The history of bears (Ursidae, Carnivora, Mammalia) from Silesia (southern Poland) and the neighbouring areas

• Autorzy: Marciszak Adrian Przemysław , Lipecki Grzegorz

Identyfikatory

DOI

10.7306/gq.1565

• Języki publikacji: EN

Abstrakty

EN

Revision of the Silesian bear fauna, based on material from 152 sites, mainly cave and karstic localities, and also archaeological and open-air sites, shows the presence of 13 forms and species. These records encompass the last 16.5 Ma and may be divided into five main morphophyletic groups. The oldest bears, represented by the genera Ballusia and Ursavus, are dated to 16.5-11 Ma, and belonged to the stem forms of the subfamily Ursinae. After a break of 6 My, the earliest members of the genus Ursus appeared, and all known Pliocene bears in Silesia belong to the genus Ursus were identified as Ursus minimus. They represent one or two migration events. Additionally, between 3.6 and 3.2 Ma, a single occurence of Agriotherium insigne was recorded from the Węże 1 site. A few Early Pleistocene bear records are represented by U. etruscus, which was a probable ancestor of both arctoid and spelaeoid bear lineages. The oldest representative of Ursus ex gr. arctos known so far and assigned to U. a. suessenbornensis is known from one latest Early Pleistocene (1.2-0.9 Ma) locality, while other Polish records of this form require confirmation. The first occurrence of U. deningeri, the oldest taxon within the U. ex gr. deningeri-spelaeus lineage, was recorded from ~700 ka deposits in Silesia. During the pronounced cold period of MIS 12, the Scandinavian ice sheet covered almost the entire modern territory of Poland, with the exception of the Sudetes and the Carpathians. The accompanying drastic faunal turnover led to the formation of the pan-Eurasian Mammoth Fauna at ~460 ka. At that time a characteristic member of this fauna, the steppe brown bear Ursus arctos priscus, a specific ecomorph adapted to live in open grasslands, appeared in this region. It survived until the beginning of MIS 1, when modern Ursus arctos arctos appeared in Silesia and survived to the present day. U. deningeri was the most common bear during the Middle Pleistocene, while the first records of U. spelaeus spelaeus appeared since MIS 7. The latter form was replaced by U. ingressus during the Late Pleistocene (~110-100 ka). Spelaeoid bears totally dominated the cave assemblage, and finally vanished between 27 and 24 ka.

Słowa kluczowe

EN

taxonomy; Miocene; Pliocene; Pleistocene; ursid lineages

• Wydawca: Państwowy Instytut Geologiczny - Państwowy Instytut Badawczy
• Czasopismo: Geological Quarterly
• Rocznik: 2020
• Tom: Vol. 64, No. 4
• Strony: 876--897
• Opis fizyczny: Bibliogr. 361 poz., fot., rys.

Twórcy

autor

Marciszak Adrian Przemysław

• University of Wrocław, Department of Palaeozoology, Institute of Environmental Biology, Faculty of Biological Sciences, Sienkiewicza 21, 50-335 Wrocław, PoIand

autor

Lipecki Grzegorz

• Polish Academy of Sciences, Institute of Systematics and Evolution of Animals, Sławkowska 17, 31-016 Kraków, Poland

