Heksachlorobenzen – frakcja wdychana : dokumentacja proponowanych dopuszczalnych wielkości narażenia zawodowego

• Autorzy: Starek A.

Identyfikatory

DOI

10.5604/1231868X.1208120

Warianty tytułu

EN

Hexachlorobenzene – inhalable fraction : documentation of proposed values of occupational exposure limits (OELs)

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Heksachlorobenzen jest nierozpuszczalnym w wodzie ciałem stałym o wysokiej lipofilności, wysokiej temperaturze topnienia i wrzenia oraz dużej gęstości par. Związek był stosowany w: przemyśle zbrojeniowym, elektrotechnicznym i chemicznym oraz jako fungicyd. Heksachlorobenzen jest obecnie stosowany do celów laboratoryjnych. Związek ten, oprócz syntezy docelowej, powstaje jako produkt uboczny podczas syntezy rozpuszczalników chloroorganicznych. Zgodnie z danymi z Centralnego Rejestru Danych o Narażeniu na Substancje, Preparaty, Czynniki i Procesy Technologiczne o Działaniu Rakotwórczym lub Mutagennym, narażenie na heksachlorobenzen w Polsce wzrasta, pomimo zakazu jego stosowania. W 2005 r. na heksachlorobenzen było narażonych 28 osób, natomiast w 2014 r. już 167 (kobiet i mężczyzn). Zgodnie z Konwencją sztokholmską w sprawie trwałych zanieczyszczeń organicznych, która została przyjęta w 2001 r. i weszła w życie dnia 17.05.2004 r., zakazano: wytwarzania, wprowadzania do obrotu i stosowania heksachlorobenzenu, wymienionego w załączniku I do rozporządzenia (WE) nr 850/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29.04.2004 r. dotyczącego trwałych zanieczyszczeń organicznych i zmieniającego dyrektywę 79/117/EWG (Dz. Urz. WE L 158 z dnia 30.04.2004 r., 7), w postaci samoistnej lub w mieszaninach (preparatach) czy też jako składnika artykułów. Zakazu tego nie stosuje się do heksachlorobenzenu używanego w badaniach laboratoryjnych lub jako substancji odniesienia. W dostępnym piśmiennictwie nie ma informacji na temat objawów ostrego zatrucia heksachlorobenzenem wśród ludzi. Zatrucia przewlekłe heksachlorobenzenem były spowodowane jego pobieraniem z pożywieniem, co miało miejsce w Turcji w końcu lat 50. ubiegłego stulecia. Zatrucia te miały charakter epidemii. Związek ten u ludzi indukował, m.in.: porfirię skórną późną, hiperpigmentację skóry i nadmierne owłosienie, a także zmiany neurologiczne oraz ortopedyczne. Na podstawie wartości median dawek i stężeń śmiertelnych heksachlorobenzen jest umieszczony poza klasyfikacją substancji chemicznych, opartą na kryterium ostrej toksyczności. W warunkach powtarzanego narażenia zwierząt na heksachlorobenzen obserwowano działanie: porfirynogenne, hepatotoksyczne, w tym indukcję mikrosomalnych monoksygenaz, tyreotoksyczne i ototoksyczne związku. Heksachlorobenzen jako słaby ligand receptorów AhR wykazuje działanie dioksynopodobne. Wywołuje zaburzenia, m.in. w: gruczole tarczowym, jajnikach i nadnerczach, zmniejszając stężenia: hormonów tarczycy, estrogenów i glikokortykosteroidów oraz liczbę ich receptorów. Heksachlorobenzen nie działał mutagennie i genotoksycznie w testach w warunkach in vitro i in vivo.W badaniach epidemiologicznych nie udowodniono rakotwórczego działania heksachlorobenzenu u ludzi, natomiast na podstawie wyników licznych badań doświadczalnych stwierdzono: rakotwórcze, promotorowe i kokancerogenne działanie tego związku. Międzynarodowe i narodowe instytucje zaklasyfikowały heksachlorobenzen do kancerogenów grupy 2.B (IARC), kategorii 1.B (UE, Polska) i grupy A3. (ACGIH). W SCOEL nie ustalono w 2014 r. wartości OEL, ze względu na działanie kumulacyjne związku, a do oceny narażenia zalecono wartość dopuszczalnego stężenia w materiale biologicznym (BLV) wynoszącą 150 μg heksachlorobenzenu/l surowicy lub osocza krwi oraz oznakowanie „skin”, ze względu na wchłanianie związku przez skórę. Heksachlorobenzen jest związkiem rakotwórczym dla zwierząt. Konsultacje publiczne propozycji SCOEL dla heksachlorobenzenu odbyły się w sierpniu 2014 r. i Polska nie zgłosiła do tych propozycji uwag. Heksachlorobenzen został ujęty w wykazie substancji, dla których powinny być ustalone wartości wiążące (BOELV). Ze względu jednak na zakaz stosowania związku (Konwencja sztokholmska) oraz jego działanie kumulacyjne, wartości BOELV nie ustalono. Heksachlorobenzen wykazuje toksyczność rozrodu i rozwoju. U samic różnych gatunków związek działał gonadotoksycznie w wyniku: zaburzeń hormonalnych, uszkodzenia pęchrzyków jajnikowych i komórek jajowych, co prowadziło do upośledzenia procesu owulacji oraz zapłodnienia. Ponadto, heksachlorobenzen wywierał szkodliwe działanie na prenatalny i postnatalny rozwój potomstwa. Podstawą do obliczenia wartości NDS dla heksachlorobenzenu były wyniki badań nad gonadotoksycznym działaniem tego związku u samic makaków jawajskich, narażanych drogą pokarmową przez 13 tygodni. Na podstawie wartości NOAEL wynoszącej 0,01 mg/kg mc./dzień oraz łącznego współczynnika nie- pewności 24, obliczono wartość najwyższego dopuszczalnego stężenia (NDS) związku, którą zaproponowano na poziomie 0,003 mg/m³, łącznie z oznakowaniem „skóra”, które informuje, że wchłanianie tej substancji przez skórę może być tak samo istotne, jak przy narażeniu drogą oddechową. Nie ma podstaw do zaproponowania wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia chwilowego (NDSCh) heksachlorobenzenu. Zgodnie z zaleceniami SCOEL, zaproponowano wartość dopuszczalnego stężenia w materiale biologicznym (DSB) na poziomie 150 µg heksachlorobenzenu/l osocza lub surowicy krwi.

