Możliwości i ograniczenia wojewódzkich konserwatorów zabytków w pierwszej połowie XX wieku (na przykładach z terenu obecnego województwa małopolskiego)

• Autorzy: Gaczoł A.

Identyfikatory

DOI

10.17425/WK47VOIVODESHIP

Warianty tytułu

EN

Responsibilities and limitations of voivodeship monument conservators in the first half of the 20th century (examples from the contemporary Lesser Poland Voivodeship)

• Języki publikacji: PL EN

Abstrakty

PL

W październiku 2018 r. minie sto lat od ogłoszenia dekretu Rady Regencyjnej Królestwa Polskiego o opiece nad zabytkami sztuki i kultury. W tym dekrecie – jednym z pierwszych aktów prawnych niepodległej Polski – postanowiono, że czynności związane z opieką nad zabytkami na szczeblu województw sprawować będą konserwatorzy zabytków, mianowani przez ministra właściwego do spraw kultury i ochrony zabytków. W stuletnim okresie rozwoju polskiego konserwatorstwa wyróżniłem lata międzywojenne oraz pierwsze dziesięciolecie po II wojnie światowej. W latach międzywojennych nastał czas, aby po 123 latach niewoli ukształtować podstawy prawidłowego funkcjonowania struktur ochrony zabytków. Po II wojnie światowej należało przede wszystkim zmierzyć się z dwoma zadaniami: w skali całego kraju dźwignąć z ruin zabytkowe miasta i osiedla oraz w maksymalnym stopniu zachować tradycje polskiej kultury w narzuconym systemie, odcinającym wiele jej fundamentalnych korzeni. To drugie zadanie szczególnie dotyczyło grona konserwatorów działających w strukturach obecnego województwa małopolskiego. Dekret z 1918 r., jak również trzy kolejne ustawy o ochronie i opiece nad zabytkami (z 1928, 1962 i 2003 r.) dawały i dają wojewódzkim konserwatorom zabytków z pozoru duże uprawnienia, jednakże bardzo często osoby sprawujące te funkcje stają na rozdrożach, przed koniecznością szybkiego rozstrzygania dylematów i podejmowania decyzji wywołujących w dużej części nieodwracalne konsekwencje. Ochrona dziedzictwa kulturowego to nie tylko ochrona fundamentów rozwoju cywilizacji, ale także wymiernego bogactwa, którym trzeba umiejętnie gospodarować i zarządzać dla wspólnego, publicznego dobra. Filozoficzna refleksja głosi, że życie jest ciągiem niezliczonych wyborów i człowiek co rusz staje na rozdrożu. Nawiązując do niej i prezentując doświadczenia znakomitych polskich teoretyków i praktyków konserwatorstwa, jak Tadeusz Szydłowski, Adolf Szyszko-Bohusz, Bogdan Treter czy Hanna Pieńkowska, ich możliwości i dokonania, ale także ograniczenia, przed którymi przyszło im stanąć, starałem się wskazać kilka przyczyn, które powodowały, że wojewódzcy konserwatorzy – w życiu zawodowym – w konfliktowych sytuacjach znajdowali i znajdują się częściej.

EN

In October 2018 one hundred years will have passed since issuing the decree by the Regency Council of the Kingdom of Poland on protection of monuments of art and culture. In this decree – one of the first legal acts in independent Poland – it was decided that activities connected with protecting monuments on the voivodeship level would be carried out by monument conservators appointed by the appropriate minister for culture and monument protection. During the one hundred years of developing Polish conservation, I distinguished the inter-war period and the first decade after World War II. During the interwar period there finally came the time, after 123 years of occupation, to shape the foundations for the proper functioning of monument protection structures. After World War II, two main challenges had to be faced: on the scale of the whole country historic cities and areas had to be rebuilt from ruin and traditions of Polish culture had to be preserved to the greatest extent under the superimposed regime that severed many of its fundamental roots. The latter task particularly concerned a group of conservators working within the structures of the present-day Lesser Poland Voivodeship. The decree from 1918, as well as three later legal acts concerning preservation and protection of monuments (from 1928, 1962 and 2003) have seemingly vested voivodeship monument conservators with special powers, yet frequently people holding those functions are at the crossroads when faced with the need to quickly solve dilemmas and make decisions largely followed by irreversible consequences. Protection of cultural heritage means not only protecting foundations of the development of civilisation, but also tangible wealth that has to be skilfully managed for the common public benefit. A philosophical reflection says that life is a series of countless choices and the man comes to the crossroads all the time. Alluding to it and presenting the experiences of eminent Polish theoreticians and practitioners in conservation, such as Tadeusz Szydłowski, Adolf Szyszko-Bohusz, Bogdan Treter or Hanna Pieńkowska, their capabilities and achievements, but also limitations they had to face, I tried to indicate some reasons why voivodeship monument conservators – in their professional life – have had to encounter conflicts more frequently.

Słowa kluczowe

PL

dekret Rady Regencyjnej Królestwa Polskiego; wojewódzki konserwator zabytków; odbudowa; rekonstrukcja

EN

decree of the Regency Council; Kingdom of Poland; voivodeship monument conservator rebuilding; reconstruction

• Wydawca: Zarząd Główny Stowarzyszenia Konserwatorów Zabytków
• Czasopismo: Wiadomości Konserwatorskie
• Rocznik: 2016
• Tom: Nr 47
• Strony: 87--105
• Opis fizyczny: Bibliogr. 25 poz., il.

Twórcy

autor

Gaczoł A.