Bibliografia

• 1. Adams, A.L., 1880. On the recent and extinct Irish mammals. Scientific Proceedings of the Royal Dublin Society, New Series, 2: 45-86.
• 2. Ambros, D., Hilpert, B., Kaulich, B., 2005. Das Windloch bei Sackdilling (Fränkische Alb, Süddeutschland). Lage Forschungsgeschichte, Geologie, Paläontologie und Archäologie. Abhandlungen der Naturhistorischen Gesellschaft Nürnberg, 45: 365-382.
• 3. Ambrosetti, P., Bartolomei, G., De Giuli, C., Ficcarelli, G., Torre, D., 1979. La breccia ossifera di Slivia (Aurisina-Sistiana) nel Carso di Trieste. Bollettino della Società Paleontologica Italiana, 18: 207-220.
• 4. Argant, A., 2009. Biochronologie et grands mammifères au pleistocène moyen et supérieur en Europe Occidentale: l'apport des canidés, des ursidés et des carnivores en général. Quaternaire, 20: 467-480.
• 5. Argant, A., Argant, J., 2002. Die Bären von Château (Burgund, Frankreich). Abhandlungen zur Karst- und Höhlenkunde, 34: 57-63.
• 6. Azzaroli, A., Giuli, C.de, Ficcarelli, G., Torre, D., 1986. Mammal succession of the Plio-Pleistocene of Italy. Memorie della Societa Geologica Italiana, 31: 213-218.
• 7. Baca, M., Stankovic, A., Stefaniak, K., Marciszak, A., Hofreiter, M., Nadachowski, A., Węgleński, P., Mackiewicz, P., 2012. Genetic analysis of cave bear specimens from Niedźwiedzia Cave, Sudetes, Poland. Paleontologia Electronica, 15.
• 8. Baca, M., Mackiewicz, P., Stankovic, A., Popović, D., Stefaniak, K., Czarnogórska, K., Nadachowski, A., Gąsiorowski, M., Hercman, H., Wegleński, P., 2014. Ancient DNA and dating of cave bear remains from Niedźwiedzia Cave suggest early appearance of Ursus ingressus in Sudetes. Quaternary International, 339-340: 217-223.
• 9. Baca, M., Nadachowski, A., Lipecki, G., Mackiewicz, P., Marciszak, A., Popovič, D., Socha, P., Stefaniak, K., Wojtal, P., 2017. Impact of climatic changes in the Late Pleistocene on migrations and extinctions of mammals in Europe: four case studies. Geological Quarterly, 61 (2): 291-304.
• 10. Baca, M., Popović, D., Stefaniak, K., Marciszak, A., Urbanowski, M., Nadachowski, A., Mackiewicz, P., 2016. Retreat and extinction of the Late Pleistocene cave bear (Ursus spelaeus sensu lato). The Science of Nature, 103: 1-17.
• 11. Bajgusheva, V.S., Titov, V.V., Tesakov, A.S., 2001. The sequence of Plio-Pleistocene mammal faunas from the south Russian Plain (the Azov Region). Bolletino della Societŕ Paleontologica Italiana, 40: 133-138.
• 12. Ballesio, R., 1983. Le gisement Pléistocène supérieur de la grotte de Jaurens á Nespouls, Corrèze, France: les Carnivores (Mammalia, Carnivora). III. Ursidae - Ursus arctos Linnaeus. Nouvelles Archives du Musée d'Histoire Naturelle Lyon, 21: 9-43.
• 13. Ball, R., Owen, R., 1850. On the skulls of bears found in Ireland. Proceedings of the Royal Irish Academy, 4: 416-420.
• 14. Barycka, E., 2008. Middle and late Pleistocene Felidae and Hyaenidae of Poland. Fauna Poloniae, Warszawa.
• 15. Baryshnikov, G.F., 2007. Semeystvo medvezhi (Carnivora, Ursidae) (in Russian). Nauka, Sankt-Peterburg.
• 16. Baryshnikov, G.F., Boeskorov, G.G., 2004. Skull of the Pleistocene brown bear (Ursus arctos) from Yakutia, Russia. Russian Journal of Theriology, 3: 71-75.
• 17. Baryshnikov, G.F., Lavrov, A.V., 2015. Early Miocene bear Ballusia (Carnivora, Ursidae) from locality Khirgis-Nur-I in Mongolia. Proceedings of the Zoological Institute Russian Academy of Science, 319: 341-350.
• 18. Berzi, A., 1966. L'orso di Gaville nel Valdarno Superiore. Palaeontographia Italica, 60: 19-32.
• 19. Beushausen, L., 1906. Rozwój świata zwierzęcego (in Polish). In: Wszechświat i człowiek. Dzieje badań przyrody i zastosowania jej sił na pożytek narodów (ed. J. Kremer): 439-553. Towarzystwo Akcyjne S. Orgelbranda i Synów, Warszawa.
• 20. Bieroński, J., Burdukiewicz, J.M., Wiszniowska, T., 1985. Wyniki nowych badań Jaskini Radochowskiej (in Polish). Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, 26: 5-18.
• 21. Bieroński, J., Socha, P., Stefaniak, K., 2007. Deposits and fauna of the Sudeten caves - the state of research. Studies of the Faculty of Earth Sciences, University of Silesia, 45: 183-201.
• 22. Bieroński, J., Burdukiewicz, J.M., Socha, P., Stefaniak, K., Hercman, H., Nadachowski, A., 2009a. Palaeogeographical, archeological and palaeozoological studies in the Radochowska Cave. Studies of the Faculty of Earth Sciences, University of Silesia, 56: 455-475.
• 23. Bieroński, J., Socha, P., Stefaniak, K., Hercman, H., Gąsiorowski, M., 2009b. Caves in Rogóżka-origin, sediments and fauna. Studies of the Faculty of Earth Sciences, University of Silesia, 56: 477-489.
• 24. Bieroński, J., Stefaniak, K., Hercman, H., Socha, P., Nadachowski, A. 2009c. Palaeogeographical and palaeoecological studies of sediments of the Niedźwiedzia (Bear) Cave in Kletno. Studies of the Faculty of Earth Sciences, University of Silesia, 56: 401-422.
• 25. Bishop, M.J., 1982. The mammal fauna of the early Middle Pleistocene cavern infill site of Westbury-sub-Mendip, Somerset. Special Papers in Paleontology, 28: 1-107.
• 26. Błaszczyk, H., 1938a. Nowe stanowisko niedźwiedzia jaskiniowego w okolicach Częstochowy (in Polish). Ziemia Częstochowska, 2: 258-260.
• 27. Błaszczyk, H., 1938b. Odkrycie nowego stanowiska niedźwiedzia jaskiniowego w okolicach Częstochowy (in Polish). Przyroda i Technika, 17: 38-42.
• 28. Bocherens, H. 2019. Isotopic insights on cave bear palaeodiet. Historical Biology, 31: 410-421.
• 29. Bocherens, H., Fizet, M., Mariotti, A., 1994. Diet, physiology and ecology of fossil mammals as inferred from stable carbon and nitrogen isotope biogeochemistry: implications for Pleistocene bears. Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology, 107: 213-225.
• 30. Bocherens, H., Billiou, D., Patou-Mathis, M., Bonjean, D., Otte, M., Mariotti, A., 1997. Paleobiological implications of the isotopic signatures (13C, 15N) of fossil mammal collagen in Scladina Cave (Sclayn, Belgium). Quaternary Research, 48: 370-380.
• 31. Bocherens, H., Drucker, D.G., Bonjean, D., Bridault, A., Conard, N.J., Cupillard, Ch., Germonpré, M., Höneisen, M., Münzel, S.C., Napierala, H., Patou-Mathis, M., Stephan, E., Uerpmann, H.-P., Ziegler, R., 2011a. Isotopic evidence for dietary ecology of cave lion (Panthera spelaea) in North-Western Europe: Prey choice, competition and implications for extinction. Quaternary International, 245: 249-261.
• 32. Bocherens, H., Stiller, M., Hobson, K.A., Pacher, M., Rabeder, G., Burns, J.A., Tütken, T., Hofreiter, M., 2011b. Niche partitioning between two sympatric genetically distinct cave bears (Ursus spelaeus and Ursus ingressus) and brown bear (Ursus arctos) from Austria: isotopic evidence from fossil bones. Quaternary International, 245: 238-248.
• 33. Bocherens, H., Bridault, A., Drucker, D.G., Hofreiter, M., Münzel, S.C., Stiller, M., van der Plicht, J., 2014. The last of its kind? Radiocarbon, ancient DNA and stable isotope evidence from a late cave bear (Ursus spelaeus Rosenmüller, 1794) from Rochedane (France). Quaternary International, 339-340: 179-188.
• 34. Borissiak, A., 1930. Ursus spelaeus rossicus nov. n. (in Russian). Doklady Akademii nauk SSSR, 8: 102-104.
• 35. Borissiak, A., 1932. Novaya rasa peshchernogo medvedya iz chetvertichnykh otlozheniy Sev. Kavkaza (in Russian). Trudy Paleozoologicheskogo Instituta, 1: 137-201.
• 36. Bojarska, K., Selva, N., 2012. Spatial patterns in brown bear Ursus arctos diet: the role of geographical and environmental factors. Mammalian Review, 42: 120-143.
• 37. Čermák, S., Tásler, R., 2013. Medvědí jeskyně ve východních Krkonoších (Česká republika), předběžná zpráva (in Czech). Opera Corcontica, 50: 227-233.
• 38. Červený, J., Bartošová, D., Anděra, M., Koubek, P., 2004. Současné rozšíření medvěda hnědého (Ursus arctos) v České republice (in Czech). Lynx, 35: 19-26.
• 39. Chmielewski, W., 1958. Stanowisko paleolityczne w Dziadowej Skale koło Skarzyc w pow. Zawierciańskim (in Polish). Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria Archeologiczna, 3: 5-48.
• 40. Chmielewski, W., 1975. Paleolit środkowy i górny (in Polish). In: Prahistoria Ziem Polskich,. 1. Paleolit i Mezolit (eds. W. Chmielewski and W. Hensel): 9-158. Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk.
• 41. Chrzanowska, W., 1975. Fosylne i subfosylne szczątki kostne zwierząt z jaskini Zamkowej Dolnej w Olsztynie k. Częstochowy (in Polish). Zeszyty Naukowe Akademii Rolniczej we Wrocławiu, 32: 185-194.
• 42. Chrzanowska, W., 1986. Szczątki kostne zwierzęce z wczesnośredniowiecznego stanowiska we Wrocławiu na Ostrowie Tumskim (in Polish). Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu, 172: 19-43.
• 43. Chrzanowska, W., Pospieszny, N., 1975. Knochenreste der Wildlebenden Säugetiere aus den frühmittelalterlichen Städten Opole und Wrocław. Zoologica Poloniae, 24: 329-355.
• 44. Clark, P.U., Archer, D., Pollard, D., Blum, J.D., Rial, J.A., Brovkin, V., Mix, A.C., 2006. The middle Pleistocene transition: characteristics, mechanisms, an implications for long-term changes in atmospheric pCO2. Quaternary Science Reviews, 25: 3150-3184.
• 45. Cooper, A., Turney, C., Hughen, K.A., Barry, W., Mcdonald, H.G., Bradshaw, C.J.A., 2015. Abrupt warming events drove Late Pleistocene Holarctic megafaunal turnover. Science Express, 349: 1-8.
• 46. Crusafont Pairo, M., Kurtén, B., 1976. Bears and bearsdogs from the Vallesian of the Vallés-Penedés Basin, Spain. Acta Zoologica Fennica, 144: 1-29.
• 47. Cyrek, K., Nadachowski, A., Madeyska, T., Bocheński, Z., Tomek, T., Wojtal, P., Miękinia, B., Lipecki, G., Garapich, A., Rzebik-Kowalska, B., Stworzewicz, E., Wolsan, M., Godawa, J., Kościów, R., Fostowicz-Frelik, Ł., Szyndlar, Z., 2000. Excavation in the Deszczowa Cave (Kroczyckie Rocks, Czestochowa Upland, Central Poland). Folia Quaternaria, 71: 5-84.