EN

Hexachlorobenzene is a solid substance, insoluble in water, highly lipophilic with high melting and boiling point and high vapor density. The compound was used in war, electrotechnical, and chemical industries. Nowadays hexachlorobenzene is used for laboratory purposes. Except for destination synthesis this compound originates as a by-product during synthesis of chloroorganic solvents. In Poland, the exposure to hexachlorobenzene is increasing despite interdiction to its application. In 2005 in Poland, 28 people were exposed to hexachlorobenzene, whereas in 2014 exposed were 167 (men and women). According to Stockholm convention (2001) on persistent organic pollutions (POPs) there is prohibition of production, introduction to trade turnover and usage of hexachlorobenzene. There is no information about symptoms of acute poisoning by hexachlorobenzene in humans. Chronic intoxications by this compound were caused by uptake it with food, which happened in Turkey towards the end of 50s of last century. These poisonings had epidemic character. The chemical induced in humans, e.g., porphyria cutanea tarda, skin hyperpigmentation and hirsutism, neurological and orthopedic disorders. The median lethal dose and concentration values in animals indicate that hexachlorobenzene is outside of the classification of chemicals based on an acute toxicity. In experimental animals repeatedly exposed to this chemical, porphyrinogenic, hepatotoxic, thyreotoxic, and ototoxic effects were observed. Hexachlorobenzene as a weak ligand of AhR receptors shows dioxine-like activity. It causes functional disturbances in thyroid gland, ovaries, adrenal gland and leads to reduction of thyroid hormone concentrations, estrogens, glycocorticoids and their receptors. Hexachlorobenzene is not mutagenic and genotoxic in vitro and in vivo. The epidemiologic examinations did not proved carcinogenic effects of hexachlorobenzene in humans, however, numerous experimental studies noted its carcinogenic, promoting and cocarcinogenic activities. International and national institutions classified hexachlorobenzene to a carcinogen category 2.B (IARC), 1.B (EU, Poland) and to A.3 group (ACGIH). SCOEL did not established OEL value for hexachlorobenzene, since the compound has cumulative effect. Admissible concentration value in biological material (BLV) of 150 µg/l of serum or plasma and labeling „skin” because the compound is resorbed through the skin was recommended for assessing the exposure to hexachlorobenzene. Hexachlorobenzene is included in the register of the substances for which binding BOELV values should be established. Because of the prohibition (Stockholm convention) and cumulative effect of hexachlorobenzene BOELV value was not established. Hexachlorobenzene demonstrates reproductive and developmental toxicities. In females of different species, gonadotoxic effects were seen as result of hormonal disturbances, ovarian and egg cells injury which led to ovulation and fertilization impairment. The results of study on gonadotoxic effect of hexachlorobenzene in the female cymonolgus monkey exposed per os for 13 weeks were basis for calculating MAC value. The NOAEL value at level of 0.01 mg/kg b.w./day and joind uncertainty factor value of 24 were used to calculate MAC value at level of 0.003 mg/m3. It was recommended to label the substance with “Skin”. No STEL value has been recommended. In agreement with recommendation of SCOEL, the BLV value at level of 150 µg/l of serum or plasma has been proposed.