• Instytut Historii Architektury i Konserwacji Zabytków, Wydział Architektury Politechniki Krakowskiej

Bibliografia

• [1] Arszyński M. Wybrane aspekty procesu tworzenia się środowiska konserwatorskiego w Polsce. W: Badania i ochrona zabytków w Polsce w XX wieku. Materiały konferencji naukowej zorganizowanej staraniem Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej, Generalnego Konserwatora Zabytków i Towarzystwa Opieki nad Zabytkami w stulecie urodzin Profesora Jana Zachwatowicza w dniu 4 marca 2000 roku, Warszawa, 2000, 97–128.
• [2] Białkiewicz A. Działalność Bogdana Tretera w perspektywie współczesności. W: Konserwator i zabytek. In memoriam Jerzego Remera. SKZ, Warszawa, 1991, 146–151.
• [3] Dettloff P., Odbudowa i restauracja zabytków architektury w Polsce w latach 1918–1939. Teoria i praktyka. Kraków, 2006.
• [4] Dobosz P. Ochrona i konserwacja dóbr kultury wPolsce 1944–1989; uwarunkowania polityczne ispołeczne. W: Ochrona i konserwacja dóbr kultury w Polsce 1944–1989. Uwarunkowania polityczne i społeczne. A. Tomaszewski (red.), SKZ, Warszawa, 1996, 36–42.
• [5] Dobosz P. współautor Gaczoł A. 80-ta rocznica utworzenia Krajowego Urzędu Konserwatorskiego w Krakowie. Ochrona Zabytków 1994;3–4:323–346.
• [6] Frycz J. Restauracja i konserwacja zabytków architektury w Polsce w latach 1795–1918. Warszawa, 1975.
• [7] Gaczoł A. Z dziejów państwowej służby ochrony zabytków w Polsce. W: 90 lat służby ochrony zabytków w Polsce, Wojanów, 26–28 listopada 2008. Wrocław, 2008, 39–83.
• [8] Gaczoł A. Kraków. Ochrona zabytkowego miasta. Rzeczywistość czy fi kcja. Kraków, 2009.
• [9] Gadomski J. Tadeusz Szydłowski. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace zHistorii Sztuki, z. 19: Stulecie Katedry Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego (1882–1982), Kraków, 1990, 61–83.
• [10] Kadłuczka A. Krakowska myśl konserwatorska w dwudziestoleciu międzywojennym. W: Konserwator i zabytek. In memoriam Jerzego Remera. SKZ, Warszawa, 1991, 129–136.
• [11] Kornecki M. Hanna Pieńkowska – konserwator zabytków Ziemi Krakowskiej. W: Konserwator izabytek. In memoriam Jerzego Remera. SKZ, Warszawa, 1991, 213–219.
• [12] Kurzątkowski M. Konserwator wojewódzki w Polsce Ludowej. Możliwości i ograniczenia. W: Ochrona i konserwacja dóbr kultury w Polsce 1944–1989. Uwarunkowania polityczne ispołeczne. Tomaszewski A. (red.), SKZ, Warszawa, 1996, 76–79.
• [13] Laskowski A. Ludzie zasług niepospolitych, Jerzy Tur (1933–2009), Barbara Tondos (1936–2012). Ochrona Zabytków 2014;1:225–243.
• [14] Manikowska E. Wielka wojna i zabytki. W: Polskie dziedzictwo kulturowe uprogu niepodległości wokół Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości. Manikowska E., Jamski P. (red.), Warszawa, 2010, 21–91.
• [15] Oleś A. Dzienniki konserwatorskie 1928–1929, 1935–1936, 1941–1945. W: Teki Konserwatorskie XIV, ROBiDZ, Kraków 2007.
• [16] Remer J. Opieka nad zabytkami w okresie trzydziestolecia (1918–1948). Studia z Muzealnictwa i Konserwatorstwa, t. II: Studia z Konserwatorstwa, cz. 2, BMiOZ, seria B 1976; XLI:39–51.
• [17] Rymaszewski B. Konserwatorzy w okresie międzywojennym – ich rola i uwarunkowania. W: Konserwator i zabytek. In memoriam Jerzego Remera. SKZ, Warszawa, 1991, 93–97.
• [18] Szydłowski T. W obronie śródmieścia Krakowa jego starodawnego i artystycznego charakteru. Kraków, 1912.
• [19] Szydłowski T. Ruiny Polski. Opis szkód wyrządzonych przez wojnę w dziedzinie zabytków sztuki na ziemiach Małopolski iRusi Czerwonej. Kraków, 1919.
• [20] Szydłowski T. O odbudowie kolegiaty wiślickiej. Wspomnienia irefl eksje konserwatorskie. W: Ochrona Zabytków Sztuki, z. 1–4, cz. 1, Remer J. (red.), Warszawa, 1930–1931, 85–97.
• [21] Szydłowski T. Rzym Mussoliniego. Nowy wygląd wiecznego miasta. Warszawa, 1936.
• [22] Treter B. Dzienniki konserwatorskie 1931–1944. W: Teki Krakowskie XI, ROSiOŚK, Kraków, 2000.
• [23] Treterowa K. Kraków Jego Miasto. Życie i praca Bogdana Tretera. Kraków, 1950.
• [24] Wiśniewski M. współpraca Ochęduszko R. Adolf Szyszko-Bohusz. Kraków, 2013.
• [25] Zbroja B. Architektura międzywojennego Krakowa. Budynki. Ludzie. Historie. Kraków, 2013