Modernism in the spas of southern Lesser Poland and the Surrealist park in Rabka as its finale before the doctrine of Socialist Realism in 1949

• Autorzy: Rostański Krzysztof M.

Identyfikatory

DOI

10.24425/tkuia.2024.152193

Warianty tytułu

PL

Modernizm w uzdrowiskach południowej Małopolski i surrealistyczny park w Rabce jako jego ostatni akord przed doktryną socrealistyczną z 1949 roku

• Języki publikacji: EN PL

Abstrakty

EN

In early 20th-century Poland, stylistic trends in literature, art and architecture were determined by Modernism. Modernism increasingly adopted the reflective outlook of Surrealism. Architecture drew inspiration initially from the art of Young Poland, then from Art Deco, and in the end from Surrealism. The transformation process can be discerned in the spas of southern Lesser Poland, a region of Poland. In Rabka, near the sanatorium for children, there appeared a park designed in the Surrealist style by Stanisław Gruszka in 1949. This article presents the cultural background of this object. This study analyses of Surrealism and Modernism as well as their interrelation. The layout of its paths can be compared to the Surrealist symbolism with its referents such as women’s heads with various attributes in the form of earrings, lips, a headdress or a fantastic bird, a sitting child or a teddy bear, or perhaps a referent of a nude. The Surrealist symmetry is not perfect, its edges similar but not identical. Only the trees retain full symmetry, enhancing the vividness of the referent under the custom pressure of its environment. Upon analysing other park designs from the period in question, it can be concluded that the park in Rabka is the first in the world to be fully Surrealist not only in its furnishings but also in its structure. What may seem abstract at first glance, actually, has its own referent whose ambiguity leads us into a dream-like reality.

PL

Nowoczesność, na równi z poszukiwaniem tożsamości narodowej, w pierwszej połowie XX wieku, wyznaczały kierunki poszukiwań stylu dla literatury, sztuki i architektury w Polsce. Taka też zarysowywała się ich kolejność. Eksperymenty formalne modernizmu coraz bardziej zmierzały do postawy refleksyjnej, jaką wyznaczał surrealizm. Architektura początkowo czerpała ze sztuki Młodej Polski, by stopniowo wypełnić się art déco. Na końcu pojawił się surrealizm. Widać ten proces w działalności inwestycyjnej uzdrowisk południowej Małopolski. W 1949 roku pojawia się, zaprojektowany przez Stanisława Gruszkę, surrealistyczny park przy sanatorium dziecięcym w Rabce. Praca ukazuje tło kulturowe tego obiektu, opierając się na tekstach historycznych i analitycznych dla kwestii modernizmu i surrealizmu oraz ich wzajemnych powiązań. Określa ich immanentne cechy ukazując drogę ku uzyskaniu zbieżności architektury modernistycznej i surrealizmu w projekcie wspomnianego parku. Układy ścieżek można tu odnieść do symboliki surrealistycznej z desygnatami w rodzaju totemu, głów kobiecych z atrybutami w postaci kolczyków, ust, z nakryciem głowy lub fantastycznym ptakiem, z siedzącym dzieckiem lub misiem, a może z desygnatem aktu. Surrealistyczna symetria nie jest doskonała, preferując krawędzie podobne, lecz nie identyczne. Tylko drzewa zachowują pełnię symetrii. Wzmacnia to efekt żywości desygnatu poddanego presji zwyczaju, który jest obecny w środowisku, w jakim go osadzono. Analizując inne założenia parkowe omawianego okresu można stwierdzić, że jest to pierwszy na świecie park, który w swej strukturze, nie tylko w umeblowaniu, jest surrealistyczny. To, co na pierwszy rzut oka może wydawać się abstrakcją, posiada swój desygnat, który odchodząc od jednoznaczności, wprowadza nas w świat sennych marzeń.

Słowa kluczowe

EN

Surrealism; Modernism; spa; Lesser Poland; Rabka; park

PL

surrealizm; modernizm; uzdrowisko; Małopolska; Rabka; park

• Wydawca: Polska Akademia Nauk, Oddział w Krakowie ; Politechnika Krakowska, Wydział Architektury
• Czasopismo: Teka Komisji Urbanistyki i Architektury Oddział PAN w Krakowie
• Rocznik: 2024
• Tom: T. 52
• Strony: 229--257
• Opis fizyczny: Bibliogr. 64 poz., rys., zdj.