• 48. Czapliński, M., Kaszuba, E., Wąs, G., Żerelik, R., 2007. Historia Śląska (in Polish). Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław.
• 49. Czarnowski, S.J., 1901. Jaskinia Okopy Wielka nad Prądnikiem (in Polish). Materiały Antropologiczne, Archeologiczne i Etnograficzne, 5: 52-93.
• 50. Czarnowski, S.J., 1908. Schronisko w Krzyżowej Skale przy Okopach (in Polish). Rocznik Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego, 34: 141-151.
• 51. Czarnowski, S.J., 1912. Jaskinie i schroniska w Kopcowej Górze (in Polish). Materiały Antropologiczne, Archeologiczne i Etnograficzne, 12: 3-22.
• 52. Czarnowski, S.J., 1914. Jaskinie w skałach Ogrojca (in Polish). Pamiętnik Fizjograficzny, 22: 32-48.
• 53. Czarnowski, S.J., 1924. Jaskinie i schroniska na Górze Koronnej na lewym brzegu Prądnika pod Ojcowem (in Polish). Prace i Materiały Antropologiczne, Archeologiczne i Etnograficzne, 3: 3-26.
• 54. Czarnowski, S.J., 1926. Jaskinie Wąwozu Stodouska na prawym brzegu Prądnika pod Ojcowem (in Polish). Przegląd Archeologiczny, 3: 18-33.
• 55. Czyżewska, T., 1957. O niedźwiedziu jaskiniowym z terenów Polski (in Polish). Sprawozdania Wrocławskiego Towarzystwa Nauk, 9: 10.
• 56. David, A.I., 1982. Mestonakhozhdeniya i vidovoy sostav tiraspolskogo teriokompleksa na territorii Moldavii (in Russian). In: Problemy antropogena Moldavii (eds. K.N. Negadaev-Nikonov, A.I. David, P.D. Bukatchuk, M.I. Voloshina and A.N. Chubka): 87-108. Štiinca, Kišinev.
• 57. de Bonis, L., Abella, J., Merceron, G., Begun, D.R., 2017. A new late Miocene ailuropodine (giant panda) from Rudab'anya (North-central Hungary). Geobios, 50: 413-421.
• 58. Degerbøl, M., 1933. Danmarks Pattedyr i Fortiden i Sammenligningmed recente Former (in Danish). Videnskabelige Meddelelser fra Dansk Naturhistorisk Forening, 96: 357-641.
• 59. Dehm, R., 1950. Die Raubtiereausdem Mittel-Miocän (Burdigalium) von Wintershof-West bei Eichstätt in Bayern. Abhandlungen der Bayerischen Akademie der Wissenschaften, Mathematisch-naturwissenschaftliche Klasse, neue Folge, 58: 1-141.
• 60. Delson, E., Thomas, H., Spassov, N., 2005. Fossil Old World monkeys (Primates, Cercopithecidae) from the Pliocene of Dorkovo, Bulgaria. Geodiversitas, 27: 159-166.
• 61. Demetrykiewicz, Z., Kuźniar, W., 1914. Najstarszy paleolit na ziemiach polskich oraz inne wykopaliska odkryte w jaskini „Okiennik” (in Polish). Materiały Antropologiczne, Archeologiczne i Etnograficzne, 13: 10-43.
• 62. Demidziuk, K., 2012. Archiwalia sprzed 1845 roku po archeologii polskich Sudetów - Góry Kaczawskie w Sudetach Zachodnich (in Polish). Silesia Antiqua, 48: 275-342.
• 63. Depéret, C., Llueca, G., 1928. Sur l'Indarctos arctoides et la phylogéne des Ursidés. Bulletin de la Société géologique de France Serie 4, 28: 149-160.
• 64. Diakowski, M., Zych, J., 2014. Analiza archeozoologiczna materiału kostnego ze stanowiska Grzybiany (in Polish). In: Osada kultury pól popielnicowych w Grzybianach koło Legnicy (eds. T. Stolarczyk and J. Baron): 335-345. Muzeum Miedzi w Legnicy, Legnica-Wrocław.
• 65. Diedrich, C.G., 2014. Holotype skulls, stratigraphy, bone taphonomy and excavation history in the Zoolithen Cave and new theory about Esper's “great deluge”. Quaternary Science Journal, 63: 78-98.
• 66. Diedrich, C.G., 2017. Famous Planet Earth Caves: Hermann's Cave (Germany). A Late Pleistocene cave bear den. 2. Bentham Books, London.
• 67. Ehrenberg, K., 1938. Über einige weitere Ergebnisse der Untersuchungen an den Bären von Winden. Verhandlungen der Zoologisch-Botanischen Gesellschaft in Wien, 86-87: 388-395.
• 68. Ehrenberg, K., 1955. Über Höhlenbären- und Bärenhöhlenfragen. Mitteilungen der Höhlenkommission, 2: 54-57.
• 69. Erbaeva, M.A., Montuire, S., Chaline, J., 2001. New ochotonids (Lagomorpha) from the Pleistocene of France. Geodiversitas, 23: 395-409.
• 70. Erdbrink, D.P., 1953. A review of fossil and recent bears of the Old World; with remarks on their phylogeny, based upon their dentition. Jan de Lange, Deventer.
• 71. Erdbrink, D.P., 1967. New finds of fossil bears from the Nethertlands. Lutra, 9: 17-41.
• 72. Ersmark, E., Baryshnikov, B., Higham, T., Argant, A., Castańos, P., Döppes, D., Gasparik, M., Germonpré, M., Lidén, K., Lipecki, G., Marciszak, A., Miller, R., Moreno García, M., Pacher, M., Robu, M., Rodriguez Varela, R., Rojo Guerra, M., Sabol, M., Spassov, N., Storl, J., Valdiosera, Ch., Villaluenga, A., Stewart, J.R., Dalén, L., 2019. Genetic turnovers and northern survival during the last glacial maximum in European brown bears. Ecology and Evolution, 9: 5891-5905.
• 73. Euler, H., 1941. Künstliche “Maulsperrer” beieinem Braunbären der Alsteizeit aus den Höhlen des Kitzelberges. Eine fachliche Anmerkung zu Zotz “Die schlesischen Höhlen und ihre eiszeitlichen Bewöhner”. Altschlesische Blätter, 16: 81-108.
• 74. Fejfar, O., 1976. Plio-Pleistocene mammal sequences. In: International geological correlation programme, Project 73/1/24- Quaternary glaciations in the Northern Hemisphere, Report 3, 1975 (eds. J. Easterbrook and V. Šibrava V): 351-366. Ústřední ústav geologický, Praha.
• 75. Fejfar, O., Heinrich, W.-D., 1983. Arvicoliden-Sukzession und Biostratigraphie des Oberpliozäns und Quartärs in Europa. Schriftenreihe für Geologische Wissenschaften, 19-20: 61-109.
• 76. Fejfar, O., Heinrich, W.-D., Lindsay, E.H., 1998. Updating the Neogene rodent biochronology in Europe. Mededelingen Nederlands Instituut voor Toegepaste Geowetenschappen TNO, 60: 533-554.
• 77. Fernández-Mosquera, D., Vila-Taboada, M., Grandal-d'Anglade, A., 2001. Stable isotopes data (δ13C, δ15N) from the cave bear (Ursus spelaeus): a new approach to its palaeoenvironment and dormancy. Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences, 268: 1159-1164.
• 78. Flousek, J., Zając, T., Kutal, M., Żuczkowski, M., Pałucki, A., Pudil, M., Kafka, P., 2014. Velké šelmy (Carnivora) v Krkonoších, Jizerských horách, Górach Stołowych a na Broumovsku (Česká republika, Polsko) - minulost a přítomnost (in Czech). Opera Corcontica, 51: 37-59.
• 79. Fortes, G.G., Grandal-d'Anglade, A., Kolbe, B., Fernandes, D., Meleg, I.N., García-Vázquez, A., Pinto-Llona, A.C., Constantin, S., de Torres, T.J., Ortiz, J.E., Frischauf, C., Rabeder, G., Hofreiter, M., Barlow, A., 2016. Ancient DNA reveals differences in behaviour and sociality between brown bears and extinct cave bears. Molecular Ecology, 25: 4907-4018.
• 80. Franzen, J.L., 1999. The late Early Pleistocene teeth and bone accumulation of Dorn-Dürkheim 3 (Germany, Rheinhessen): natural or man-made? Monographien des Römisch-Germanischen Zentralmuseums, 42: 41-56.
• 81. Frech, F., 1904. Lethea geognostica. 3. Teil, 2 Band. Quartar, Stuttgart.
• 82. Frenzel, J., 1936. Knochenfunde in der Reyersdorfer Tropsteinhöhle. Beiträge zur Biologie des Glatzer Schneeberges, 2: 121-134.
• 83. Frenzel, J., 1937. Die Reyersdorfer Tropsteinhöhle, ein schlesisches Naturdenkmal. Schlesische Heimat, 1: 6-11.
• 84. Freudenberg, W., 1914. Die Säugetiere des älteren Quartärs von Mitteleuropa mit besonderer Berücksichtigung der Fauna von Hundsheim und Deutschaltenburg in Niederösterreich etc. Geologische und Paläontologische Abhandlungen, Neue Folge, 12: 1-219.
• 85. Gaillard, C., 1899. Mammifäères miocènes nouveaux ou peu connus de la Grive-Saint-Alban (Isère). Archives du Muséum d'histoire naturelle de Lyon, 7: 1-78.
• 86. García, N.G., 2003. Osos y otros carnívoros de la Sierra de Atapuerca. Fundación Oso de Asturias, Oviedo.
• 87. García, N., Arsuaga, J.L., 2001. Ursus dolinensis: a new species of Early Pleistocene ursid from Trinchera Dolina, Atapuerca (Spain). Comptes Rendus de l'Académie des Sciences. Série II, Sciences de la Terre et des Plančtes, 332: 717-725.
• 88. Gedl, M., 1965. Osada kultury łużyckiej na st. 2 w Kietrzu, pow. Głubczyce (materiały z badań ekspedycji kietrzańskiej w latach 1957-1962) (in Polish). Materiały Archeologiczne, 6: 71-96.
• 89. Gervais, P., 1853. Description des ossements fossiles de mammifères rapportés d'Espagne par MM. de Verneuil, Collomb et de Lorière. Bulletin de la Société géologique de France 2e série, 10: 147-168.
• 90. Gervais, P., 1859a. Zoologie et paléontologie françaises. 2e éd. Arthus Bertrand, Paris.
• 91. Gervais, P., 1859b. Sur une nouvelle espèce d'Hipparion découverte auprès de Perpignan. Comptes Rendus de l'Académie des Sciences de Paris, 48: 1117-1118.
• 92. Gibbard, P., Cohen, K.M., 2008. Global chronostratigraphical correlation table for the last 2.7 million years. Episode, 31: 243-247.
• 93. Gibbard, P., Head, M.J., 2009a. The definition of the Quaternary system/period and the Pleistocene series/epoch. Quaternaire, 20: 125-133.
• 94. Gibbard, P., Head, M.J., 2009b. IUGS ratification of the Quaternary System/Period and the Pleistocene Series/Epoch with a base at 2.58 MA. Quaternaire, 20: 411-412.
• 95. Ginsburg, L., Morales, J., 1998. Les Hemicyoninae (Ursidae, Carnivora, Mammalia) et les formes apparentées du Miocéne inférieur et moyen d'Europe occidentale. Annales de Paléontologie, 84: 71-123.
• 96. Gliozzi, E., Abbazzi, L., Argenti, P., Azzaroli, A., Caloi, L., Capasso Barbato, L., di Stefano, G., Esu, D., Ficcarelli, G., Girotti, O., Kotsakis, T., Masini, F., Mazza, P., Mezzabotta, C., Palombo, M.R., Petronio, C., Rook, L., Sala, B., Sardella, R., Zanalda, E., Torre, D., 1997. Biochronology of selected mammals, molluscs and ostracods from the Middle Pliocene to the Late Pleistocene in Italy. The state of the art. Rivista Italiana di Paleontologia e Stratigrafia, 130: 369-388.
• 97. Grayson, D.K., Delpech, F., 2003. Ungulates and the Middle-to-Upper Paleolithic transition at Grotte XVI (Dordogne, France). Journal of Archaeological Science, 30: 1633-1648.