Słowa kluczowe

PL

heksachlorobenzen; toksyczność; narażenie zawodowe; NDS

EN

chlorophenylmethane (benzyl chloride); toxicity; occupational exposure; MAC; STEL

• Wydawca: Centralny Instytut Ochrony Pracy - Państwowy Instytut Badawczy
• Czasopismo: Podstawy i Metody Oceny Środowiska Pracy
• Rocznik: 2016
• Tom: Nr 3 (89)
• Strony: 67--102
• Opis fizyczny: Bibliogr. 96 poz., rys., tab.

Twórcy

autor

Starek A.

• Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego 30-688 Kraków ul. Medyczna 9

Bibliografia

• 1. Abdo W., Hirata A., Sakai H., El-Sawak A., Nikami H., Yamai T. (2013) Combined effects of organochlorine pesticides heptachlor and hexachlorobenzene on the promotion stage of hepatocarcinogenesis in rats. Food Chem. Toxicol. 55, 578–585.
• 2. ACGIH, American Conference of Governmental Industrial Hygienists (2001) The threshold limit values (TLVs) and biological exposure indices (BEIs). Cincinnati, USA.
• 3. ACGIH, American Conference of Governmental Industrial Hygienists (2013) TLV Documentation. Hexachlorobenzene [komputerowa baza danych].
• 4. Addae C., Cheng H., Martinez-Ceballos E. (2013) Effect of the environmental pollutant hexachlorobenzene (HCB) on the neuronal differentiation of mouse embryonic stem cells. Int. J. Environ. Res. Public Health 10(10), 5244–5256.
• 5. Albro P.W., Thomas R. (1974) Intestinal absorption of hexachlorobenzene and hexachlorocyclohexane isomers in rats. Bull. Environ. Contam. Toxicol. 12(3), 289–294.
• 6. Alvarez L., Hernandez S., Martinez-de-Mena R., Kolliker-Frers R., Obregón M.J., Kleiman de Pisarev D.L. (2005) The role of type I and type II 5’deiodinases on hexachlorobenzene induced alteration of the hormonal thyroid status. Toxicology 207(3), 349–362.
• 7. Arnold D.L., Moodie C.A., Charbonneau S.M., Grice H.C., McGuire P.F., Bryce F.R. i in. (1985) Long-term toxicity of hexachlorobenzene in the rat and the effect of dietary vitamin A. Food Chem. Toxicol. 23(9), 779–793.
• 8. Arnold D.L., Moodi C.A., Collins B.T., Zawidzka Z.Z., Krewski D.R. (1986) Two-generation chronic toxicity study with hexachlorobenzene in the rats. IARC Sci. Publ. 77, 405–410.
• 9. ATSDR, Agency for Toxic Substances and Diseases Registry (2002) Toxicological profile for hexachlorobenzene. Atlanta, USA.
• 10. Babineau K., Singh A., Jarrell J. i in. (1991) Surface epithelium of the ovary following oral administration of hexachlorobenzene to the monkey. J. Submicrosc. Cytol. Pathol. 23, 457–464.
• 11. Bailey J. Knauf V., Mueller W. i in. (1980) Transfer of hexachlorobenzene and polychlorinated biphenyls to nursing infant rhesus monkeys. Enhanced toxicity. Environ. Res. 21, 190–196.
• 12. Basterrechea M., Lertxundi A., Iňiguez C., Mendez M., Murcia M., Mozo I. i in. (2014) Prenatal exposure to hexachlorobenzene (HCB) and reproductive effects in a multicentre birth cohort in Spain. Sci. Total Environ. 466–467, 770–776.
• 13. Bourque A.C., Singh A., Lakhanpal N., McMahon A., Foster WG. (1995) Ultrastructural changes in ovarian follicles of monkeys administered hexachlorobenzene. AM. J. Vet. Res. 56(12), 1673–1677.
• 14. Cam C., Nigogosyan G. (1963) Acquired toxic porphyria cutanea tarda due to hexachlorobenzene. Report of 348 cases caused by this fungicide. JAMA 183(2), 88–91. Andrzej Starek 96
• 15. Carbal J.R.P., Mollner T., Raitano F., Shubik P. (1979) Carcinogenesis of hexachlorobenzene in mice. Int. J. Cancer 23, 47–51.
