph., 59, Suppl. 1: 3-17.
91. YOUNG R.W., WRAY R.A.L., YOUNG A.R. 2009 - Sandstone landforms. Cambridge Univ. Press, Cambridge.
92. ZHU C., PENG H., QUYANG J., HU Z., LI L. 2010 - Rock resistance and the development of horizontal grooves on Danxia slopes. Geomorph., 123: 84-96.

Uwagi

Opracowanie rekordu ze środków MNiSW, umowa Nr 461252 w ramach programu "Społeczna odpowiedzialność nauki" - moduł: Popularyzacja nauki i promocja sportu (2020).

Typ dokumentu

Bibliografia

Identyfikator YADDA

bwmeta1.element.baztech-2d50d390-e617-4b97-9fa0-952b596000f6