Zieleń forteczna Twierdzy Kraków. Geneza, funkcje, formy

• Autorzy: Środulska-Wielgus Jadwiga , Wielgus Krzysztof

Identyfikatory

URI

10.17425/WK60FORTRESS

Warianty tytułu

EN

Fortress greenery of Kraków Fortress. Genesis, functions, mold

• Języki publikacji: PL EN

Abstrakty

PL

40 lat po wydaniu książki Janusza Bogdanowskiego Warownie i zieleń Twierdzy Kraków przypomniany jest wielki zespół zieleni, nasadzonej w ramach powstawania i rozwoju krakowskiej fortecy (1849–1916). Trwające nadal badania pozwoliły na określenie chronologii nasadzeń intencjonalnych i sukcesji, kategoryzację zieleni pod względem funkcji pierwotnych i współczesnych wartości ekologicznych, urbanistyczo-kompozycyjnych i edukacyjnych. Badania rozpoczęte w środowisku krakowskim zainicjowały podobne prace m.in. na terenie dawnych twierdz Poznań, Warszawa, Wrocław, Toruń, Przemyśl, a także w Puli w Chorwacji. Potwierdza to historyczne i współczesne znaczenie zabytkowej zieleni fortecznej.

EN

40 years after the publication of Janusz Bogdanowski’s book Strongholds and green of the Krakow Fortress, a great complex of greenery, planted as part of the creation and development of the Krakow fortress (1849–1916), is reminded. Ongoing research has allowed the determination of the chronology of intentional planting and succession, the categorization of greenery in terms of primary functions and contemporary ecological, urbancompositional and educational values. Research started in the Krakow environment initiated similar works, including in the area of former fortresses Poznań, Warsaw, Wrocław, Toruń, Przemyśl and also in Pula, Croatia. This confirms the historical and contemporary significance of historic fortress greenery.

Słowa kluczowe

PL

zabytkowy krajobraz warowny; zabytkowe zespoły zieleni; Twierdza Kraków; zieleń dawnych fortyfikacji

EN

historic fortified landscape; historic greenery complexes; Krakow Fortress; greenery of former fortifications

• Wydawca: Zarząd Główny Stowarzyszenia Konserwatorów Zabytków
• Czasopismo: Wiadomości Konserwatorskie
• Rocznik: 2019
• Tom: Nr 60
• Strony: 130--139
• Opis fizyczny: Bibliogr. 55 poz., rys.

