Zaginiona średniowieczna synagoga we Wrocławiu na tle synagog z terenu Europy Środkowej. Architektura i historia

• Autorzy: Chorowska Małgorzata , Goliński Mateusz , Caban Mariusz

Identyfikatory

DOI

10.48234/WK73SYNAGOGUE

Warianty tytułu

EN

Lost Medieval synagogue in Wrocław against the background of other synagogues in Central Europe: itsarchitecture and history

• Języki publikacji: PL EN

Abstrakty

PL

W 2021 roku rozpoczął się remont gmachu przy ul. Szewskiej 49 we Wrocławiu, będącego obecnie siedzibą Instytutu Historycznego Uniwersytetu Wrocławskiego, a wcześniej przez 300 lat (XV–XVII w.) pałacem miejskim Piastów legnicko-brzeskich. Zaczęły się wówczas wyłaniać spod tynków pokaźne połacie XIV-wiecznych ścian, arkad i otworów. Zasięg ich występowania był rozległy. Badania architektoniczne gmachu ujawniły ich obecność na długości niemal 40 m, szerokości 18 m i wysokości 16 m. Co więcej – odsłaniana struktura budowli zaczęła przypominać układy funkcjonalno-przestrzenne średniowiecznych synagog europejskich. Źródłowe badania historyczne własności posesji pokazały, że do połowy XIV wieku należała ona do przedstawicieli elity żydowskiej we Wrocławiu. Celem artykułu jest zaprezentowanie przeprowadzonych przez autorów wyników badań architektonicznych gmachu i poddanie pod dyskusję argumentów świadczących o tym, że mieścił on w swych murach synagogę. Biorąc pod uwagę czas powstania gmachu, byłaby to jedna z najstarszych i największych budowli tego typu w średniowiecznej Polsce.

EN

The year 2021 saw the beginning of the renovation of the building at 49 Szewska Street in Wrocław, the current seat of the Institute of History of the University of Wrocław, and that had previously been a city palace of the Legnica and Brzeg branch of the Piasts for 300 years (between the fifteenth and seventeenth centuries). At this time, sizeable portions of fourteenth-century walls, arcades and apertures were found underneath the plasters. Their scope was extensive. Architectural investigation of the building revealed their presence along a length of almost 40 m, a width of 18 m and a height of 16 m. Furthermore, the revealed structure resembled the functio-spatial layouts of medieval European synagogues. Historical source studies of the property’s ownership found that up to the mid-fourteenth century it had belonged to members of Wrocław’s Jewish elite. The goal of this paper is to present the results of the authors’ architectural investigation of the building and to present arguments that it housed a synagogue up for discussion. Considering the building’s construction time, it can be considered one of the oldest and largest buildings of its type in medieval Poland.

Słowa kluczowe

PL

średniowieczna synagoga; Wrocław; badania historyczno-architektoniczne

EN

medieval synagogue; Wrocław; historical and architectural research

• Wydawca: Zarząd Główny Stowarzyszenia Konserwatorów Zabytków
• Czasopismo: Wiadomości Konserwatorskie
• Rocznik: 2023
• Tom: Nr 73
• Strony: 84--101
• Opis fizyczny: Bibliogr. 35 poz., fot.