• 98. Gretzinger, J., Molak, M., Reiter, E., Pfrengle, S., Urban, Ch., Neukamm, J., Blant, M., Conard J., Cupillard, N.J., Dimitrijević, V.G., Drucker, D.G., Hofman-Kamińska, E., Kowalczyk, R., Krajcarz, M.T., Krajcarz, M., Münzel, S.C., Peresani, M., Romandini, M., Rufí, I., Soler, J., Terlato, G, Krause, J., Bocherens, H., Schuenemann, V.J., 2019. Large-scale mitogenomic analysis of the phylogeography of the Late Pleistocene cave bear. Scientific Reports, 9: 10700.
• 99. Gürich, G., 1885. Quartärfauna von Schlesien. Jahresbericht der Schlesischen Gesellschaft für Vaterländische Kultur, 62: 261-270.
• 100. Gürich, G., 1890. Erläuterungen zu der Geologischen Uebersichtskarte von Schlesien. J. U. Kern's Verlag, Breslau.
• 101. Heinevetter, F., 1933. Die Oberschlesien Diluvialfunde der Jahre 1932/33. Jahresbericht des Geologischen Vereins Oberschlesiens, 1933: 49-50.
• 102. Heinevetter, F., 1937. Die eiszeitlichen Funde in Gebiet von Glewitz. Jahresbericht des Geologischen Vereins Oberschlesiens, 1937: 38-40.
• 103. Helbing, H., 1932. Über einen Indarctos-Schädel aus dem Pontien der Insel Samos. Nebst einem Anhang: Hyaenarctos spec. Aus dem Pliocaen von Vialette (Haute-Loire). Abhandlungen der Schweizerischen Palaeontologischen Gesellschaft, 52: 1-18.
• 104. Helbing, H., 1936. Die Carnivoren des Steinheimer Beckens. A. Mustelidae. Palaeontographica, 8: 1-56.
• 105. Heller, F., 1975. Ein neuer Vertreter des Ursus deningeri-Formkreises aus der altquartären Wirbeltierfauna von Erpfingen (Schwäbische Alb). Mitteilungen aus dem Geologisch- Paläontologischen Institut der Universität Hamburg, 44: 111-122.
• 106. Helmens, K.F., 2014. The last interglacial-glacial cycle (MIS 5-2) re-examined based on long proxy records from central and northern Europe. Quaternary Science Reviews, 86: 115-123.
• 107. Hendey, Q.B., 1972. Pliocene ursids from South Africa. Annales of the South African Museum, 59: 115-132.
• 108. Hendey, Q.B., 1974. The late Cenozoic Carnivora of the southwestern Cape Province. Annals of the South African Museum, 63: 1-369.
• 109. Hensel, R., 1852. Über die fossilen Säugethiere Schlesiens. Jahresbericht der Schlesischen Gesellschaft für Vaterländische Kultur, 30: 37-38.
• 110. Hensel, R., 1853. Übersicht der fossilen und lebenden Säugethiere Schlesiens. Jahresbericht der Schlesischen Gesellschaft für Vaterländische Kultur, 32: 239-250.
• 111. Herr, O., 1924. Diluviale und altalluviale Säugetierreste aus der Oberlausitz. Abhandlungen der Naturforschenden Gesellschaft zu Görlitz, 29: 92-101.
• 112. Hilpert, B., 2006. Die Ursiden aus Hunas - Revision und Neubearbeitung der Bärenfunde aus der Steinberg-Höhlenruine bei Hunas (Gde. Pommelsbrunn, Mittelfranken, Bayern). Master Thesis, Friedrich-Alexander-Universität, Erlangen.
• 113. Hilzheimer, M., 1937. Ein Braunbärenschädel aus der Neumark. Märkische Tierwelt, 3: 42-52.
• 114. Hilzheimer, M., 1939. Ein zweiter Braunbärenschädel aus der Mark. Märkische Tierwelt, 4: 60-62.
• 115. Hofmann, A., 1887. Über einige Säugetierreste aus dem Braunkohle von Voitsberg und Steieregg bei Wies, Steiermark. Jahrbuch der Kaiserlich-Königlichen Geologischen Reichsanstalt, 37: 207-218.
• 116. Hofmann, A., 1892. Beiträe zur miocaenen Säugetierfauna der Steiermark. Jahrbuch der Kaiserlich-Königlichen Geologischen Reichsanstalt, 42: 63-76.
• 117. Hofreiter, M., Capelli, C., Krings, M., Waits, L., Conard, N., Münzel, S., Rabeder, G., Nagel, D., Paunovic, M., Jambresić, G., Meyer, S., Weiss, G., Pääbo, S., 2002. Ancient DNA analyses reveal high mitochondrial DNA sequence diversity and parallel morphological evolution of Late Pleistocene cave bears. Molecular Biology and Evolution, 19: 1244-1250.
• 118. Hofreiter, M., Rabeder, G., Jaenicke-Després, V., Withalm, G., Nagel, D., Paunovic, M., Jambresić, G., Pääbo, S., 2004. Evidence for reproductive isolation between Cave Bear populations. Current Biology, 14: 40-43.
• 119. Horáček, I., Ložek, V., 1988. Palaeozoology and the Mid-European Quaternary past: scope of the approach and selected results. Rozpravy Česká akademie věd a umění, Matematické a Přírodní Vědy, 98: 1-102.
• 120. Hoyer, H.F., 1923. Zwierzęta kopalne okolic Krakowa (in Polish). Ziemia, 8: 118-122.
• 121. Hoyer, H.F., 1937. Fauna dyluwialna Polski (in Polish). Kosmos, 62: 181-210.
• 122. Jakubiec, Z. 1995. Niedźwiedź wrócił w Sudety (in Polish). Chrońmy Przyrodę Ojczystą, 51: 91-93.
• 123. Jakubiec, Z. 1996. Stwierdzenia niedźwiedzia brunatnego Ursus arctos w północno-wschodniej Polsce (in Polish). Chrońmy Przyrodę Ojczystą, 52: 105-107.
• 124. Jakubiec, Z. 2001. Niedźwiedź brunatny Ursus arctos L. w polskiej części Karpat (in Polish). Studia Naturae, 47: 1-108.
• 125. Jakubiec, Z., Buchalczyk, T., 1987. The brown bear in Poland: its history and present numbers. Acta Theriologica, 32: 289-306.
• 126. Jánossy, D., 1963. Die altpleistozäne Wirbeltierfauna von Köesvárad bei Répáshuta (Bükk-Gebirge). Annales Historico-Naturales Musei Nationalis Hungarici, Pars Mineralogica et Palaeontologica, 55: 109-141.
• 127. Jánossy, D., 1978. Larger mammals from the lowermost Pleistocene fauna Osztramos, Loc. 7. (Hungary). Annales Historico-Naturales Musei Nationalis Hungarici, 70: 69-79.
• 128. Qigao, J., Flynn, J.J., 2019. A new species of Agriotherium from North America, and implications for understanding transformations in the metaconid-entoconid complex of bears. Journal of Mammalian Evolution, https://doi.org/10.1007/s10914-019-09480-x.
• 129. Kahlke, R.-D., 2014. The origin of Eurasian Mammoth faunas (Mammuthus-Coelodonta Faunal Complex). Quaternary Science Reviews, 96: 32-49.
• 130. Kahlke, R.-D., Garcia, N., Kostopoulos, D.S., Lacombat, F., Lister, A.M., Mazza, P.P.A., Spassov, N., Titov, V.V., 2011. Western Palaearctic palaeoenvironment conditions during communities, and implications for hominin dispersal in Europe. Quaternary Science Review, 30: 1368-1395.
• 131. Kahlke, R.-D., Lacombat, F., 2008. The earliest immigration of woolly rhinoceros (Coelodonta tologoijensis, Rhinocerotidae, Mammalia) into Europe and its adaptive evolution in Palaearctic cold stage mammal faunas. Quaternary Science Reviews, 27: 1951-1961.
• 132. Kirkor, A.H., 1879. Sprawozdanie z poszukiwań w grocie Lisionki pod Czerną (in Polish). Zbiór Wiadomosci do Antropologii Krajowej, 3: 8-12.
• 133. Kirillova, I.V., Tesakov, A.S., 2008. New mammalian elements of the Ice Age assemblage on the Sakhalin Island Ice Age mammals from Sakhalin. Mammal Study, 33: 87-92.
• 134. Kirillova, I.V., Zelenkov, N., Tesakov, A.S., 2009. Master and visitors of the cave Ostantsevaya (Sakhalin Island, Russian Far East). Acta Carstologica Slovaca, 47: 57-66.
• 135. Klaatsch, H., 1906. Powstanie i rozwój rodu ludzkiego (in Polish). In: Wszechświat i Człowiek. Dzieje badań przyrody i zastosowania jej sił na pożytek narodów (ed. J. Kremer): 3-365. Towarzystwo Akcyjne S. Orgelbranda i Synów, Warszawa.
• 136. Knapp, M., Rohland, N., Weinstock, J., Baryshnikov, G.F., Sher, A., Nagel, D., Rabeder, G., Pinhasi, R., Schmidt, H.A., Hofreiter, M., 2009. First DNA sequences from Asian cave bear fossils reveal deep divergences and complex phylogeographic patterns. Molecular Ecology, 18: 1225-1238.
• 137. Koby, F.-E., 1952. Un noveau gisement ŕ Ursus deningeri von Reich. Eclogae Geologicae Helvetiae, 44: 398-403.
• 138. Koenigswald, R.V., 1925. Beitrag zur Kenntnis der Gattung Ursavus in Schwaben. Zentralblatt für Mineralogie, Geologie und Paläontologie, Abteilung B: Paläontologie, 1925: 16-20.
• 139. Koenigswald, R. V., Tobien, H., 1987. Bemerkungen zur Altersstellung der pleistozänen Mosbach-Sande bei Wiesbaden. Geologische Jahrbücher Hessen, 115: 227-237.
• 140. Koken, E., 1888. Ueber die miocänen Säugethier-Reste von Kieferstädtl in Oberschlesien und über Hyaenarctos minutus Schlosser. Sitzungsberichte der Gesellschaft Naturforschender Freunde zu Berlin, 1888: 44-49.
• 141. Kopacz, J., Skalski, A.W., 1976. Excavations of the cave system in the Towarne Mountains near Czestochowa. Archeologia Polonica, 17: 163-175.
• 142. Koppers, W., 1933. Der Bärenkult in ethnologischer und prähistorischer Beleuchtung. Palaeobiologica, 5: 47-64.
• 143. Koppers, W., 1938. Künstlicher Zahnschliffam Bären im Altpaläolithikum und bei den Ainu auf Sachalin. Quartär, 1: 97-103.
• 144. Kormos, T., 1937. Zur Geschichte und Geologie der oberpliozänen Knochenbreccien des Villányer Gebirges. Mathematischer und Naturwissenschaftlicher Anzeiger, 56: 1063-1100.
• 145. Korotkevič, M.L., 1967. Fauna krupnykh mlekopitayushchikh iz pliotsenovykh otlozheniy doliny r. Kychurgana. In: Mesto i znacheniye iskopayemykh mlekopitayushchikh Moldavii v kaynozoye SSSR: 77-84. Shiinca, Kishinev.
• 146. Kowalski, K., 1951. Jaskinie Polski (in Polish), 1. Państwowe Muzeum Archeologiczne, Warszawa.
• 147. Kowalski, K., 1954. Jaskinie Polski (in Polish), 3, Jaskinie Pienińskiego Pasma Skalic, Beskidów i Pogórza Karpackiego, Sudetów, Niecki Nidziańskiej, Gór Świętokrzyskich, Pomorza. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
• 148. Kowalski, K., 1959. Katalog ssaków plejstocenu Polski (in Polish). Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
• 149. Kowalski, K., 1989a. Historia i ewolucja lądowej fauny Polski (red.). Folia Quaternaria, 59-60: 1-276.
• 150. Kowalski, K., 1989b. Podsumowanie (in Polish). Folia Quaternaria, 59-60: 247-263.
• 151. Kowalski, K., 1990. Stratigraphy of Neogene mammals of Poland. In: European Neogene mammal chronology (eds. E.H. Lindsay, V. Fahlbusch and P. Mein): 193-209. Plenum Press, New York.
• 152. Kowalski, K., Rzebik-Kowalska, B., 2002. Paleoecology of the Miocene fossil mammal fauna from Bełchatow (Poland). Acta Theriologica, Supplement 1, 47: 115-126.
