Czynniki kulturowe i społeczno-polityczne wpływające na występowanie epidemii dżumy na obszarze Prawobrzeżnej Ukrainy i południowo--zachodnich guberni Rosji na przełomie XVIII i XIX w.

• Autorzy: Gaidai Olga , Srogosz Tadeusz

Identyfikatory

DOI

10.4467/0023589XKHNT.23.002.17405

Warianty tytułu

EN

Cultural and socio-political factors affecting the occurrence of the plague epidemic in right-bank Ukraine and south-western provinces of Russia at the turn of the 19th century

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

EN

The plague epidemics in Right-bank Ukraine and south-western provinces of Russia at the turn of the 19th century were caused by deficiencies in maintaining social distance and inadequate crisis management. The inadequate social distancing was caused by ongoing wars and civil unrest. The first outbreaks of the plague occurred in the territory of the Turkish state, from where it spread to Right-bank Ukraine, as well as to the provinces of the Russian Empire as a result of mobility caused mainly by wars, trade and other phenomena causing population migration (such as mercenary work). After the annexation of the Black Sea territories to Russia, returning soldiers and sailors often unwittingly brought plague from the infected south to the cities and towns of central Russia. The spread of the plague epidemic was facilitated by the efforts of the Russian commanders to limit supply disruptions to the army fighting the Turks. With the effective work of the various branches of the modern administration and the centralized management of the crisis in Right-bank Ukraine, the outbreaks were quickly contained to only a few areas. These circumstances were even more evident in the southwestern provinces of Russia, with a strong central government and its local ties.

Słowa kluczowe

PL

uwarunkowania epidemiczne; dżuma; prawobrzeżna Ukraina; południowo-zachodnie gubernie Rosji; przełom XVIII i XIX w

EN

epidemic conditions; plague; Right-bank Ukraine; south-western provinces of Russia; turn of the 19th century

• Wydawca: Instytut Historii Nauki im. L. i A. Birkenmajerów Polskiej Akademii Nauk
• Czasopismo: Kwartalnik Historii Nauki i Techniki
• Rocznik: 2023
• Tom: T. 68, nr 1
• Strony: 11--26
• Opis fizyczny: Bibliogr. 53 poz.

Twórcy

autor

Gaidai Olga

• Wydział Historii UW
• Czarnomorski Uniwersytet Narodowy im. Petra Mohyły, Mikołajów, Ukraina

• https://orcid.org/0000-0002-7181-9908

autor

Srogosz Tadeusz

• Instytut Historii, Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy im. Jana Długosza w Częstochowie