• 16. Carbal J.R.P., Shubik P. (1986) Carcinogenic activity of hexachlorobenzene in mice and hamsters. [W:] Hexachlorobenzene [Red.:] C.R. Morris C.R., J.R.P. Carbal. Proceedings of an international symposium. IARC Scientific Publications 77, IARC Press, Lyon 411–416.
• 17. Chalouati H., Gomet-Payrastre L., Ben Saad M. (2013) Irreversible thyroid disruption induced after subchronic exposure to hexachlorobenzene in male rats. Toxicol. Ind. Health 5.
• 18. Charlier C., Albert A., Herman P., Hamoir E., Gaspard U., Meurisse M. i in. (2003) Breast cancer and serum organochloride residues. Occup. Environ. Med. 60(5), 348–351.
• 19. Chiappini F., Alvarez L., Lux-Lantos V., Randi A.S., Kleiman de Pisarev D.L. (2009) Hexachlorobenzene triggers apoptosis in rat thyroid follicular cells. Toxicol. Sci. 108(20), 301–310.
• 20. Chiappini F., Pontillo C., Randi A.S., Alvarez L., Kleiman de Pisarev D.L. (2013) Reactive oxygen species and extracellular signal-regulated kinase 1/2 mediate hexachlorobenzene-induced cell death in FRTL-5 rat thyroid cells. Toxicol. Sci. 134(2), 276– 290.
• 21. Chiappini F., Pontillo C., Randi A., Alvarez L., Kleiman de Pisarev D.L. (2014) Hexachlorobenzene induces TGF-β1 expression which is a regulator of p27 and cyclin D1 modifications. Toxicol. Lett. 230(1), 1–9.
• 22. Cocco P., Brennan P., Ibba A., de Sanjosé L.S., Maynadié M., Nieters A. i in. (2008) Plasma polychlorobiphenyl and organochlorine pesticide level and risk of major lymphoma subtypes. Occup. Environ. Med. 65(2), 132–140.
• 23. Courtney K.D., Copeland M.F., Robbins A. (1976) The effects of pentachloronitrobenzene, hexachlorobenzene, and related compounds on fetal development. Toxicol. Appl. Pharmacol. 35, 239–256.
• 24. Currier M.F., McClimans C.D., Barna-Lloyd G. (1980) Hexachlorobenzene blood levels and the health status of men employed in the manufacture of chlorinated solvents. J. Toxicol. Environ. Health 6, 367–377.
• 25. de Catabbi B., Foletti A., Fuentes F., San Martin de Viole L.C., Cochón A.C. (2005) Hepatic arachidonic acid metabolism is disrupted after hexachlorobenzene treatment. Toxicol. Appl. Pharmacol. 204(2), 187–195.
• 26. den Tonkelaar E.M., Verschuuren H.G., Bańkowska J., De Vries T., Kroes V.R., van Esch G.J. (1978) Hexachlorobenzene toxicity in pigs. Toxicol. Appl. Pharmacol. 43, 137–145.
• 27. Dewailly E., Dodin S., Verreault R. i in. (1994) High organochlorine body burden in women with estrogen receptor-positive breast cancer. J. Natl. Cancer Inst. 86, 232–234.
• 28. DFG (1998) List of MAK and BAT Values.
• 29. Dorgan J.F., Brock J.W., Rothman N., Needham L.L., Miller R., Stephenson H.E., Jr. i in. (1999) Serum organochlorine pesticides and PCBs and breast cancer risk: results from a prospective analysis (USA). Cancer Causes Contr. 10, 1–11.
• 30. Dyrektywa Rady 67/548/EWG z dnia 27.06.1967 r. o ujednoliceniu ustaw, rozporządzeń i innych przepisów prawnych i administracyjnych dotyczących klasyfikacji, pakowania i oznakowania niebezpiecznych substancji chemicznych wraz z późniejszymi zmianami do 28 ATP włącznie. Dyrektywa Komisji 201/59/WE z dnia 6.08. 2001 r.
• 31. ECETOC, European Centre for Ecotoxicology and Toxicology of Chemicals (1998) Examination of a proposed skin notation strategy. Special report nr15. Brussels, Belgium [cyt. za DECOS 2011].