Twórcy

autor

Środulska-Wielgus Jadwiga

• Instytut Architektury Krajobrazu, Wydział Architektury, Politechnika Krakowska

autor

Wielgus Krzysztof

• Instytut Architektury Krajobrazu, Wydział Architektury, Politechnika Krakowska

Bibliografia

• [1] Aleksandrowicz W.A. Rozwój historyczny fortyfikacji w zarysie. Toruń, 1924.
• [2] Basiński G., Głuszek C., Górski M., Janczykowski J., Klupsz L., Małachowicz M., Narębski L., Pardela Ł., Rojkowska-Tasak H., Środulska-Wielgus J., Wielgus K., Wild P., Raport Komisji Architektury Militarnej PKN ICOMOS dotyczący dziedzictwafortyfikacyjnego Krakowa. Sporządzony po posiedzeniuwyjazdowym Komisji w dniach 15–17 marca 2018 r.w Krakowie, opracowanie i redakcja: A. Oleksicki, Przewodniczący Komisji Architektury Militarnej PKN ICOMOS, L. Narębski K. Wielgus, Kraków-Toruń-Warszawa, 2018 (opracowanie niepublikowane, przekazane Prezydentowi Miasta Krakowa i dyrektorom wydziałów Urzędu Miasta Krakowa).
• [3] Biesiekierski K., Historia fortyfi kacji stałej, Toruń 1924.
• [4] Biesiekierski K., Fortyfi kacja polowa, Warszawa 1922.
• [5] Bogdanowski J., Warownie i zieleń twierdzy Kraków, WL,1979.
• [6] Bogdanowski J., Krajobraz warowny XIX/XX w. dzieje i rewaloryzacja, Kraków 1993.
• [7] Bogdanowski J., Krakowskie forty artyleryjskie, [w:] Fortyfikacja T.II, Warszawa-Kraków 1995.
• [8] Bogdanowski J., Problemy rewaloryzacji fortyfi kacji systemu rozproszonego z przełomu XIX i XX wieku [w:] Konserwatorska Teka Zamojska, Warszawa – Zamość 1984; materiały z sesji naukowej w Zamościu w dniach 26–27 listopada 1981 część II.
• [9] Bogdanowski J., Rozwój i urbanistyczne kompozycje nowożytnego Krakowa oraz problem ich rewaloryzacji- (XVI-XXw) [w:] Teka Komisji Urbanistyki i Architektury, T. XV1 1981.
• [10] Brialmont H.A., La défense des états et la fortifi cation a la fin du XIXesiécle, cz. II, rozdz.12, Bruksela 1895.
• [11] Brunner M.,R.v., Leitfadenfűr den Unterricht in der beständigenBefestigung, Wiedeń 1880, 1887, 1890.
• [12] Brzoskwinia W., Zielona Twierdza, w: Aura 6, 87.
• [13] Budziło J., Miejskie systemy zielone na kanwie nowożytnych twierdz i ich układów komunikacyjnych (pracadoktorska).
• [14] Budziło J., Bellona – Florze [w:] Aura 5`91
• [15] Budziło J., Pozostałości twierdzy Kraków kanwą zieleni miejskiej, [w:] Architektura 1966.
• [16] Ceynowa-Giełdon M., Nienartowicz A., Roślinność fortyfikacji dawnej twierdzy Toruń, przewodnik, Toruń1994.
• [17] Clausewitz C. v., O wojnie. Księgi I – VIII, w tłum. oficerów WP w hołdzie marszałkowi J. Piłsudskiemu, reprint Lublin 1995.
• [18] Encyklopedia Wojskowa pod redakcją O. Laskowskiego, T. 1–6 Warszawa 1931. Akta Centralnego Inspektoratu Sił Zbrojnych sygn. I.302.4.1621. w: CAW.
• [19] Foch F., Zasady sztuki wojennej, Warszawa, 1924.
• [20] Harmata W., Walory przyrodnicze dawnej Twierdzy Kraków, w: Aura 6, 95.
• [21] Kleczke K., Wyszyński W., Fortyfi kacja stała, Warszawa 1937.
• [22] Leithner E., Fr.v., Die Beständige Befestigung der Festungskrieg, t. I-III Wiedeń 1893–99.
• [23] Myczkowski Z. (kierownictwo naukowe), Wielgus K. (koordynacja prac, red.), Środulska–Wielgus J., Staniewska A, Bąk A., Brzoskwinia W., Chajdys K., Górski T., Jakubowska K., Jakubowski K., Kielar Ł., Kocieniewski J., Leonowicz P., Maj A., Mikulski M. J., Pasula E., Piekło J. Pstuś D., Rojkowska H. (red.), Rymsza – Mazur W., Szkoła M. (red.),O przyszłość Twierdzy Kraków, Kraków 2010–2012; wydanie uzupełnione 2014,”Atlas Twierdzy Kraków”, seria II, t. 5.