• https://orcid.org/0000-0002-1964-8232

Bibliografia

• Źródła
• Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie [AGAD]:
• - tzw. Metryka Litewska [ML], dz. VII, sygn. 33, 34, 53, 154.
• - Militaria z Jabłonny [MJ], nr 4.
• - Zbiór Popielów [ZP], nr 81, 214, 363.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie [BCzart], rkps 688, 709.
• Lubomirski S., Pamiętniki, wyd. W. Konopczyński, Lwów 1925.
• Literatura przedmiotu
• Alexander J.T., Bubonic Plague in Early Modern Russia. Public Health and Urban Disaster, Baltimore, London 1980.
• Bałczewski M., Polskie opisy Turcji w XVIII wieku, cz. 1, rozprawa doktorska, Uniwersytet Łódzki, Łódź 1985.
• Biraben J.N., Les hommes et la peste en France et dans les pays européens et méditerranéens, t. 1, Paris, La Haye 1975.
• Borodìj M.K., Do ìstorìï borot‘bi z čumoû na Ukraïnì v XVIII st., „Ukraïns‘kij ìstoričnij žurnal” 1984, nr 5, s. 82-90.
• Danowska E., Zapobieganie i walka z epidemiami na południowo-wschodniej granicy Rzeczypospolitej za czasów króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, „Studia Historyczne” 2017, r. 60, z. 1 (237), s. 25-40, DOI 10.12797/SH.60.2017.01.02.
• Delumeau J., Strach w kulturze Zachodu XIV-XVIII w., tłum. A. Szymanowski, Warszawa 1986.
• Dukwicz D., „Szalone zabawy prostactwa, który zapowietrzonym trupom titulo upiorów zęby wyrywali i krew ich ssali”, czyli o polskich planach kordonu sanitarnego w czasie konfederacji barskiej, [w:] Czystość i brud. Higiena nowożytna (XV-XVIII w.), red. W. Korpalska, W. Ślusarczyk, Bydgoszcz 2015, s. 293-306.
• Duncan Ch., Scott S., Czarna śmierć. Epidemie od starożytności do czasów współczesnych, tłum. A. Siennicka, Warszawa 2020.
• Dżuma, ospa, cholera. W trzechsetną rocznicę wielkiej epidemii w Gdańsku i na ziemiach Rzeczypospolitej w latach 1708-1711. Materiały z konferencji naukowej zorganizowanej przez Muzeum Historyczne Miasta Gdańska i Instytut Historii PAN w dniach 21-22 maja 2009 roku, red. E. Kizik, Gdańsk 2012.
• Epidemie, klęski, wojny. Funeralia Lednickie - spotkanie 10. 2008, red. W. Dzieduszycki, J. Wrzesiński, Poznań 2008.
• Epidemie w dziejach Europy. Konsekwencje społeczne, gospodarcze i kulturowe, red. K. Polek, Ł.T. Sroka, Kraków 2016.
• Filipczak W., Życie sejmikowe prowincji wielkopolskiej w latach 1780-1786, Łódź 2012.
• Giedroyć F., Mór w Polsce w wiekach ubiegłych. Zarys historyczny, Warszawa 1899.
• Gulisano P., Pandemie. Od dżumy do ptasiej grypy, tłum. A. Soćko, Poznań 2007.
• Karpiński A., W walce z niewidzialnym wrogiem. Epidemie chorób zakaźnych w Rzeczypospolitej w XVI-XVIII wieku i ich następstwa demograficzne, społeczno-ekonomiczne i polityczne, Warszawa 2000.
• Kersnovskij A.A., Istoriâ russkoj armii, t. 1, Ot Narvy do Pariža, Moskva 1992.
• King Ch., Geniusz i śmierć w mieście snów, tłum. H. Pustuła-Lewicka, Wołowiec 2021.
• Kracik J., Pokonać czarną śmierć. Staropolskie postawy wobec zarazy, Kraków 1991.
• Kracik J., Staropolskie postawy wobec zarazy, Kraków 2012.
• Król-Mazur R., Miasto trzech nacji. Studia z dziejów Kamieńca Podolskiego w XVIII wieku, Kraków 2008.
• Kuklo C., Demografia Rzeczypospolitej przedrozbiorowej, Warszawa 2009.
• Morawski W., Szawłowska S., Wojny rosyjsko-tureckie od XVII do XX wieku, Warszawa 2006.
• Naphy W., Spicer A., Czarna śmierć. Historia epidemii z lat 1345-1730, tłum. A. Dębska, Warszawa 2004.
• Od powietrza, głodu, ognia i wojny… Klęski elementarne na przestrzeni wieków, red. T. Głowiński, E. Kościk, Wrocław 2013.
• Paleev F.N., Onoprienko G.A., Moločkov A.V., Èpidemiâ čumy XVIII veka i razvitie zdravoohraneniâ v Moskve, „Al‘manah kliničeskoj mediciny” 2015, nr 37, s. 6-7.
• Panzac D., La Peste dans l’empire Ottoman 1700-1850, Louvain 1985.
• Panzac D., Quarantaines et lazarets. L’Europe et la peste d’Orient (XVIIe-XXe siècles), Aix-en-Provence 1986.
• Petrov A.N., Vojna Rossii s Turciej i Pol‘skimi konfederatami s 1769-1774 god, t. 1-5, Sankt Peterburg 1866-1874.
• Pękacka-Falkowska K., Profilaktyka przeciwdżumowa w nowożytnym Toruniu na przykładzie działań administracyjnych i leczenia, Toruń 2009.
• Pękacka-Falkowska K., Dżuma w Toruniu w trakcie III wojny północnej, Lublin 2019.
• Pułaski K., Szkice i poszukiwania historyczne, ser. druga, Petersburg 1898.
• Ruffié J., Sournia J.Ch., Historia epidemii. Od dżumy do AIDS, tłum. B.A. Matusiak, Warszawa 1996.
• Serczyk W.A., Hajdamacy, Kraków 1978.
• Skal‘kovskij A.A., Pervoe tridcatiletie istorii goroda Odessy 1793-1823, Odessa 1837.
• Srogosz T., Dżuma ujarzmiona? Walka z czarną śmiercią za Stanisława Augusta, Wrocław 1997.
• Srogosz T., Między biologiczną egzystencją człowieka w dziejach a historią nauki, Częstochowa 2003.
• Srogosz T., Między wojną a modernizacją. Studia z dziejów kresów południowo-wschodnich Rzeczypospolitej w XVII-XVIII wieku, Częstochowa 2016.
• Srogosz T., Rzeczpospolita wobec aneksji Krymu przez Rosję w 1783 roku, [w:] Władza i polityka w czasach nowożytnych, red. Z. Anusik, Łódź 2011, s. 77-96.
• Srogosz T., Wykorzystanie zagrożenia dżumowego w przygotowaniach do wojny z Rosją w obronie Konstytucji 3 Maja, [w:] Studia i szkice historyczne. Prace ofiarowane Krystynowi Matwijowskiemu w 60 rocznicę urodzin, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka” 1996, r. 51, nr 1-3, s. 243-247.
• Supotnickij M.V., Supotnickaâ N.S., Očerki istorii čumy, t. 1, Čuma dobakteriologičeskogo perioda, Moskva 2006.
• Šandra V., Karlìna O., Epìdemìï ta borot‘ba z nimi v Ukraïnì (kìnec‘ XVIII-počatok XX st.), „Ukraïns‘kij ìstoričnij žurnal” 2020, nr 5, s. 37-54.
• Sznajderman M., Zaraza. Mitologia dżumy, cholery i AIDS, Warszawa 1994.
• Vasil‘ev K.G., Segal A.E., Istoriâ èpidemij v Rossii (Materialy i očerki), red. A.I. Metelkin, Moskva 1960.
• Vasil‘ev K.G., Segal A.E., Istoriâ èpidemij v Rossii. Ot čumy do koronavirusa, Moskva 2020.
• Vodotika S.G, Sinkievicz E.G, Istoriâ Hersonszczini, Herson 2003.
• Wrzesiński Sz., Oddech śmierci. Życie codzienne w czasach epidemii, Kraków 2008.
• Wrzesiński Sz., Epidemie w dawnej Polsce, Zakrzewo 2011.
• Wyrobisz A., Misericordia pestis tempore. Postawy i zachowania w czasie zarazy w Polsce nowożytnej (XVI-XVIII w.), [w:] Charitas. Miłosierdzie i opieka społeczna w ideologii, normach postępowania i praktyce społeczności wyznaniowych w Rzeczypospolitej XVI-XVIII wieku, red. U. Augustyniak, A. Karpiński, Warszawa 1999, s. 211-215.

Uwagi

Opracowanie rekordu ze środków MNiSW, umowa nr SONP/SP/546092/2022 w ramach programu "Społeczna odpowiedzialność nauki" - moduł: Popularyzacja nauki i promocja sportu (2024).