• 32. Engst R., Macholz R.M., Kujawa M. (1976) The metabolism of hexachlorobenzene (HCB) in rats. Bull. Environ. Contam. Toxicol. 16(2), 248–252.
• 33. Ennaceur S., Ridha D., Marcos R. (2008) Genotoxicity of the organochlorine pesticides 1,1-dichloro- 2,2-bis(p-chlorophenyl)ethylene (DDE) and hexachlorobenzene (HCB) in cultured human lymphocytes. Chemosphere 71(7), 1335–1339.
• 34. Ertürk E., Lambrecht R.W., Peters H.A., Cripps D.J., Gocmen A., Morris C.R. i in. (1986) Oncogenicity of hexachlorobenzene [W:] Hexachlorobenzene [Red.:] C.R. Morris, J.R.P. Carbal. Proceedings of an International Symposium. IARC Scientific Publication 77. IARC Press, Lyon 417–423.
• 35. Falck F., Ricci A., Wolff M.S., Godbold J., Deckers P. (1992) Pesticides and polychlorinated biphenyls residues in human breast lipids and their relation to breast cancer. Arch. Environ. Health 47, 143–146.
• 36. Foster W.G., McMahon A., Villeneuve D.C., Jarrell J.F. (1992) Hexachlorobenzene (HCB) suppresses circulating progesterone concentrations during the luteal phase in the cynomolgus monkey. J. Appl. Toxicol. 12(1), 13–17.
• 37. Foster W.G., McMahon A., Younglai E.V., Jarrell J.F., Lecavalier P. (1995) Alteration in circulating ovarian steroids in hexachlorobenzene-exposed monkeys. Reprod. Toxicol. 9(6), 541–548.
• 38. Garcia M.A., Peña D., Alvarez L., Cocca C., Pontillo C., Bergoc R. i in. (2010) Hexachlorobenzene induces cell proliferation and IGF-I signaling pathway in an estrogen receptor alpha-dependent manner in MCF-7 breast cancer cell line. Toxicol. Lett. 192(2), 195–205.
• 39. Gocmen A., Peters H.A., Cripps D.J., Bryan G.T., Morris C.R. (1989) Hexachlorobenzene episode in Turkey. Biomed. Environ. Sci. 2, 36–43.
• 40.Goldey E.S., Taylor D.H. (1992) Developmental neurotoxicity following premating maternal exposure to hexachlorobenzene in rats. Neurotoxicol. Teratol. 14, 15–21.
• 41. Gralla E.J., Fleischman R.W., Luthra Y.K., Hagopian M., Baker J.R., Esber H., Marcus W. (1977) Toxic effects of hexachlorobenzene after daily administration to Beagle dogs for one year. Toxicol. Appl. Pharmacol. 40, 227–239.
• 42. Grant D.L., Phillips W.E.J., Hatina G.V. (1977) Effect of hexachlorobenzene on reproduction in the rat. Arch. Environ. Contam. Toxicol. 5(2), 207– 216.
• 43. Greim H. (2001) Hexachlorobenzene [W:] Occupational toxicants [Red.] H. Greim. Vol. 16, WileyVCH, Weinheim IFA. The Institute for Occupational Safety and Health of the German Social Accident Insurance. GESTIS Substance database. Hexachlorobenzene [http://gestis-en.itrust.de/nxt/ gateway.d11/gestisen/000000.xml?f=templates$fu=default.htm$3.0] dostęp: 2016-05-30.
• 44. Grimalt J.O., Sunyer J., Moreno V. i in. (1994) Risk excess of soft-tissue sarcoma and thyroid cancer in a community exposed to airborne organochlorinated compound mixtures with high hexachlorobenzene content. Int. J. Cancer 56, 200–203.
• 45. Hadjab S., Maurel D., Cazals Y., Siaud P. (2004) Hexachlorobenzene, a dioxine-like compound, disrupts auditory function in rat. Hearing Res. 191, 125–134.
• 46. Hardell L., Andersson S.O., Carlberg M., Bohr L., van Lindström B.B. i in. (2006) Adipose tissue concentrations of persistent organic pollutants and the rosk of prostate cancer. J. Occup. Environ. Med. 48(7), 700–707.