• 153. Kozłowski, L., 1922. Starsza epoka kamienna w Polsce (in Polish). Prace Komisji Archiwalnej Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, 1: 1-53.
• 154. Kozłowski, L., 1924. Die ältere Steinzeit in Polen. Die Eiszeit, 1: 112-163.
• 155. Krajcarz, M.T., Pacher, M., Krajcarz, M., Laughlam, L., Rabeder, G., Sabol, M., Wojtal, P., Bocherens, H., 2016. Isotopic variabillity of cave bears (δ15N, δ13C) across Europe during MIS 3. Quaternary Science Reviews, 131: 51-72.
• 156. Kretzoi, M., 1938. Die Raubtiere von Gombaszög nebst einer Übersicht der Gesamtfauna. Annales Musei Nationalis Hungarici, Pars Mineralogica, Geologica et Palaeontologica, 31: 88-157.
• 157. Kretzoi, M., 1954. Bericht über die calabrische (villafranchische) Fauna von Kislang, Kom. Fejér. Jahresbericht der Ungarischen Geologischen Anstalt, 1953: 239-265.
• 158. Krukowski, S., 1921. Badania jaskiń pasma Krakowsko-Wieluńskiego w r. 1914 (in Polish). Archiwum Nauk Warszawskiego Antropologicznego Towarzystwa Naukowego, 1: 1-8.
• 159. Krukowski, S., 1939. Paleolit (in Polish). Prehistoria Ziem Polskich, Kraków, 4, cz. 1.
• 160. Krysiak, K., 1956. Szczątki zwierzęce ze schroniska skalnego pod Podlesicami w pow. zawierciańskim (in Polish). Prace i Materialy Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria Archeologia, 1: 41-47.
• 161. Kubasiewicz, M., 1963. Szczątki zwierzęce z wczesnośredniowiecznego grodziska w Sieradzu (in Polish). Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, 9: 195-233.
• 162. Kubasiewicz, M., Gawlikowski, J., 1976. Szczątki zwierzęce z osady łużyckiej Grodziec, pow. Będzin (in Polish). Roczniki Muzeum Okręgowego w Częstochowie 4, Archeologia I, 1976: 107-129.
• 163. Kurtén, B., 1956. The bears and hyenas of the interglacials. Quaternaria, 4: 1-13.
• 164. Kurtén, B., 1959. On the bears of the Holsteinian Interglacial. Stockholm Contributions in Geology, 2: 73-102.
• 165. Kurtén, B., 1967. Pleistocene bears of North America, II: Genus Arctodus, short-faced bears. Acta Zoologici Fennici, 117: 1-60.
• 166. Kurtén, B., 1968. Pleistocene mammals of Europe. Weidenfeld and Nicolson, London.
• 167. Kurtén, B., 1976. The cave bear story: life and death of a vanished animal. Columbia University Press.
• 168. Kurtén, B., Poulianos, A.N., 1977. New stratigraphic and faunal material from Petralona Cavewith special reference to the Carnivora. Anthropos, 4: 47-130.
• 169. Kurtén, B., Poulianos, A.N., 1981. Fossil Carnivora of Petralona Cave: Status of 1980. Anthropos, 8: 9-56.
• 170. Lacombat, F., Abbazzi, L., Ferretti, M.P., Martinez-Navarro, B., Moullé, P.-E., Palombo, M.-R., Rook, L., Turner, A., Valli, A.M.-F., 2008. New data on the Early Villafranchian fauna from Vialette (Haute-Loire, France) based on the collection of the Crozatier Museum (Le Puy-en-Velay, Haute-Loire, France). Quaternary International, 179: 64-71.
• 171. Lipecki, G., Wojtal, P., 2015. Carnivores from the open-air Gravettian site Kraków Spadzista. In: A Gravettian site in Southern Poland: Kraków Spadzista (eds. J. Wilczyński, P. Wojtal and G. Haynes): 117-157. Institute of Systematics and Evolution of Animals, Polish Academy of Science, Kraków.
• 172. Longin, R., 1971. New method of collagen extraction for radiocarbon dating. Nature, 230: 241-242.
• 173. Lubicz-Niezabitowski, E., 1898. O wyrastaniu ostatniego zęba trzonowego w dolnej szczęce niedźwiedzia jaskiniowego (Ursus spelaeus) (in Polish). Sprawozdanie z czynności i posiedzeń Akaddemii Umiejętności w Krakowie, 3: 12-13.
• 174. Lubicz-Niezabitowski, E., 1938. O kilku ciekawszych szczątkach kopalnych zwierząt ssących Polski. Kosmos A, 62: 431-438.
• 175. Mackiewicz, P., Socha, P., Stefaniak, K., Marciszak, A., Nadachowski, A., 2017. Estimating the extinction time of two cave bears Ursus spelaeus and U. ingressus. Acta Zoologica Cracoviensia, serie A, Vertebrata, 60: 1-14.
• 176. Mackiewicz, P., Wiszniowska, T., Olejniczak, A.J., Stefaniak, K., Socha, P., Nadachowski, A., 2010. Analysis of dental enamel thickness in bears with special attention to Ursus spelaeus and U. wenzensis (=minimus) in comparison to selected representatives of mammals,. In: Morphology and dystematics of fossil vertebrates (ed. D. Nowakowski): 60-77. DN Publisher, Wrocław.
• 177. Madeyska, T., 1981. Le milieu naturel de l'homme du Paleolithique moyen et superieur en Pologne a la lumiere des recherches geologiques (in Polish with French summary). Studia Geologica Polonica, 69: 7-125.
• 178. Madrell-Malapeira, J., Alba, D. M., Moyà-Solà S., 2009. Carnivora from the late Early Pleistocene of Cal Guardiola (Terrassa, Vallès-Penedès Basin, Catalonia, Spain). Journal of Paleontology, 83: 969-974.
• 179. Maier von Mayerfels, S., 1929. Zur Stammesgeschichte der europäischen Bären. Neues Jahrbuch für Mineralogie, Geologie und Paläontologie, Beilagen, 62: 325-332.
• 180. Makowiecka, M. Makowiecki, D. 2006. Studia nad średniowieczną gospodarką zwierzętami w strefie środkowej Odry na podstawie analiz archeozoologicznych materiałów z Krosna Odrzańskiego (in Polish). In: Archeologia w studiach nad najstarszymi dziejami Krosna Odrzańskiego (eds. M. Magda-Nawrocka, M., A. Nawojska and L. Szymczak): 133-174. Krosno Odrzańskie.
• 181. Marciszak, A., 2011. Carnivores from Naciekowa Cave (Połom Hill, Kaczawskie Mts., south-west Poland). In: Guidebook of the 17th International Cave Bear Conference, September 15-18, 2011 (eds. D. Döppes, U. Jogerm, R. Nielbock and W. Rosendahl): 20. Einhornhöhle, Harz, Germany.
• 182. Marciszak, A., 2012. Mustelids (Mustelidae, Carnivora, Mammalia) from the Pleistocene of Poland. Unpublished Ph.D. thesis, University of Wrocław, Wrocław.
• 183. Marciszak, A., 2014. Fauna kopalna Jaskini Niedźwiedziej. Drapieżne (in Polish). In: Materiały 48. Sympozjum Speleologicznego (eds. K. Stefaniak, U. Ratajczak and W. Wróblewski): 10-12. Kletno, 16-19.10.2014r.
• 184. Marciszak, A., Socha, P., Nadachowski, A., Stefaniak, K., 2011. Carnivores from Biśnik Cave. Quaternaire. Hors-serie, 4: 101-106.
• 185. Marciszak, A., Stefaniak, K., Gornig, W., 2016. Fossil theriofauna from the Sudety Mts (SW Poland). The state of research. Cranium, 33: 31-41.
• 186. Marciszak, A., Gornig, W., Stefaniak, K., 2017. Large mammals (carnivores, artiodactyls) from Solna Jama Cave (Bystrzyckie Mts, Southwestern Poland) in the context of faunal changes in the postglacial period of Central Europe. Palaeontologia Electronica, 20: 1-37.
• 187. Marciszak, A., Kotowski, A., Przybylski, B., Badura, J., Wiśniewski, A., Stefaniak, K., 2019a. Large mammals from historical collections of open-air sites of Silesia (southern Poland) with special reference to carnivores and rhinoceros. Historical Biology, 31: 696-730.
• 188. Marciszak, A., Schouwenburg, Ch., Lipecki, G., Talamo, S., Shpansky, A., Malikov, D., Gornig, W., 2019b. Steppe brown bear Ursus arctos “priscus” from the Late Pleistocene of Europe. Quaternary International, 534: 158-170.
• 189. Marciszak, A., Sobczyk, A., Kasprzak, M., Gornig, W., Ratajczak, U., Wiśniewski, A., Stefaniak, K., 2020. Taphonomic and paleoecological aspects of large mammals from Sudety Mts. (Silesia, SW Poland), with particular interest to the carnivores. Quaternary International, https://doi.org/10.1016/j.quaint.2019.11.009.
• 190. Maslin, M.A., Ridgewell, A., 2005. Mid-Pleistocene Revolution and the eccentricity myth. Geological Society, 247: 19-34.
• 191. Matheson, C., 1942. Man and bear in Europe. Antiquity, 142: 151-159.
• 192. Mattson, D.J., Merrill, T., 2002. Extirpations of grizzly bears in the contiguous United States, 1850-2000. Conservation Biology, 16: 1123-1136.
• 193. Mazák, V., 1979. Die Tiger. A. Ziemsen Verlag, Wittenberg Lutherstadt.
• 194. Mazák, V., 1981. Panthera tigris. Mammalian Species, 152: 1-8.
• 195. Mäuser, M., 1987. Geologische und paläontologische Untersuchungen an der altpleistozänen Säugetier-Fundstelle Würzburg-Schalksberg. Müncher Geowissenschaftliche Abhandlungen, Reihe A, Geologie und Paläontologie, 11: 1-78.
• 196. Mazza, P., Rustioni, M., 1992. Morphometric revision of the Eurasian species Ursus etruscus Cuvier. Palaeontographia Italica, 79: 101-146.
• 197. Mazza, P., Rustioni, M., 1994. On the phylogeny of Eurasian bears. Palaeontographica A, 230: 1-38.
• 198. Mazza, P.P.A., Rustioni, M., Garcia, N., 2005. First discovery of a well-preserved skull of Ursus gr. thibetanus in the latest Pliocene of central Italy. In: Abstract book of the International Congress Cadre biostratigraphique de la fin du Pliocène et du Pléistocène inférieur (3 Ma à 780 000 ans) en Europe méridionale, 20-22 May 2005, Tende, France.
• 199. Mirosław-Grabowska, J., Cyrek, K., 2009. Archaeology and stratigraphy of the Jasna Strzegowska Cave. Studies of the Faculty of Earth Sciences, University of Silesia, 56: 273-282.
• 200. Molenda, O., 1984. Szczątki kostne zwierząt z wczesnośredniowiecznej Rzymówki, gmina Złotoryja, województwo legnickie (in Polish). Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu, 154: 55-65.
• 201. Montoya, P., Ginsburg, L., Alberdi, M.T., Van der Made, J., Morales, J., Soria, M.D., 2006. Fossil large mammals from the early Pliocene locality of Alcoy (Spain) and their importance in biostratigraphy. Geodiversitas, 28: 137-173.
• 202. Morales, J., Aguirre, E., 1976. Carnívoros de Venta del Moro. Trabajos sobre Neógeno-Cuaternario, 5: 31-81.
• 203. Morlo, M., Kundrát, M., 2001. The first carnivoran fauna from the Ruscinium (Early Pliocene, MN 15) of Germany. Paläontologische Zeitschrift, 75: 163-187.
• 204. Moullé, P.-E., 1992. Les grands mammifères du Pleistocène inferieur de la grotte du Vallonnet (Roquebrune-Cap-Martin, Alpes-Maritimes). Etude paléontologique des Carnivores, Equidé, Suidé et Bovidés. Ph.D. Dissertation. Museum National d'Hisroire Naturelle a l'Institut de Paléontologie Humaine, Paris.