Twórcy

autor

Rostański Krzysztof M.

• Silesian Technical University, Faculty of Architecture

• https://orcid.org/0000-0002-4716-6839

Bibliografia

• Abalos, I. (2007), ‘Roberto Burle Marx - the modern movement with garden’, Paisea, 002, 2007.
• Anderson, R. (2015), All of Paris, Darkly: Le Corbusier’s Beistegui Apartment, 1929–1931 [in:] ‘Le Corbusier, 50 years later’, Universitat Politecnica de Valencia. Available at: http://dx.doi.org/10.4995/LC2015.2015.928 (accessed: 19.05.2024).
• Architektura, 1949, 6–7, p.162.
• Architektura XIX i początku XX wieku (1991), Grygiel, T. (ed.), Wrocław: Ossolineum.
• Baschet, R., À la recherche d’un décor nouveau, Plaisir de France, 18, mars 1936, p. 27.
• Beuermanowa, Z. (1953), Żegiestów-Zdrój i okolice: przewodnik turystyczno-wczasowy, Warszawa: Spółdzielczy Instytut Wydawniczy „Kraj”.
• Bobryk-Mauer, N. (2022), Miró, Symbol, kolor, linia. Katalog wystawy prac Joana Miró z kolekcji Heinza Essa w Muzeum Miejskim Wrocławia, Wrocław: Muzeum Miejskie Wrocławia.
• Bogdanowski, J. (2000), Polskie ogrody ozdobne, Warszawa: Arkady.
• Borowik, A. (2017), Słownik architektów, inżynierów i budowniczych związanych z Katowicami w okresie międzywojennym, 2nd. edition, Katowice: Wydawnictwo UŚ.
• Ceklarz, K. et al. (2014), Rabka: złote lata Rabki-Zdroju. Kraków: Studio Plan Art, Miejski Ośrodek Kultury w Rabce-Zdroju.
• Cooper, G., Taylor, G. (2001), The Curious Gardeners, London: Headline Book Publishing.
• Dąbkowska-Zydroń, J. (1999), Kulturotwórcza rola surrealizmu, Poznań: Wydawnictwo Fundacji Humaniora.
• Dolina Popradu i jej uzdrowiska: Rytro, Piwniczna, Łomnica, Żegiestów, Muszyna, Krynica i inne (1935/36), Żegiestów: Towarzystwo Przyjaciół Doliny Popradu.
• Greenberg, C. (2006), Obrona modernizmu: wybór esejów, wstęp i przekł. (z ang.) G. Dziamski, M. Śpik-Dziamska, Kraków: Polskie Towarzystwo Estetyczne, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych „Universitas”.
• Grodzka, E. (2023), ‘Kolorystyka form architektonicznych w surrealistycznym ogrodzie Las Pozas w Meksyku i kwestie jej odtworzenia’, Wiadomości Konserwatorskie, 74/2023, pp. 125–142. Available at: http://dx.doi.org/10.48234/WK73MEXICO (accessed: 24.06.2024).
• Hrehorowicz-Gaber, H., Węcławowicz-Bilska, E., Wójcikowski, W. (2019), Karpackie miasta, miasteczka i wsie, Kraków: Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej.
• Kuderowicz, Z. (1980), Artyści i historia: koncepcje historiozoficzne polskiego modernizmu, Wrocław: Ossolineum.
• Janicka, K. (1985), Surrealizm, Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe.
• Jarecka, D. (2021), Surrealizm, realizm, marksizm. Sztuka i lewica komunistyczna w Polsce w latach 1944–1948, Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN.
• Jarocka-Bieniek, J. (1997), ‘Szczawnickie rzeźby pani Marii’, Z Doliny Grajcarka.
• Jellicoe, G., Jellicoe, S. (1995) The landscape of man. Shaping the environment from prehistory to the present day, London: Thames & Hudson.
• Leśniakowska, M. (1991), ‘O rodzimości negatywnej’ [in:] Architektura XIX i początku XX wieku (1991) Grygiel, T. (red.), Wrocław: Ossolineum.