• 47. HCN, Health Council of the Netherlands (2011) Dutch Expert Committee on Occupational Safety. Health-based recommended occupational exposure limit. Hexachlorobenzene [http://www.gr.nl/sites/ default/files/201135 Hexachlorobenzene.pdf].
• 48. IARC (2001) Monographs on the evaluation of carcinogenic risks to humans (2001) Some Thyrotropic Agents. IARC, Lyon 79, 493–568.
• 49. Iatropoulos M.J., Milling A., Müller W.F., Nohynek G., Rozman K., Coulston F. i in. (1975) Absorption, transport and organotropism of dichlorobiphenyl (DCB), dieldrin, and hexachlorobenzene (HCB) in rats. Environ. Res. 10, 384–389.
• 50. IFA (2015) Gestis Substance Database. Hexachlorobenzene. Institut für Arbeitsschutz der Deutschen GesetzlichenUnfallversicherung[http://gestisen.itrust.de/nxt/gateway.dll?f=templates$fn=default.htm$vid=gestiseng:sdbeng$3.0] dostęp: 2016- 06-01].
• 51. Ingebrigtsen K., Skaare J.U., Nafstad I., Førde M. (1981) Studies on the biliary excretion and metabolites of hexaxhlorobenzene in the rat. Xenobiotica 11(11), 795–800.
• 52. Iwasaki M., Inoue M., Sasazuki S., Kurahashi N., Itoh H., Usuda M. i in. (2008) Plasma organochlorine levels and subsequent risk of breast cancer among Japonese women: a nested case-control study. Sci. Total Environ. 402(2-3), 17–183.
• 53. Jarrell J.F., McMahon A., Villeneuve D., Franklin C., Singh A., Valli V.E. i in. (1993) Hexachlorobenzene toxicity in the monkey primordial germ cell without induced porphyria. Reprod. Toxicol. 7, 41– 47.
• 54. Johnson J.D., Vasconcelos D., Ryan M., Fuciarelli A., Graves S., Hejtmancik M. i in. (2005) Subchronic toxicity study of hexachlorobenzene (HCB) in female Harlan Sprague-Dawley rats. The Toxicologist 84, 1, 242.
• 55. Khera K.S. (1974) Teratogenicity and dominant lethal studies on hexachlorobenzene in rats. Fds Cosmet. Toxicol. 12, 471–477.
• 56. Kitchin K.T., Linder R.E., Scotti T.M., Walsh D., Curley A.O., Svendsgaard D. (1982) Offspring mortality and maternal lung pathology in female rats fed hexachlorobenzene. Toxicology 23, 33–39.
• 57. Knauf V., Hobson W. (1979) Hexachlorobenzene ingestion by female Thesus monkeys: tissue distribution and clinical symptomatology. Bull. Environ. Contam. Toxicol. 21, 243–248.
• 58. Koizumi A.K. (1991) Experimental evidence for the possible exposure of workers to hexachlorobenzene by skin contamination. Br. J. Ind. Med. 48(9), 622– 628 [cyt. za: DECOS 2011].
• 59. Koizumi A.K., Dryzga M.D., Waechler J.M., Jr. (1986) Hexachlorobenzene (HCB): dermal absorption in male Fischer 344 rats. Toxicologist 6(1), 313.
• 60. Konwencja sztokholmska w sprawie trwałych zanieczyszczeń organicznych. Sporządzona w Sztokholmie dnia 22.05.2001 r. DzU. 2009 r. nr 14, poz. 76.
• 61. Koss G., Senbert S., Senbert A., Koransky W., Ippen H. (1978) Studies on the toxicology of hexachlorobenzene. III. Observations in a long-term experiment. Arch. Toxicol. 40, 285–294.
• 62. Kuiper-Goodman T., Grant D.L., Moodie C.A., Korsrud G.O., Muuro I.C. (1977) Subacute toxicity of hexachlorobenzene in the rat. Toxicol. Appl. Pharmacol. 40, 529–549.
• 63. Lelli S.M., Ceballos N.R., Mazzetti M.B., Aldonetti C.A., San Martin de Viale L.C. (2007) Hexachlorobenzene as hormonal disruptor – studies about glucocorticoids: their hepatic receptors, adrenal synthesis and plasma levels in relation to impaired gluconeogenesis. Biochem. Pharmacol. 73(6), 873–879.