• [24] Narębski L., Zieleń w pasie fortecznym dawnej Twierdzy Toruń [w:] Lasy komunalne Torunia. Stan,zagospodarowanie, ochrona pod red. K. Białego, Toruń 1998.
• [25] Niemiecka instrukcja o fortyfi kacji polowej, cz II Zał. Maskowanie, z serii: Biblioteka regulaminów i instrukcji wojsk obcych.
• [26] Ogólne zasady walki – regulamin austriacki [w:] Biblioteka regulaminów i instrukcji wojsk obcych t. IX, 1925.
• [27] Owsiak J., Seweryniak J., Możliwości użytkowania rekreacyjnego lasów komunalnych Torunia, [w:] Lasy komunalne Torunia. Stan,zagospodarowanie, ochrona pod red. K. Białego, Toruń 1998.
• [28] Pardela Ł., Wilkaniec A., Środulska-Wielgus J., Wielgus K., Znaczenie terenów zieleni pofortecznejdla zieleni miejskiej Krakowa, Poznania i Wrocławia [w:] Nauka Przyroda Technologie 2018, Tom 12, Zeszyt 2, Ogrodnictwo i Architektura Krajobrazu, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, 2018.
• [29] Poznański G., Zieleń Twierdzy Przemyśl, [w:] Aura 6’95.
• [30] Stankiewicz J. i Biskup K., Zabytki wojskowej inżynierii i architektury jako element współczesnego środowiska kulturowego Konserwatorska Teka Zamojska, Warszawa – Zamość 1984; materiały z sesji naukowej w Zamościu w dniach 26–27 listopada 1981 część II.
• [31] Środulska-Wielgus J., Teoretyczne i praktyczne podstawy ochrony oraz kontynuacji zabytkowych zespołów zieleni militarnej” [w:] materiałach konferencyjnych Zespół forteczny Gdańsk – Wisłoujście – problemy ochrony zespołów pofortecznych Gdańsk 29–31 maja 1998,ss. 119–133;
• [32] Środulska-Wielgus J., Zieleń Twierdzy Przemyśl [w:] Informator regionalny, Rzeszów 1997, s. 44–52.
• [33] Środulska-Wielgus J., Maskowanie budowli inżynierskich – ochrona reliktów, kontynuacja idei, referat na Majowej Sesji Architektury Krajobrazu, Kraków 28 maj 1999 – streszczenie w Sprawozdaniach z posiedzeń naukowych PAN, tejże, Zespoły zieleni fortecznej jako element fenomenu krajobrazu warownego Twierdzy Przemyśl, Fortyfikacja – Europejskim Dziedzictwem Kultury – Fortyfikacja austriacka – Twierdza Przemyśl; materiały z konferencji naukowej Towarzystwa Przyjaciół Fortyfikacji, Przemyśl, 30 września –3 października 1999, opublikowane w tomie X z cyklu Fortyfi kacja, Warszawa – Kraków 1999., ss. 57–78.
• [34] Środulska-Wielgus J., Tereny fortyfikacyjne jako potencjalny zasób zieleni, referat na Majowej Sesji Architektury Krajobrazu, Kraków 18 maja 1998, streszczenie w Sprawozdaniach z posiedzeń naukowych PAN.
• [35] Środulska-Wielgus J., Geneza i ewolucja zieleni militarnej, Konferencja organizowana przez GeneralnegoKonserwatora Zabytków, szkolenie władz samorządowych; Giżycko 1999 – opublikowanew tomie VIII z cyklu Fortyfi kacja, Warszawa 1999.
• [36] Środulska-Wielgus J., Zieleń forteczna na terenie gminy Żurawica – potencjalny park kultury i natury [w:] Zeszyty Popularnonaukowe Stowarzyszenie Opieki nad Twierdzą Przemyśl i Dziedzictwem Kulturowym Ziemi Przemyskiej, Tom 2, Przemyśl 2000. ZieleńTwierdzy Kraków, Atlas Twierdzy Kraków t.4, 2004.
• [37] Środulska-Wielgus J., Zieleń forteczna – [w:] Roślinność ciągów komunikacyjnych dróg; III konferencja z cyklu: Dendrologia historyczna, Kraków, 7–8 listopada1996, ss. 190–194;
• [38] Środulska-Wielgus J., Zieleń Twierdzy Kraków, „Atlas Twierdzy Kraków”, seria II, t.4. Kraków, 2005