Twórcy

autor

Chorowska Małgorzata

• Wydział Architektury Politechniki Wrocławskiej

• https://orcid.org/0000-0002-5073-4382

autor

Goliński Mateusz

• Instytut Historyczny Uniwersytetu Wrocławskiego

• https://orcid.org/0000-0002-7955-8781

autor

Caban Mariusz

• Pracownia badań i konserwacji architektury

Bibliografia

• Opracowania / Secondary sources
• 1. Altwasser Elmar, Die Baugeschichte der Alter Synagoge Erfurt vom 11.–20. Jahrhundert, [w:] Die mittelalterliche jüdische Kultur in Erfurt, red. Sven Ostritz, t. 4: Die Alte Synagoge, Weimar 2009, s. 8–193.
• 2. Badura Janusz, Kastek Tomasz, Topograficzne uwarunkowania lokalizacji zamków wrocławskich, „Archaeologia Historica Polona” 2018, t. 26, http://dx.doi.org/10.12775/AHP.2018.007, s. 136–161.
• 3. Brann Marcus, Geschichte der Juden in Schlesien (Jahres-bericht des jüdisch-theologischen Seminars Fraenckel’scher Stiftung), Breslau 1896–1917.
• 4. Chorowska Małgorzata, Średniowieczna kamienica mieszczańska we Wrocławiu, Wrocław 1994.
• 5. Elbel Petr, Wolfram Ziegler, Am schwarczen suntag mardert man dieselben juden, all die zaigten vill guets an under der erden... Die Wiener Gesera: eine Neubetrachtung, [w:] „Avigdor, Benesch, Gitl“. Juden in Böhmen,
• 6. Mähren und Schlesien im Mittelalter, red. Helmut Teufel, Pavel Kocman, Milan Řepa, Essen–Brün–Prag 2016, s. 201–268.
• 7. Eysymontt Rafał, Ilkosz Jerzy, Tomaszewicz Agnieszka, Urbanik Jadwiga, Leksykon architektury Wrocławia, Wrocław 2011.
• 8. Goliński Mateusz, Socjotopografia późnośredniowiecznego Wrocławia (przestrzeń – podatnicy – rzemiosło), Wrocław 1997.
• 9. Goliński Mateusz, Ulica Żydowska we Wrocławiu do początków XV w. (cz. 1), „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka” 2012, t. 66, nr 1, s. 3–26.
• 10. Goliński Mateusz, Ulica Żydowska we Wrocławiu do początków XV w. (cz. 2), „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka” 2012, t. 66, nr 2, s. 19–37.
• 11. Goliński Mateusz, Ulica Żydowska we Wrocławiu w XV w. (cz. 3), „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka” 2014, t. 68, nr 1, s. 37–57.
• 12. Goliński Mateusz, Średniowieczni właściciele posesji Szewska 49 we Wrocławiu i ich sąsiedzi, [w:] Orbis hominum: civitas, potestas, universitas. W kręgu badań nad kształtowaniem cywilizacji w wiekach średnich, red. Mateusz Goliński, Stanisław Rosik (Scripta Historica Medievalia, vol. 5), Wrocław 2016, s. 171–201.
• 13. Gröninger Ralf, Die spätmittelalterliche Synagoge von Bruck an der Leitha: Bauhistorische Untersuchung und Rekonstruktion, „Österreichische Zeitschrift für Kunst und Denkmalpflege” 2013, LXVII, z. 1/2, s. 89–105.
• 14. Kliemann Katja, Das mittelalterliche jüdische Viertel: neue Erkenntnisse zu den Bauphasen der Synagoge, „Archäologie im Rheinland” 2015, s. 169–171.
• 15. Klose Samuel Beniamin, Von Breslau. Dokumentirte Ges- chichte und Beschreibung. In Briefen, t. 2, Breslau 1781.
• 16. Markgraf Hermann, Die Straßen Breslaus nach ihrer Geschichte und ihren Namen. Mittheilungen aus dem Stadtarchiv und der Stadtbibliothek zu Breslau, vol. 2, Breslau 1896.
• 17. Mitchell Paul, Synagoge und Jüdisches Viertel im mittelalterlichen Wien, [w:] Synagogen, Mikwen, Siedlungen: Jüdisches Alltagsleben im Lichte neuer archäologischer Funde, Frankfurt 2004, s. 139–150.
• 18. Młynarska-Kaletynowa Marta, Wrocław w XII–XIII wieku. Przemiany społeczne i osadnicze, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1986.
• 19. Niemiec Dariusz, Stara synagoga z krakowskiego Kazimierza w świetle badań architektonicznych z lat 2014–2016, [w:] In Miasto Żydowskie. The Jewish City,
• 20. „Krzysztofory. Zeszyty Naukowe Muzeum Historycznego Miasta Krakowa”, t. 35, Kraków 2017, s. 125–154.
• 21. Oelsner Ludwig, Schlesische Urkunden zur Geschichte der Juden im Mittelalter, Wien 1864.
• 22. Paulus Simon, Die Architektur der Synagoge im Mittelalter. Überlieferung und Bestand, Schriften der Bet Tifila-For-schungsstelle für jüdische Architektur in Europa, t. 4, Petersberg 2007.
• 23. Piekalski Jerzy, Wczesne domy mieszczan w Europie Środkowej. Geneza – funkcja – forma, Wrocław 2004.
• 24. Pilch Józef, Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005.
• 25. Stürcebecher Maria, Disappearance on Display: Vanished Torah Arks in Medieval Synagogues and Their Presentation, „Arts” 2020, t. 9, nr 61; doi: 10.3390/arts9020061, s. 1–12.
• 26. Wodziński Marcin, Hebrajskie inskrypcje na Śląsku XIII–XVIII wieku, Wrocław 1986.
• Dokumentacja / Documentation
• 27. Biel Radosław, „Zespół klasztorny Rycerskiego Zakonu Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą
• 28. w średniowiecznym Wrocławiu”, praca doktorska napisana pod kierunkiem Małgorzaty Chorowskiej i Rolanda Mruczka, mps w Politechnice Wrocławskiej, Wrocław 2021.
• 29. Chorowska Małgorzata, Caban Mariusz, „Wyniki badań historyczno-architektonicznych i wnioski konserwatorskie dotyczące pałacu miejskiego przy ul. Szewskiej 49 we Wrocławiu”, mps w Uniwersytecie Wrocławskim, Wrocław 2021.
• 30. Chorowska Małgorzata, Lasota Czesław, „Badania architektoniczne budynku Szewska 49 we Wrocławiu”, mps w zbiorach Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków we Wrocławiu, Wrocław 1999.
• 31. Eysymontt Rafał, Krzywka Łukasz, „Studium historyczno-architektoniczne zespołu budynków Szewska 49 we Wrocławiu”, mps w Uniwersytecie Wrocławskim, Wrocław 1998.
• 32. Goliński Mateusz, Konczewska Magdalena, Konczewski Paweł, Moroz Daniel, Lenkow Natalia, Piekalski
• 33. Jerzy, „Sprawozdanie z badań archeologiczno-architektonicznych posesji Uniwersytecka 29, obręb Stare Miasto we Wrocławiu”, mps w zbiorach Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków we Wrocławiu, Wrocław 2013.
• 34. Schaaf Ulrich, Prarat Maciej, „Więźby dachowe Instytutu Historycznego Uniwersytetu Wrocławskiego na ul. Szewskiej. Dokumentacja z badań architektonicznych”, mps w Uniwersytecie Wrocławskim, Wrocław 2021.
• 35. Witkowska Agnieszka, „Badania konserwatorskie wnętrza dawnego pałacu książąt legnicko-breskich, ob. budynek Instytutu Historycznego Uniwersytetu Wrocławskiego przy ul. Szewskiej 49 we Wrocławiu”, mps w Uniwersytecie Wrocławskim, Wrocław 2021.