• 64. Liljegren G., Hardell L., Lindström G., Dahl P., Magnuson A. (1998) Case-control study on breast cancer and adipose tissue concentrations of congener specific polychlorinated biphenyls, DDE and hexachlorobenzene. Eur. J. Cancer Res. 7, 135–140.
• 65. Linder R.E., Edgerton T.R., Svendsgaard D.J., Moseman R.F. (1983) Long-term accumulation of hexachlorobenzene in adipose tissue of parent and filial rats. Toxicol. Lett. 15, 237–242.
• 66. Long P.H., Herbert R.A., Nyska A. (2004) Hexachlorobenzene-induced incisor degeneration in Sprague-Dawley rats. Toxicol. Pathol. 32(1), 35– 40.
• 67. Mahalingaiah S., Missmer S.A., Maity A., Williams P.L., Meeker J.D., Berry K. i in. (2012) Association of hexachlorobenzene (HCB), dichlorodiphenyltrichloroethane (DDT), and dichlorodiphenyldichloroethylene (DDE) with in vitro fertilization (IVF) outcomes. Environ. Health Perspect. 120(2), 316– 320.
• 68. Mehendale H.M., Fields M., Matthews H.B. (1975) Metabolism and effects of hexachlorobenzene on hepatic microsomal enzymes in the rat. J. Agr. Food Chem. 23(2), 261–265.
• 69. Moysich K.B., Ambrosone C.B., Vena J.E. i in. (1998) Environmental organochlorine exposure and postmenopausal breast cancer risk. Cancer Epidemiol. Biomarkers Prev. 7, 181–188.
• 70. Mundy L.J., Jones S.P., Crump D., Hervé J.C., Konstantinov A., Utley F. i in. (2010) Highly purified hexachlorobenzene induces cytochrome P4501A in primary cultures of chicken embryo hepatocytes. Toxicol. Appl. Pharmacol. 248(3), 185–193.
• 71. Müller W.F., Hobson W., Fuller G.B., Knauf W., Coulston F., Korte F. (1978) Endocrine effects of chlorinated hydrocarbons in rhesus monkeys. Ecotoxicol. Environ. Safety 2, 161–172.
• 72. Peña D., Pontillo C., Garcia M.A., Cocca C., Alvarez L., Chiappini L. i in. (2012) Alteration in c-Src/HER 1 and estrogen receptor α signaling pathways in mammary gland and tumors of hexachlorobenzene – treated rats. Toxicology 293(1–3), 68–77.
• 73. Peters H., Cripps D., Gocmen A. i in. (1987) Turkish epidemic hexachlorobenzene porfiria: a 30-year study. Ann. NY Acad. Sci. 514, 183–190.
• 74. Plante I., Cyr D.G., Charbonnean M. (2005) Involvement of the integrin-linked kinase pathway in hexachlorobenzene – induced gender-specific rat hepatocarcinogenesis. Toxicol. Sci. 88(2), 346– 357.
• 75. Pontillo C.A., Garcia M.A., Peña D., Cocca C., Chiappini F., Alvarez L. i in. (2011) Activation of c-Src/HER1/STAT 5b and HER 1/ERK 1/2 signaling pathways and cell migration by hexachlorobenzene in MDA -MB-231 human breast cancer cell line. Toxicol. Sci. 120(2), 284–296.
• 76. Pontillo C.A., Rojas P., Chiappini F., Sequeira G., Cocca C., Croci M. i in. (2013) Action of hexachlorobenzene on tumor growth and metastasis in different experimental models. Toxicol. Appl. Pharmacol. 268(3), 331–342.
• 77. Raaschou-Nielsen O., Pavuk M., LeBlanc A., Dumas P., Weber J.P., Olsen A. i in. (2005) Adipose organochlorine concentrations and risk of breast cancer among postmenopausal Danish women. Cancer Epidemiol. Biomarkers Prev. 14(1), 67–74.
• 78. Randi A.S., Cocca C., Carbone V., Nuñez M., Croci M., Gutiérrez A. i in. (2006) Hexachlorobenzene is a tumor co-carcinogen and induces alterations in insulin-growth factors signaling pathway in the rat mammary gland. Toxicol. Sci. 89(1), 83–92.