• Łozińscy, M. i J. (2020), W kurortach przedwojennej Polski, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
• Majdecki, L. (2008), Historia ogrodów, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
• Matuszczyk, A., Trybowska, E. (1986), Rabka i okolice: przewodnik i informator turystyczny, Rabka: Urząd Miasta i Gminy Rabka, Oddział Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego.
• Miró, J. (1948), ‘Comment and Interview’, Partisan Review, 15, no. 2.
• Mutron, H. (2013), Surrealism within Landscape Architecture: A study into the Weird and Wonderful. Available at: https://issuu.com/hannahmurton/docs/ma_submission_surrealism_in_landsca (accessed: 19.05.2024).
• Narodowe Archiwum Cyfrowe (NAC), Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny, 1-M-652-66.
• Narodowe Archiwum Cyfrowe (NAC), Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny, 1-M-652-66. Narodowe Archiwum Cyfrowe w Warszawie, sygn. 3/1/0/5/652/66.
• Nowy początek: modernizm w II RP / A new beginning: modernism in the Second Polish Republic (2022), Juszkiewicz, P., Szczerski, A. (eds), Kraków: Muzeum Narodowe w Krakowie.
• Nowe Śląskie Sanatorium dla dzieci im. W. Pstrowskiego w Rabce-Zdroju (Jednodniówka), (1950), Rabka-Zdrój: Komitet Budowy Sanatorium.
• Nyka, J. (1965), Szczawnica, Krościenko i okolice, Warszawa: Sport i Turystyka.
• Objects of Desire, Surrealism and Design, 1924 - today, (2019), Weil am Rhein: Vitra Design Museum.
• Olszewski, A.K. (1967), Nowa forma w architekturze polskiej 1900–1925. Teoria i praktyka, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
• Peiper, T. (1922), ‘Miasto, masa, maszyna’, Zwrotnica, kierunek sztuka teraźniejszości, 2.
• Poliszewska, A., Piekarz, M. (2014), Blask dawnej Rabki: architektoniczna podróż przez historię zdroju, Rabka-Zdrój: Stowarzyszenie Kulturowe Gościniec.
• Pyrć, J. (2006), Krynica i jej dzieje: sport, rozbudowa Krynicy, wizyty, T. 1, Krynica: nakł. własnym autora.
• Rostański, K.M. (2019), ‘Surrealistic Historical Park in Rabka’, IOP Conf. Ser.: Materials Science and Engineering, 603(2019) 032099. Available at: http://dx.doi.org/10.1088/1757-899X/603/3/032099 (accessed: 19.05.2024).
• Shingleton, V. (2013), Flirting with Surrealism: Le Corbusier’s Maison de Beistegui Apartment Roof Garden. Available at: http://cea-seminar.blogspot.com/2013/04/flirting-with-surrealism-le-corbusiers.html, (accessed: 19.05.2024).
• Siewniak, M. Mitkowska A. (1998), Tezaurus sztuki ogrodowej, Warszawa: Oficyna Wydawnicza RYTM.
• Słomka, T. (2020), Zdrojowisko Krynica w 100-lecie państwowości: epoka wybitnych naukowców. Krynica-Zdrój: Drukarnia Goldruk.
• Sweeney, J.J. (1941), Jean Miró, New York: The Museum of Modern Art.
• Syrkus, S. (1949), ‘W sprawie rozwoju twórczości architektonicznej’, Architektura, 5, p.154.
• Szczerski, A. et al. (2013), Modernizmy: architektura nowoczesności w II Rzeczypospolitej. T. 1, Kraków i województwo krakowskie, Kraków: Studio Wydawnicze DodoEditor.
• Szczerski, A. (2013), ‘Modernistyczne Zakopane’ [in:] Szczerski, A. et al., Modernizmy: architektura nowoczesności w II Rzeczypospolitej. T. 1, Kraków i województwo krakowskie, Kraków: Studio Wydawnicze DodoEditor.