• [39] Środulska-Wielgus J., Staniewska A., Łakomy K., Wielgus K.: The historical elements of Kraków’s greensystem – protection challenges for landscape planning inthe 21st century [w:] “Greenways and Landscapes in Change Proceedings of 5th Fábos Conference on Landscape and Greenway Planning”, Budapest, 2016, s. 439–447.
• [40] Środulska-Wielgus J., Wielgus K., Parki kulturoweTwierdzy Kraków, [w:] „Fortyfikacja”, t.14, Warszawa, 2004.
• [41] Środulska-Wielgus J., Wielgus K., Radzik J., Twierdza Zamość. Fortyfikacje Zieleń Ekspozycja – jako osnowa udostępnienia turystycznego i potencjalnego parku kulturowego [w:] materiałach Drugiej Konferencji „Zarządzanie zielenią miejską na przykładzie miast historycznych”, Kraków, 2009.
• [42] Wielgus K., (współpraca Z. Śnieżek), Metoda zintegrowanego zapisu stanu, wartości i wytycznych dotyczących krajobrazu warownego Twierdzy Przemyśl, zastosowania w ramach Krajowego Programu „Ochrona i Konserwacja Architektury Obronnej [w:] Fortyfikacja – Europejskim Dziedzictwem Kultury – Fortyfikacja austriacka – Twierdza Przemyśl; materiały z konferencji naukowej Towarzystwa Przyjaciół Fortyfikacji,Przemyśl, 30 września – 3 października 1999, opublikowane w tomie X z cyklu Fortyfikacja, Warszawa – Kraków 1999.
• [43] Wielgus K., Problemy rejestracji zieleni fortecznej na przykładzie twierdz Przemyśl i Kraków, [w:] „Zamki, miasta warowne, ogrody”, Kraków, 2002.
• [44] Wielgus K., Środulska-Wielgus J., Mikulski M., Pstuś D., Obronność Krakowa XIX i XX wieku jako elementów rozwoju miasta [w:] „Nowe studia nad rozwojem przestrzennym Krakowa”; Towarzystwo Miłośników Historii i Zabytków Krakowa, (rozdział o charakterze monograficznym), Kraków, 2007.
• [45] Wojsa P, Możdżeń K, Barabasz – Krasny B. Rośliny w sztuce Krakowa około roku 1900, Prądnik, prace i materiały Muzeum im. Prof. Władysława Szafera, nr 27, 2017, s. 73–88.
• [46] Wyciągi z celniejszych dzieł o wyższej części sztuki wojskowej przez gen Wojciecha Chrzanowskiego, Berlin 1844.
• [47] Wykaz gruntów pofortecznych (…) będących pod zarządem Dyrekcji Inżynierii w Krakowie, styczeń 1919. (1919). Maszynopis. Rembertów: Centralne Archiwum Wojskowe. Kopia: Kraków: archiwum Oddziału Ochrony Zabytków, Wydział Architekturyi Gospodarki Przestrzennej, Urząd Miasta Krakowa.
• [48] Zachariasz A., Zieleń jako współczesny czynnik miastotwórczy ze szczególnym uwzględnieniem roli parków publicznych, Wyd. PK, Kraków 2006.
• Opracowania niepublikowane
• [49]Studium historyczne i architektoniczne fortów Twierdzy Kraków. (Na zlecenie Wydziału Ochrony Zabytków w Krakowie) – Etapy 1–3. 1995–98.
• [50]Opracowanie i wdrożenie systemu rejestracji, waloryzacji i desygnacji
• konserwatorsko – adaptacyjnej dawnych dzieł obronnych fortyfikacji nowożytnej w postaci tzw. „Kart Krajobrazu Warownego”. Kier. K. Wielgus, 1995.
• Czasopisma
• 1. „Bellona”, roczniki 1918–1939,
• 2. „Przegląd Wojskowy”, roczniki od 1924 roku,
• 3. „Epizody Wojenne”, 1914–1915,
• 4. „Przegląd Techniczny”, później: „Czasopismo Techniczne” (od 1880 roku).
• 5. „Saper i Inżynier Wojskowy”, w szczególności: Niemiecka instrukcja dot. zieleni fortecznej, Instrukcjamaskowania armii bolszewickiej, w oprac. mjr. Rewieńskiego, 1926.

Uwagi

PL

Opracowanie rekordu w ramach umowy 509/P-DUN/2018 ze środków MNiSW przeznaczonych na działalność upowszechniającą naukę (2019).