• 79. Randi A.S., Sanchez M.S., Alvarez L., Cardozo J., Pantillo C., Kleiman de Pisarev D.L. (2008) Hexachlorobenzene triggers AhR translocation to the nucleus, c-Src activation and EGRF translocation in rat liver. Toxicol. Lett. 177(2), 116–122.
• 80. Ribas-Fito N., Torrent M., Carrizo D., Júlvez J., Grimalt J.O., Sunyer J. (2007) Exposure to hexachlorobenzene during pregnancy and children’s social behavior at 4 years of age. Environ. Health Perspect. 115(3), 447–450.
• 81. Rozporządzenie ministra pracy i polityki społecznej z dnia 6.06.2014 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. DzU 2014, poz. 817.
• 82. Rozporządzenie ministra rolnictwa i rozwoju wsi z dnia 5.03.2002 r. w sprawie szczegółowych zasad wydawania zezwoleń na dopuszczenie środków ochrony roślin do obrotu i stosowania. DzU nr 24/2002, poz. 250.
• 83. RTECS (2001) [komputerowa baza danych].
• 84. RTECS (2015) [komputerowa baza danych].
• 85. Sala M., Sunyer J., Otero R. i in. (1999) Health effects of chronic high exposure to hexachlorobenzene in a general population sample. Arch. Environ. Health 54, 102–109.
• 86. SCOEL, Scientific Committee on Occupational Exposure Limits (2014) Recommendation for hexachlorobenzene. SCOEL/SUM/188, September.
• 87. Sherwood R.L., Thomas P.T., O’Shea W.J., Bradof J.N., Ratajczak H.V., Graham J.A. i in. (1989) Effects of inhaled hexachlorobenzene aerosols on rat pulmonary host defenses. Toxicol. Ind. Health 5(3), 451–461.
• 88.Siekel P., Chalupa I., Beňo J., Blaško M., Novotňy J., Burian J. (1991) A genotoxicological study of hexachlorobenzene and pentachloroanisole. Teratgen. Carcinogen. Mutagen. 11, 55–60.
• 89. Simon G.S., Tardiff R.G., Borzelleca J.F. (1979) Failure of hexachlorobenzene to induce dominant lethal mutation in the rat. Toxicol. Appl. Pharmacol. 47, 415–419.
• 90. Sims D.E., Singh A., Donald A. i in. (1991) Alteration of primate ovary surface epithelium by exposure to hexachlorobenzene: a quantitative study. Histol. Histopathol. 6, 525–529.
• 91. Smink A., Ribas-Fitó N., Garcia R., Torrent M., Mendez M.A., Grimalt J.O. i in. (2008) Exposure to hexachlorobenzene during pregnancy increases the risk of overweight in children aged 6 years. Acta Paediatr. 97(10), 1465–1469.
• 92. Smith A.G., Francis J.E., Dinsdale D., Manson M.M., Cabral J.R.P. (1985) Hepatocarcinogenicity of hexachlorobenzene in rats and the sex difference in hepatic iron status and development of porphyria. Carcinogenesis 6(4), 631–636.
• 93. Soćko R., Szadkowska-Stańczyk I., Szymczak W. (2002) Heksachlorobenzen. Wytyczne Szacowania Ryzyka Zdrowotnego dla Czynników Rakotwórczych. Łódź, Instytut Medycyny Pracy 15, 51–73.
• 94. Sopena Y.E., Ferramola de Sancovich A.M., Sancovich H.A. (2008) Hexachlorobenzene treatment on hepatic mitochondrial function parameters and intracellular coproporphyrinogen oxidase location. Int. J. Toxicol. 27(6), 455–465.
• 95. Spinelli J.J., Ng C.H., Weber J.P., Connors J.M., Gascoyne R.D., Lai A.S. I in. (2007) Organochlorines and risk of non-Hodkin lymphoma. Int. J. Cancer 121(12), 2767–2775.
• 96. Stewart F.P., Manson M.M., Cabral J.R.P., Smith A.G. (1989) Hexachlorobenzene as a promoter of diethylnitrosamine-initiated hepatocarcinogenesis in rats and comparison with induction of porphyria. Carcinogenesis 10(7), 1225–1230.

Uwagi

Opracowanie ze środków MNiSW w ramach umowy 812/P-DUN/2016 na działalność upowszechniającą naukę (zadania 2017).