• 205. Mörs, T., Hocht, F.v.d., Wutzler, B., 2000. Die erste Wirbeltierfauna aus der miozänen Braunkohle der Niederrheinischen Bucht (Ville-Schichten, Tagebau Hambach). Paläontologische Zeitschrift, 74: 145-170.
• 206. Münzel, S.C., Stiller, M., Hofreiter, M., Mittnik, A., Conard, N.J., Bocherens, H., 2011. Pleistocene bears in the Swabian Jura (Germany): genetic replacement, ecological displacement, extinctions and survival. Quaternary International, 245: 1-13.
• 207. Muzolf, B., Stefaniak, K., Tomek, T., Wertz, K., Socha, P., Cyrek, K., Mirosław-Grabowska, J., Madeyska, T., Nadachowski, A., 2009. Multiculturate sites on Mt. Birów in Podzamcze. Studies of the Faculty of Earth Sciences, University of Silesia, 56: 283-294.
• 208. Musil, R., 1964. Die Braunbären aus dem Ende des lezten Glazials. Časopis Moravského Musea, Vědy přirodni, 49: 83-102.
• 209. Musil, R., 2001. Die Ursiden-Reste aus der Unterpleistozän von Untermassfeld. Monographien des Römisch-Germanischen Zentralsmuseums, 40: 633-658.
• 210. Musil, R., 2018. Phenological analysis of the Last Glacial vertebrates from the territory of Moravia (the Czech Republic). Continuity and change in faunistic communities. Fossil Imprint, 74: 199-236.
• 211. Müller, A., 1872. Ueber drei in der Provinz Ostpreussen ausgegrabene Bärenschädel. Schriften der Königlichen Physikalisch-Ökonomischen Gesellschaft zu Königsberg, 12: 1-22.
• 212. Münzel, S.C., Stiller, M., Hofreiter, M., Mittnik, A., Conard, N.J., Bocherens, H., 2011. Pleistocene bears in the Swabian Jura (Germany): genetic replacement, ecological displacement, extinctions and survival. Quaternary International, 245: 225-237.
• 213. Myczkowski, K., 1959. Les résultats de ľexamen des restes ostéologiques et des mollusques du haut moyen âge livrés par la station Ostrów Tumski a Wrocław au cours des campagnes 1950-1957 (in Polish with French summary). Przegląd Archeologiczny, 12: 150-171.
• 214. Nadachowski, A., Pawłowski, J., Stworzewicz, E., 1989. Charakterystyka stanowisk i ich korelacja stratygraficzna. Folia Quaternaria, 59-60: 5-19.
• 215. Nadachowski, A., Żarski, M., Urbanowski, M., Wojtal, P., Miękina, B., Lipecki, G., Ochman, K., Krawczyk, M., Jakubowski, G., Tomek, T., 2009. Late Pleistocene environment of the Częstochowa Upland (Poland) reconstructed on the basis of faunistic evidence from archaeological cave sites. Institute of Systematics and Evolution of Animals Polish Academy of Sciences, Kraków.
• 216. Nadachowski, A., Lipecki, G., Stefaniak, K., Lorenc, M., Wojtal, P., 2008. Extinction of the cave bear (Ursus spelaeus) in Central Europe (in Polish with English summary). In: Archaeozoological research in Poland and Middle-East Europe, data - methods - interpretations (eds. D. Makowiecki, R. Abramowicz, D. Abramowicz, K. Smiarowski and M. Makohonienko): 76-78. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań.
• 217. Nowakowski, D., Stefaniak, K., 2015. Pathological changes of the cranium of a young female cave bear (Ursus spelaeus R.) - a case study (the Sudety Mts., PoIand). International Journal of Osteoarchaeology, 25: 119-125.
• 218. Ognev, S.I., 1935. Mammals of U.S.S.R. and adjacement countries. Part 3. Carnivores (Fissipedia and Pinnipedia). Nauka, Moscow.
• 219. Oldfield, C.C., McHenry, C.R., Clausen, P.D., Chamoli, U., Parr, W.C.H., Stynder, D.D., Wroe, S., 2011. Finite element analysis of ursid cranial mechanics and the prediction of feeding behaviour in the extinct giant Agriotherium africanum. Journal of Zoology, 286: 163-170.
• 220. Olive, F., 2006. Évolution des grands Carnivores au Plio-Pléistocène en Afrique et en Europe occidentale. L'anthropologie, 110: 850-869.
• 221. Ossowski, G., 1880. Sprawozdanie z badań geologiczno-antropologicznych dokonanych w 1879 w jaskiniach okolic Krakowa (in Polish). Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej, 4: 35-57.
• 222. Ossowski, G., 1881. Drugie sprawozdanie z badań geologiczno-antropologicznych w jaskiniach okolic Krakowa w r. 1880 (in Polish). Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej, 5: 18-46.
• 223. Ossowski, G., 1883a. O szczątkach fauny dyluwialnej znalezionych w namule jaskiń wąwozu mnikowskiego (in Polish). Sprawozdanie Komisji Fizjograficznej, 17: 91-103.
• 224. Ossowski, G., 1883b. Czwarte sprawozdanie z badań antropologiczno-archeologicznych w jaskiniach okolic Krakowa w 1882 (in Polish). Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej, 7: 66-88.
• 225. Ossowski, G., 1884. Sprawozdanie z badań paleo-etnologicznych w jaskiniach okolic Ojcowa w r. 1883 (in Polish). Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej, 8: 61-87.
• 226. Ossowski, G., 1885. Jaskinie okolic Ojcowa pod względem paleo-etnologicznym (in Polish). Pamiętnik Akademii Umiejętności, Wydział Matematyczno-Przyrodniczy, 11: 1-60.
• 227. Ossowski, G., 1887a. Sprawozdanie z badań paleo-etnologicznych w jaskiniach okolic Ojcowa w r. 1886 (in Polish). Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej, 11: 12-32.
• 228. Ossowski, G., 1887b. Fouillos de la Caverne de Wierzchowska-Gorna en Pologne. Antiqua, 2: 37-47.
• 229. Ossowski, G., 1890. O jaskini Bębłowskiej (in Polish). Rozprawy i Sprawozdania Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego Akademii Umiejętności, 20: 8-16.
• 230. Pacher, M., 1997. Der Höhlenbärenkult aus ethnologischer Sicht. Wissenschaftliche Mitteilungen Niederösterreichisches Landesmuseum, 10: 251-375.
• 231. Pacher, M., 2007. The type specimen of Ursus priscus Goldfuss, 1810 and the uncertain status of Late Pleistocene brown bears. Neues Jahrbuch für Geologie und Paläontologie, Abhandlungen, 245: 331-339.
• 232. Pacher, M., Stuart, A.J., 2009. Extinction chronology and palaeobiology of the cave bear (Ursus spelaeus). Boreas, 38: 189-206.
• 233. Parfitt, S.A., 1999. Mammalia. In: A Middle Pleistocene hominid site at Eartham Quarry, Boxgrove, West Sussex (eds. M.B. Roberts and S.A. Parfitt): 197-290. University College London, London.
• 234. Pax, F., 1921. Die Tierwelt Schlesiens. G. Fischer, Jena.
• 235. Pax, F., 1925. Wirbeltierfauna von Schlesien. Gebr. Borntraeger, Berlin.
• 236. Pax, F., 1937. Die Säugetierfauna des Glatzer Schneeberges. 2. Die rezenten Säugetiere. Beiträge zur Biologie des Glatzer Schneeberges, 3: 217-136.
• 237. Pax, F., 1955. Die zoologische Kenntnis Schlesiens bis zum Ausgange des 18. Jahrhunderts. Jahrbuch der Schlesischer Friedrich-Wilhelms-Universität zu Breslau, 1: 143-181.
• 238. Pax, F., Maschke, K., 1935. Höhlenfauna des Glatzer Schneeberges. Die rezente Metazoenfauna. Beiträge zur Biologie des Glatzer Schneeberges, 1: 4-72.
• 239. Pérez-Ramos, A., Kupczik, K., Van Heteren, A.H., Rabeder, G., Grandal-D'Anglade, A., Pastor, F.J., Serrano, F.J., Figueirido, B., 2018. A three-dimensional analysis of tooth-root morphology in living bears and implications for feeding behaviour in the extinct cave bear. Historical Biology, 31: 461-473.
• 240. Pérez-Ramos, A., Tseng, Z.J., Grandal-D'Anglade, A., Rabeder, G., Pastor, F.J., Figueirido, B. 2020. Biomechanical simulations reveal a trade-off between adaptation to glacial climate and dietary niche versatility in European cave bears. Science advances, 6: eaay9462.
• 241. Petrucci, M., Sardella, R., 2009. Ursus etruscus Cuvier, 1823 from the Early Pleistocene of Monte Argentario (Southern Tuscany, Central Italy). Bollettino della Societŕ Paleontologica Italiana, 48: 89-94.
• 242. Piątkowska-Małecka, J., Anc, K., Chormańska, A., Gągała, M., Kaczyńska, J., Kur, A., 2010. Gospodarowanie zwierzętami na osadzie otwartej kultury łużyckiej w Grzybianach koło Legnicy, stanowisko 1, woj. dolnośląskie (in Polish). Światowit B, 49: 49-67.
• 243. Pidoplichko, I.G., 1956. Materialy do Vyvchennia Mynulykh Faun URSR. Vydavnytsvo AN URSR, Kyiv.
• 244. Piotrowska, N., Goslar, T., 2002. Preparation of bone samples in the Gliwice radiocarbon laboratory for AMS radiocarbon dating. Isotopic Environmental Health Studies, 38: 1-9.
• 245. Popović, D., Baca, M., Stefaniak, K., Lipecki, G., Nadachowski, A., Marciszak, A., Sabol, M., Ridush, B., Roblićková, M., Káná, V., Obada, T., Stankovic, A., Mackiewicz, P., 2015. Genetic studies of cave bear (Ursus ingressus) populations from Central and Eastern Europe. In: 21st International Cave Bear Symposium, Leiden, Neatherlands. Program and Abstracts: 28, WPZ, Leiden.
• 246. Porth, E., 1857. Die Höhle von Ober-Langenau mit Dachsresten. Jahrbuch der Kaisserlischen Königlichen Geologischen Reichsanstalt, 8: 169.
• 247. Prat, F., Thibault, C., 1976. Le Gisement de Nauterie ŕ la Romieu (Gers). Fouilles de 1967 a 1973. Nauterie I. Mémoires du Muséum National d'Histoire Naturelle, Nouvelle série, Série C, Sciences de la Terre, 35: 1-82.
• 248. Prószyński, M., 1952. Notes sûr la géologie du bassin de la rivière de Bug (in Polish with French summary). Biuletyn Państwowego Instytutu Geologicznego, 65: 313-340.
• 249. Pulina, M., 1977. Zjawiska krasowe w Sudetach polskich (in Polish). Dokumentacja Geograficzna, 2-3: 118.
• 250. Pulina, M., 1996. Jaskinie Sudetów (in Polish). Polskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk o Ziemi, Warszawa.
• 251. Qiu, Z.-X., Deng, T., Wang, B.-Y., 2014. A Late Miocene Ursavus skull from Guanghe, Gansu, China. Vertebrata Palasiatica, 52: 265-302.
• 252. Qiu, Z.D., Qiu, Z.X., 2013. Early Miocene Xiejiahe and Sihong fossil localities and their faunas, eastern China. In: Fossil Mammals of Asia (eds. X.M. Wang, L.J. Flynn and M. Fortelius): 142-154. Columbia University Press, New York.
• 253. Rabeder, G., Frischauf, Ch., 2016. Fossile Bären in Höhlen. In: Höhlen und Karst in Österreich (eds. C. Spötl, L. Plan and E. Christian): 183-198. Oberösterreichisches Landesmuseum, Wien.