• Szczerski, A. (2022), ‘4 x nowoczesność. Nowy początek: modernizm w II Rzeczypospolitej’ [in:] Juszkiewicz, P., Szczerski, A. (eds), Nowy początek: modernizm w II RP / A new beginning: modernism in the Second Polish Republic, Kraków: Muzeum Narodowe w Krakowie.
• Taylor, G., Cooper, G. (2000), Gardens of obsession, London: Seven Dials, Cassel & Co.
• Tradycje i perspektywy rozwoju kultury uzdrowiskowej w Muszynie w kontekście europejskim (2020), Płonka-Syroka, B. (ed.), Wrocław: Oficyna Wydawnicza Arboretum.
• Turner, T. (2005), Garden history. Philosophy and design 2000 BC – 2000 AD, London: Spon Press.
• Wallis, M. (1959), Sztuka polska dwudziestolecia: wybór pism z lat 1921–1957. Warszawa: Wydawnictwo Arkady.
• Węcławowicz-Bilska, E. (1990), Historyczne założenia zdrojowisk w kształtowaniu współczesnych ośrodków balneologicznych w Polsce, Kraków: Politechnika Krakowska.
• Węglarz, B.A. (2018), Szczawnica: podróż do kurortu w XIX wieku i dzisiaj ,Kraków: Wydawnictwo Astraia.
• Wiśniewski, M. (2013), ‘Architektura uzdrowisk Beskidu Sądeckiego’ [in:] Szczerski, A. et al., Modernizmy: architektura nowoczesności w II Rzeczypospolitej. T. 1, Kraków i województwo krakowskie, Kraków: Studio Wydawnicze DodoEditor.
• Wowczak, J. (2021), Funkcja i treść: dychotomie polskiej architektury XX wieku w twórczości Jana Kruga (1911–1987), Kraków: Krakowska Akademia im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Oficyna Wydawnicza AFM.
• Wrona-Wolny, W. (2020), ‘Rabka Zdrój - wybrane zagadnienia z rysu historycznego uzdrowiska’ [in:] Płonka-Syroka, B. (ed.), Tradycje i perspektywy rozwoju kultury uzdrowiskowej w Muszynie w kontekście europejskim, Wrocław: Oficyna Wydawnicza Arboretum, pp. 415–430.
• Zachód. Ogrody - zwierciadła kultury (2008), Sosnowski, L., Wójcik, A.I. (eds.), Kraków: Universitas.
• 10 lat pałacu zdrowia (1959), Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej, Katowice.
• Źródła internetowe:
• Another Magazine, https://www.anothermag.com/design-living/11042/how-alexander-calder-sparked-a-modern-fascination-with-mobiles (accessed: 20.08.2023).
• Calder Foundation, Josephine Baker III, Alexander Calder-Santos, (c. 1927), Still wire. Available at: https://calder.org/works/wire-sculpture/josephine-baker-iii-c-1927/ (accessed: 20.08.2023).
• Kolekcja Sztuki XX i XXI wieku, Marian Bogusz, Mister Brown pozdrawia walczącą Palestynę. Available at: https://zasoby.msl.org.pl/arts/view/9876 (accessed: 20.08.2023).
• Ochremiak, A. (2014), Żegiestów-Zdrój, Uzdrowisko budzi się do życia. Available at: https://www.krajoznawcy.info.pl/uzdrowisko-budzi-sie-zycia-29463 (accessed: 20.08.2023).
• Schebesta (Szebesta) Adam Edward (1893–1973), lekarz neurolog, działacz społeczny, oprac. M. Pyka, konsultacja merytoryczna: Jolanta Adamska. Available at: http://pck.malopolska.pl/dr-adam-schebesta-szebesta/ (accessed: 20.08.2023).
• Twardowska, K., Miejsce (bez) opieki. Available at: https://www.autoportret.pl/artykuly/miejsce-bez-opieki/ (accessed: 20.08.2023).
• Polska-org, https://polska-org.pl/8780644,Zegiestow,Wnetrza_Domu_Zdrojowego.html (accessed 20.08.2023).