• 254. Rabeder, G., Hofreiter, M., 2004. Der neue Stammbaum der alpinen Höhlenbären. Die Höhle, 55: 1-19.
• 255. Rabeder, G., Hofreiter, M., Nagel, D., Withalm, G., 2004a. New taxa of Alpine cave bears (Ursidae, Carnivora). Cahiers Scientifiques-Muséum d'Histoire Naturelle de Lyon, 2: 49-67.
• 256. Rabeder, G., Hofreiter, M., Withalm, G., 2004b. The systematic position of the Cave Bear from Potoćka zijalka (Slovenia). Mitteilungen der Kommission für Quartärforschung der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, 13: 197-200.
• 257. Rabeder, G., Nagel, D., Pacher, M., 2000. Der Höhlenbär. Jan Thorbecke Verlag, Stuttgart.
• 258. Rabeder, G., Pacher, M., Withalm, G., 2010. Early Pleistocene bear remains from Deutsch-Altenburg (Lower Austria). Mitteilungen der Kommission für Quartärforschung der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, 17: 1-135.
• 259. Radziejowski, J., 1967. Niedźwiedź jaskiniowy z Wiercicy (in Polish). Niphargus, Oddział Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego, Częstochowa, 37.
• 260. Reichenau, W. V., 1904. Über eine neue fossile Bären-Art Ursus deningeri aus den fluviatilen Sanden von Mosbach. Jahrbücher des Nassauischen Vereins für Naturkunde, 57: 1-11.
• 261. Reichenau, W.V., 1906. Beiträge zur näheren Kenntnis der Carnivoren aus den Sanden von Mauer und Mosbach. Abhandlunge der Grossherzoglich Hessischen Geologischen Landesanstalt zu Darmstadt, 4: 189-313.
• 262. Reimer, P.J., Bard, E., Bayliss, A., Beck, J.W., Blackwell, P.G., Ramsey, Ch.B., Buck, C.E., Cheng, H., Edwards, R.L., Friedrich, M., Grootes, P.M., Guilderson, T.P., Haflidason, H., Hajdas, I., Hatté, Ch, Heaton, T.J., Hoffmann, D.L., Hogg, A.G., Hughen, K.A., Kaiser, K.F., Kromer, B., Manning, S.W., Niu, M., Reimer, R.W., Richards, D.A., Scott, E.M., Southon, J.R., Staff, R.A., Turney, ChS.M., Plicht, J.V.D., 2013. IntCal13 and Marine13 radiocarbon age calibration curves, 0-50,000 years cal BP. Radiocarbon, 55: 1869-1887.
• 263. Reynolds, S.H., 1906. A monograph of the British Pleistocene Mammalia. Part. II. The bears. The Paleontographical Society, London.
• 264. Rode, K., 1931. Über die Bären von Taubach und Ehringsdorf. Paläontologische Zeitschrift, 13: 61-72.
• 265. Rode, K., 1935. Untersuchungen uber das Gebiss der Bären. Monographien zur Geologie und Paläontologie, 2: 1-162.
• 266. Rosin, A.D., 1956. Verhn'opliocenova fauna pivdnia Ukrainy (in Ukrainian). Praci Odes'koho Derzhavnoho Pedagogichnoho Instytutu K. D. Ushinskoho, 14: 33-84.
• 267. Römer, F., 1875. Über einem am Kitzelberg bei Kauffung gefunden Bärenunterkiefer. Jahresbericht der Schlesischen Gesellschaft für vaterländische Kultur, 52: 23.
• 268. Römer, F., 1877. Schadel des Höhlenbären aus der Höhle von Ojcov. Jahresbericht der Schlesischen Gesellschaft für vaterländische Kultur, 54: 37.
• 269. Römer, F., 1879. Über die Vervendung des Inhalts der Knochenhöhlen zwischen Olkusz und Ojców in Polen als Düngungsmittel und über neue Funde von fossilen Wirbelthierreste in dieser Hohlen. Jahresbericht der Schlesischen Gesellschaft für vaterländische Kultur, 56: 47-49.
• 270. Römer, F., 1883. Die Knochenhöhlen von Ojców in Polen. Palaeontographica, 29: 1-41.
• 271. Ruprecht, A.L., 1965. Kopalne czaszki niedźwiedzia brunatnego, Ursus arctos L. z okolic Ciechocinka (in Polish). Przegląd Zoologiczny, 9: 422-426.
• 272. Ruprecht, A.L., 1992. Stanowisko systematyczne czaszki niedźwiedziej z przykościelnego muzeum w Raciążku na Kujawach (in Polish). Przegląd Zoologiczny, 36: 207-210.
• 273. Rustioni, M., Mazza, P., 1993. The genus Ursus in Eurasia: dispersal events and stratigraphical significance. Rivista Italiana di Paleontologia e Stratigrafia, 98: 487-494.
• 274. Ryziewicz, Z., 1954. O ssakach mioceńskich znalezionych w okolicach Opola (in Polish). Sprawozdania Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego, 9: 105.
• 275. Ryziewiecz, Z., 1969. Badania nad niedźwiedziami plioceńskimi (in Polish with English summary). Acta Palaeontologica Polonica, 14: 200-243.
• 276. Rzebik-Kowalska, B., 2009. Biodiversity of Polish fossil insectivores (Erinaceomorpha, Soricomorpha, Insectivora, Mammalia) compared to the European and global faunas. Institute of Systematics and Evolution of Animals, Polish Academy of Sciences, Kraków.
• 277. Sabol, M., 2001a. Fossil and subfossil findings of brown bears from selected localities in Slovakia. Slovak Geological Magazine, 7: 3-17.
• 278. Sabol, M., 2001b. Fossil brown bears of Slovakia. Cadernos Laboratorium Xeolóxico de Laxe, 26: 311-316.
• 279. Samsonowicz, J., 1934. Zjawiska krasowe i trzeciorzędowa brekcja kostna w Wężach pod Działoszynem (in Polish). Zabytki Przyrody Nieożywionej Ziem Rzeczypospolitej Polskiej, 3: 151-162.
• 280. Schlosser, M., 1899a. Parailurus anglicus és Ursus böckhi a Baróth-Köpeczi lignitből, Háromszék vármegyében (in Hungarian). Magyar Királyi Földtani Intézet Évkönyve, 13: 59-91.
• 281. Schlosser, M., 1899b. Ueber die Bären und bärenähnlichen Formen des europäischen Tertiärs. Palaeontographica, 46: 95-148.
• 282. Schlosser, M., 1899c. Parailurus anglicus und Ursus böckhi aus den Ligniten von Baróth-Köpecz, Comitat Háromszék in Ungarn. Mittheilungen aus dem Jahrbuch der königlichen Ungarischen Geologischen Anstalt, 13: 65-95.
• 283. Schramm, Z., Kranz, I., 1978. Materiał kostny zwierząt dzikich mięsożernych z wykopalisk w Santoku (in Polish). Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu, 103: 31-42.
• 284. Sellards, E.H., 1916. Fossil vertebrates from Florida: a new Miocene fauna; new Pliocene species; the Pleistocene fauna. Florida State Geological Survey Annual Report, 8: 77-119.
• 285. Skutil, J., 1961. Revize zpráv o paleontologických a paleolitických (?) nálezech ze Svobody nad Úpou v Podkrkonoší (in Czech). Antropozoikum, 11: 147-151.
• 286. Sobociński, M., 1961. Zwierzęta udomowione i łowne z młodszej epoki kamienia w Nosocicach w pow. głogowskim (in Polish). Przegląd Archeologiczny, 13: 122-137.
• 287. Sobociński, M., 1973. Materiał kostny zwierzęcy z wykopalisk w Kaszowie, pow. Milicz (in Polish). Silesia Antiqua, 15: 249-263.
• 288. Sobociński, M., 1983. Materiał kostny zwierzęcy z wykopalisk w Santoku (in Polish). Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu, 145: 118-144.
• 289. Soergel, W., 1926. Der Bär von Süßenborn. Ein Beitrag zur näheren Kenntnis der diluvialen Bären. Neues Jahrbuch für Mineralogie, Geologie und Paläontologie B, 1926: 115-156.
• 290. Soria, D., Morales, J., 1976. Hallazgo de un Ursido en el yacimiento de Layna (Soria). Trabajos sobre Neogeno Cuaternario, 5: 129-140.
• 291. Sorkin, B., 2006. Ecomorphology of the giant short-faced bears Agriotherium and Arctodus. Historical Biology, 18: 1-20.
• 292. Stach, J., 1953. Ursus wenzensis, nowy gatunek małego niedźwiedzia plioceńskiego (in Polish). Acta Geologica Polonica, 3: 103-136.
• 293. Stach, J., 1957. Agriotherium intermedium n. sp. from the Pliocene bone breccia of Węże. Acta Palaeontologica Polonica, 2: 1-17.
• 294. Stefaniak, K., 2015. Neogene and Quaternary Cervidae from Poland. Institute of Systematics and Evolution of Animals, Polish Academy of Sciences, Kraków.
• 295. Stefaniak, K., Marciszak, A., 2009. Large mammals (Carnivora, Ungulata) from Pleistocene sediments of the Biśnik Cave. Studies of the Faculty of Earth Sciences, University of Silesia, 56: 225-254.
• 296. Stefaniak, K., Bieroński, J., 2009. Caves and rock shelters of the Eastern Sudetes - catalogue of important speleological features. Studies of the Faculty of Earth Sciences, University of Silesia, 56: 515-534.
• 297. Stefaniak, K., Nadachowski, A., Tomek, T., Socha, P., 2009. Palaeontological studies in the Częstochowa Upland. Studies of the Faculty of Earth Sciences, University of Silesia, 56: 85-144.
• 298. Stehlin, H.G., 1907. Les Types du Lophiodon de Montpellier de Cuvier (Hyaenarctos insignis P. Gerv.). Bulletin de la Société géologique de France, 7: 219-223.
• 299. Stiller, M., Baryshnikov, G.F., Bocherens, H., Grandal d'Anglade, A., Hilpert, B., Münzel, S.C., Pinhasi, R., Rabeder, G., Rosendahl, W., Trinkaus, E., Hofreiter, M., Knapp, M., 2010. Withering away - 25,000 years of genetic decline preceded cave bear extinction. Molecular Biology and Evolution, 27: 975-978.
• 300. Stiller, M., Molak, M., Prost, S., Rabeder, G., Baryshnikov, G.F., Rosendahl, W., Münzel, S., Bocherens, H., Grandal-d'Anglade, A., Hilpert, B., Germonpré, M., Stasyk, O., Pinhasi, R., Tintori, A., Rohland, N., Mohandesan, E., Ho, S.Y.W., Hofreiter, M., Knapp, M., 2014. Mitochondrial DNA diversity and evolution of the Pleistocene cave bear complex. Quaternary International, 339-340: 224-231.
• 301. Stuart, A.J., Lister, A.M., 2011. Extinction chronology of the cave lion Panthera spelaea. Quaternary Science Reviews, 30: 2329-2340.
• 302. Storch, G., Franzen, J.L., Malec, F., 1973. Die altpleistozäne Säugerfauna (Mammalia) von Hohensülzen bei Worms. Senckenbergiana Lethaea, 54: 311-343.
• 303. Thenius, E., 1947. Ursavus ehrenbergi aus dem Pont von Euböa (Griechenland). Sitzungsberichte der Akademie der Wissenschaften in Wien, Mathematisch-Naturwissenschaftlichen Klasse, 156: 225-249.
• 304. Thenius, E., 1949a. Die Tortone Säugetierfauna von Neudorf an der March (ČSR) und ihre Bedeutung für die Helvet-Torton- Grenze. Anzeiger der Österreichische Akademie der Wissenschaften, Mathematisch-Naturwissenschatliche Klasse, 7: 160-171.
• 305. Thenius, E., 1949b. Die Carnivoren von Göriach (Steiermark). Sitzungsberichte der Akademie der Wissenschaften in Wien, Mathematisch-Naturwissenschaftlichen Klasse, 158: 695-762.
• 306. Thenius, E., 1949. Die Carnivoren von Göriach (Steiermark). Sitzungsberichte der Akademie der Wissenschaften in Wien, Mathematisch-Naturwissenschaftlichen Klasse, Abt. 1, 158: 695-762.
• 307. Thenius, E., 1956. Zur Kenntnis der fossilen Braunbären (Ursidae, Mammalia). Sitzungsberichte der Österreichische Akademie der Wissenschaften. Mathematisch Naturwissenschaftliche Klasse, Abteilung 1: Biologie, Mineralogie, Erdkunde und Verwandte Wissenschaften, 165: 153-172.
• 308. Tsoukala, E., 1991. Contribution to the study of the Pleistocene fauna of large mammals (Carnivora, Perissodactyla, Artiodactyla) from Petralona Cave (Chalkidiki, N. Greece). Preliminary report. Comptes Rendus de l'Académie des Sciences. Série II, Mecanique, Physique, Chimie, Sciences de la Terre, Sciences de l'Univers, 312: 331-336.
• 309. Turner, A., 2009. The evolution of the guild of large Carnivora of the British Isles during the Middle and Late Pleistocene. Journal of Quaternary Science, 24: 991-1005.
• 310. Vaisfeld, M.A., Chestin, I.E., 1994. Bears: brown bear, poIar bear, Asian black bear. Nauka, Moscow.
• 311. Van Heteren, A.H., Maclarnon, A., Rae, T.C., Soligo, C., 2009. Cave bears and their closest living relatives: a 3D geomettic morphometrical approach to the functional morphology of the cave bear Ursus spelaeus. Acta Carstologica Slovaca, 47: 33-46.
• 312. Van Heteren, A.H., Maclarnon, A., Rae, T.C., 2014. Functional morphology of the cave bear (Ursus spelaeus) cranium: a three-dimensional geometric morphometric analysis. Quaternary International, 339-340: 209-216.
• 313. Vekua, A.K., 1972. Kvabebskaya fauna akchagylskikh pozvonochnykh. Nauka, Moskva.
• 314. Vereshchagin, A.N., 1959. Mlekopitayushchiye Kavkaza; istoriya formirovaniya fauny. Izdatelstvo AN SSSR, Moskva-Leningrad.
• 315. Wagner, A., 1837. Gelehrte Anzeigen herausgegeben von Mitgliedern der Kreis Bayer (in German). Paläontologische Abhandlungen, Gelehrte Anzeigen, 5: 334-336.
• 316. Wagner, J., 2004. A taxonomic revision of bears from selected Biharian localities of the Czech Republic. A preliminary report: I. C 718, Chlum I, Chlum IV. Cahiers Scientifiques, Hors Série, 2: 139-144.
• 317. Wagner, J., 2005. A taxonomic revision of bears from selected Biharian localities of the Czech Republic. A preliminary report. II. Koneprusy caves - an old collection. Bulletin de la Société d'Histoire Naturelle de Toulouse et de Midi-Pyrenees, 141: 51-54.
• 318. Wagner, J., 2006. A list of craniodental material of Pliocene Ursids (genus Ursus) in the collection of Naturhistorisches Museum Basel. Scientific Annals, School of Geology Aristotle University of Thessaloniki, special volume, 98: 127-139.
• 319. Wagner, J., 2010. Pliocene to early Middle Pleistocene ursine bears in Europe: a taxonomic overview. Journal of the National Museum of Prague, Natural History Series, 179: 197-215.
• 320. Wagner, J., Čermák, S., 2012. Revision of the early Middle Pleistocene bears (Ursidae, Mammalia) of Central Europe, with special respect to possible co-occurrence of spelaeoid and arctoid lineages. Bulletin of Geosciences, 87: 461-496.
• 321. Wagner, J., Čermák, S., Horáček, I., 2011. The presence of Ursus ex. gr. minimus-thibetanus in the late Villányian and its position among the Pliocene and Pleistocene black bears in Eutope. Quaternaire, Hors-série, 4: 39-58.
• 322. Wagner, J., Gasparik, M., 2014. Research history of Pleistocene faunas in Gombasek quarry (Slovakia), with comments to the type specimen and the type locality of Ursus deningeri gombaszogensis Kretzoi, 1938. Fragmenta Palaeontologica Hungarica, 31: 125-143.
• 323. Wagner, J., Lipecki, G., Krawczyk, M., 2008. New evidence of Ursus minimus from the territory of Poland. Stalactite, 58: 78-80.
• 324. Wagner, J., Sabol, M., 2007. Remarks on Biharian bears (Ursidae: Ursus) from the territory of Slovakia. Scripta Facultatis Scientiarum Naturalium Universitatis Masarykianae Brunensis, 35: 159-164.
• 325. Wegner, R.N., 1908. Zur Kenntnis der Säugetierfauna des Obermiocäns bei Opplen (Oberlschlesien). Verhandlungen der Kaiserlich-Königlichen Geologischen Reichsanstalt, 1908: 11-117.
• 326. Wegner, R.N., 1913. Tertiär und umgelagerte Kreide bei Oppeln (Oberschlesien). Palaeontographica, 60: 175-274.
• 327. Wenke, R., 1933. Die diluvialen Säugetierreste vom Kitzelberge bei Kauffung. Wanderer in Riesengebirge, 53: 146-147.
• 328. Wiśniewski, A., Stefaniak, K., Wojtal, P., Zych, J., Nadachowski, A., Musil, R., Badura, J., Przybylski, B., 2009. Archaeofauna or palaeontological record? Remarks on Pleistocene fauna from Silesia. Sprawozdania Archeologiczne, 61: 1-62.
• 329. Wiszniowska, T., 1967. Nowe znalezisko paleontologiczne w Sudetach (in Polish). Przegląd Zoologiczny, 11: 430-433.
• 330. Wiszniowska, T., 1970. Wstępne wyniki badań fauny kopalnej w Jaskini Niedźwiedziej (in Polish). Acta Universitatis Wratislaviensis, 127: 45-70.
• 331. Wiszniowska, T., 1976. Niedźwiedź jaskiniowy z Kletna i innych jaskiń Polski (in Polish). Acta Universitatis Wratislaviensis, 311: 1-75.
• 332. Wiszniowska, T., 1978. Panthera spelaea (Goldfuss) z Jaskini Niedźwiedziej w Kletnie (in Polish). Acta Universitatis Wratislaviensis, 329: 113-141.
• 333. Wiszniowska, T., 1986. Szczątki fauny w namuliskach jaskiń na Śląsku (in Polish). Prace Komisji Archeologicznej Polskiej Akademii Nauk Ossolineum, 3: 9-19.
• 334. Wiszniowska, T., 1989a. Middle Pleistocene Carnivora (Mammalia) from Kozi Grzbiet in the Świętokrzyskie Mts., Poland. Acta Zoologica Cracoviensia, 32: 589-630.
• 335. Wiszniowska, T., 1989b. Kopalne szczątki zwierzęce (in Polish). In: Jaskinia Niedźwiedzia w Kletnie. Badania i udostępnianie (eds. A. Jahn, S. Kozłowski and T. Wiszniowska): 255-279. Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, Wrocław-Warszawa.
• 336. Wiszniowska, T., Mackiewicz, P., Stefaniak, K., Socha, P., Nowakowski, D., Nadachowski, A., 2010. Dental enamel structure in fossil bears Ursus spelaeus and U. wenzensis (=minimus) in comparison to selected representatives of other Carnivora. In: Morphology and Systematics of Fossil Vertebrates (ed. D. Nowakowski): 125-142. DN Publisher, Wrocław.
• 337. Wojtal, P., 2007. Zooarchaeological studies of the Late Pleistocene sites in Poland. Institute of Systematics and Evolution of Animals, Polish Academy of Sciences, Kraków.
• 338. Wojtal, P., Wilczyński, J., Nadachowski, A., Münzel, S.C., 2015. Gravettian hunting and exploitation of bears in Central Europe. Quaternary International, 359-360: 58-71.
• 339. Wolsan, M., 1989. Drapieżne - Carnivora (in Polish). Folia Quaternaria, 59-60: 177-197.
• 340. Wüst, W., 1956. Die paläolithisch-ethnographischen Bären-Riten und das Alt-Indogermanische. Quartär, 7-8: 154-165.
• 341. Wyrost, P., 1959. Z badań nad szczątkami kostnymi zwierząt mięsożernych (domowych i dziko żyjących) wczesnośredniowiecznego Wrocławia (in Polish). Przegląd Zoologiczny, 3: 84-90.
• 342. Wyrost, P., 1962. Wyniki ekspertyzy archeozoologicznej materiału kostnego z średniowiecznego stanowiska w Międzyrzeczu Wlkp. (in Polish). Archiwum Katedry Anatomii Zwierząt Akademii Rolniczej we Wrocławiu, Wrocław.
• 343. Wyrost, P., 1994. Dawna fauna Polski w świetle badań kostnych materiałów archeologicznych (in Polish). Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu, 259: 155-176.
• 344. Wyrost, P., Chrzanowska, W., 1981. Szczątki kostne ssaków dziko żyjących z wczesnośredniowiecznego Wrocławia (in Polish). Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu, 131: 163-175.
• 345. Wyrost, P., Chrzanowska, W., 1985. Ssaki średniowiecznej fauny Śląska w świetle badań archeozoologicznych (in Polish). In: Dawna fauna Śląska w świetle badań archeozoologicznych (ed. P. Wyrost): 59-101. Polska Akademia Nauk, Wrocław.
• 346. Zapfe, H., 1948. Die altplistozänen Bären von Hundsheim in Niederösterreich. Jahrbuch der Geologischen Bundesanstalt, 91: 95-164.
• 347. Zawisza, J., 1873. Niedźwiedź jaskiniowy z Jaskini Łokietkowej w Ojcowie (in Polish). Wiadomości Archeologiczne, 1: 1-7.
• 348. Zotz, L.F., 1931. Die altsteinzeitlichen Reste aus den Kauffunger Höhlen. Sudeta, 7: 1-5.
• 349. Zotz, L.F., 1934. Mensch der vorgeschichtlichen Zeit, aus denen der Schlesier wurde. Vorgeschichte und Rassenkunde, 122: 3-22.
• 350. Zotz, L.F., 1935a. Vom Höhlenbären. Altschlesische Blätter, 10: 86.
• 351. Zotz, L.F., 1935b. Ein neuer Fundplatz der Höhlenbärenjägerkultur. Nachrichtenblatt für Deutsche Vorzeit, 11: 189-190.
• 352. Zotz, L.F., 1935c. Wohplätze eiszeitlicher Höhlenbärenjäger in Schlesien. Forschungen und Fortschriften, 11: 406.
• 353. Zotz, L.F., 1936a. Die altsteinzeitlichen Fundplätze von Kauffung an der Katzbach. Altschlesiche Blätter, 11: 75-79.
• 354. Zotz, L.F., 1936b. Die der Höhlenbärenjägerkultur an der Katzbach. Schlesische Monatshefte, 13: 16-17.
• 355. Zotz, L.F., 1937a. Die schlesischen Höhlen und ihre eiszeitlichen Bewöhner. Wilhelm Gottlieb Korn Verlag, Breslau.
• 356. Zotz, L.F., 1937b. Altsteinzeitlicher Bärenkult in den Sudeten. Altschlesische Blätter, 12: 4-7.
• 357. Zotz, L.F., 1937c. Die Hellmichhöhle. Altschlesiche Blätter, 12: 119-121.
• 358. Zotz, L.F., 1939a. Die Altsteinzeit in Niederschlesien. Kabitsch Verlag, Leipzig.
• 359. Zotz, L.F., 1939b. Zur Altsteinzeit in Niederschlesien. Altschlesische Blätter, 14: 94-98.
• 360. Zotz, L.F., 1951. Altsteinzeitkunde Mitteleuropas. F. Enke Verlag, Stuttgart.
• 361. Żarski, M., Winter, H., Nadachowski, A., Urbanowski, M., Socha, P., Kenig, K., Marcinkowski, B., Krzemińska, E., Stefaniak, K., Nowaczewska, W., Marciszak, A., 2017. Stratigraphy and palaeoenvironment of Stajnia Cave (southern Poland) with regard to habitation of the site by Neanderthals. Geological Quarterly, 61 (2): 350-369.

Uwagi

Opracowanie rekordu ze środków MNiSW, umowa Nr 461252 w ramach programu "Społeczna odpowiedzialność nauki" - moduł: Popularyzacja nauki i promocja sportu (2021).